Қ ұ р ы л т а й ш ы : Казақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

26 Утемиш-хаджи. Чингиз-наме / Факсимиле, пер., транскрипция, текстолог. прим., исслед. 
В.П. Юдина. – А.: Гылым, 1992. – 296 с.
27  Кычанов  Е.И.  История  тангутского  государства.  –  СПб.:  Факультет  филологии  и  искусств 
СПбГУ, 2008. – 767 с.
28  История  Казахстана  в  персидских  источниках.  Джамал  ал-Карши.  ал-Мулхакат  би-с-сурах  / 
Введ., перевод с арабо-перс., коммент., текст, факсимиле Ш.Х. Вахидова, Б.Б. Аминова. – А.: Дайк-
пресс, 2005. – Т. I. – 416 с. 
29 Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. – А.: Гылым, 1993. – 248 с.
30 Кинаятұлы З. Жошы ханның ата тегі төңірегіндегі аңыз бен ақиқат // Отан тарихы. – 1998. – 
№2.– 96–106-б.
31 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч. – М.: Изд. восточной литера-
туры, 1963. – Т. I. – 760 с.
32 Мингулов Н. Н. К некоторым вопросам изучения истории Ак-Орды // Казахстан в эпоху феода-
лизма (проблемы этнополитической истории). – А.: Наука, 1981. – С. 79–95.
33 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – А.: Рауан, 1992. – 375 с. 
34  История  Казахской  ССР  (с  древнейших  времен  до  наших  дней).  В  пяти  томах.  –  А.:  Наука, 
1979.– Т. II. – 424 с.
35 Histoire des Mogols et des Tatares par Aboul-Ghazi behadour Khan. Publiee, traduite et annotee par Le 
Baron Desmaisons. T. II. Traduction. – St.Petersbourg, 1874. – 394 р.
36 Молдобаев И. Б. Опыт реконструкции этнической истории кыргызов по данным «Манаса» и 
других устных произведений // Кыргызы. Этногенетические и этнокультурные процессы в древности и 
средневековье в Центральной Азии. – Бишкек: Кыргызстан, 1996. – С. 126–150.
37 Молдобаев И. Б. Кыргызы в эпоху “Золотой Орды” // Языки, духовная культура и история тюр-
ков: традиции и современность. Труды междунар. конф. в 3-х т. 9–13 июня 1992, г. Казань. – М., 1997.– 
С. 16–18. 
38 Ускенбай К. З. Восточный Дашт-и Кыпчак в составе Улуса Джучи в XIII – первой трети XV века. 
Аспекты политической истории Ак-Орды: дисс… канд. ист. наук. – А., 2003. – 165 с. 
39 Почекаев Р.Ю. Батый. Хан, который не был ханом. – М.: АСТ: АСТ МОСКВА; СПб.: Евразия, 
2006. – 350 с. 
40  Христианский  мир  и  «Великая  Монгольская  империя».  Материалы  францисканской  миссии 
1245 г. Подг. латин. текста и перевод С.В. Аксенова и А.Г. Юрченко. Экпозиция и исследование 
А.Г. Юрченко. – СПб: Евразия, 2002. – 478 с.
41 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097–1231. – М.: Наука. ГРВЛ, 1986. – 
348 с.
42 Тоган Исанбике. Джучи хан и значение осады Хорезма как символы законности // Источниковедение 
истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223–1556. – Казань, 2001.  – С. 146–187.
43 Иванин М.И. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при 
Чингисхане и Тамерлане. – СПб.: Славия, 2003. – 336 с.
44 Гатин М.С. Проблемы истории Улуса Джучи и позднезолотоордынских государств Восточной 
Европы в немецкой историографии XIX–XX вв. – Казань: Татар. книж. изд., 2009. – 344 с.
45 Храпачевский Р.П. Военная держава Чингисхана. – М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. – 557 с. 
Түйін
Мақала Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы өмірбаянының кейбір қырларын зерттеуге арналған. Ав-
тордың пікірінше, Жошының Дешт-і Қыпшақта болуын 1221–1225 жж. даталарымен көрсетілуі тиіс. 
Алғашқы  дата  оның  ұлысының  Қазақстанның  қазіргі  заманғы  аумағында  қалыптасуының  шартты 
жылы, екінші дата оның өлімінің нақтыланған жылы. Сондай-ақ, оның есімі этимологиясының және 
өлімі себептерінің түрлі нұсқалары қарастырылған.
Summary 
This article is devoted to studying some aspects of Juchi’s (the elder son of Chinghis Khan) biography. On 
author’s opinion, the Juchi’s stay in Desht-i-Kypchak should be dated to the period of 1221-1225. The 1-st date is 
the conditional year of his uluse’s establishment at Kazakhstan’s contemporary territory, and 2-nd is the specified 
date of his death. The author also considered the possible variants of his name and his death’s circumstances.  
102

УДК 930 (091); 930 (092)
К. ТУЛЕПБАЕВА 
Старший научный сотрудник Института истории и этнологии
им. Ч.Ч. Валиханова, к.и.н.
РОЛЬ Д. А. КУНАЕВА В  ПЕРИОД ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ
Аннотация
В данной статье описана роль Д.А. Кунаева в Великой Отечественной войне. В самые тяжелые 
годы Советского Союза, вместе с отважным народом, государству потребовались талантливые руко-
водители. Одним из них был Д.А.Кунаев. Можно сказать, что он, крупный государственный и обще-
ственный деятель, внес немалый вклад в победу над фашистами. С его помощью были решены очень 
многие невероятные трудности, оборонные задачи, что, несомненно, тоже помогло Советскому Союзу 
победить в этой страшной войне. 
Ключевые слова: Д.А. Кунаев, Великая Отечественная война, общественный и государственный 
деятель, эвакуация, Казахстан.
Предвоенные  годы  в  Казахстане  были  отмечены  высокими  темпами  экономического  развития. 
Поскольку первостепенное внимание уделялось тяжелой промышленности, то, естественно, объектом 
капиталовложений преимущественно явились ее отрасли (свыше 83% от общего объема капиталовло-
жений в промышленность за 1920-1940 гг.), причем преобладающая часть накоплений направлялась 
на новое строительство, что особенно было характерно для процесса индустриализации в Республике. 
Почти все основные отрасли промышленности создавались заново, а реконструкция имевшихся факти-
чески была равнозначна возрождению их, на совершенно новой производственно-технической основе.
Темпы социалистических преобразований продолжали расти, однако  мирный труд наших людей 
был прерван  нападением фашистской Германии на Советской Союз. Началась самая кровопролитная 
и тяжелейшая война в истории человечества. Впереди были 4 страшных года. Страна перестраивалась 
на военный лад, и Казахстан становился мощным боевым арсеналом.
В связи с временной оккупацией основных промышленных и производственных баз на западе СССР 
восточным районам предстояло сыграть решающую роль в обороне страны. 
Перестройка народного хозяйства на военный лад резко изменила его направленность. Решающее 
значение приобрели сферы производства, непосредственно связанные с выпуском оборонной продукции. 
Капитальные вложения в первую очередь поступали  в  отрасли, которые обеспечивали сырьем, топливом, 
металлом военную промышленность, снабжали фронт снаряжением и продовольствием. В той суровой 
обстановке руководство республики считало необходимым  иметь в правительстве должностное лицо, 
способное организовать работу промышленных предприятий. Таким человеком оказался Д.А. Кунаев.
В апреле 1942 года он получил телеграмму с указанием прибыть в распоряжение ЦК Компартии 
Казахстана. 20 апреля его принял первый секретарь ЦК Компартии Казахстана Скворцов и предло-
жил ему должность заместителя председателя Совнаркома республики, что означало заняться  работой 
промышленности союзного подчинения. Ему предстояло срочно выехать в Москву для утверждения. 
Всю эту процедуру Димаш Ахмедович прошел и, с 6 июля 1942 года, стал работать в Совете народных 
комиссаров КССР, вернувшись в город своего детства Алма-Ату.
Д.А.Кунаеву удалось быстро установить деловые взаимоотношения со всеми предприятиями цвет-
ной металлургии, угольщиками Караганды и Ленгера, с оборонными предприятиями. Трудовые коллек-
тивы работали на пределе.  Все делалось для фронта.
Война поставила перед экономикой страны сложные задачи. В кратчайшие сроки потребовалось 
перебазировать с западных районов на восток промышленные предприятия, пустить их в строй, уско-
рить  производство  важнейших  видов  продукции  и  развернуть  крупное  капитальное  строительство.  
Возросший объем капитальных вложений способствовал увеличению, более чем вдвое, основных фон-
дов промышленности республики [1]. 
На базе эвакуированных машиностроительных заводов наладилось производство вооружений и бое-
припасов. Из 142 предприятий, эвкауированных в Казахстан,  производили оборонную продукцию 100. 
Оборудование остальных фабрик и заводов было передано вновь строящимся или уже действующим [2]. 
103

Новые предприятия пополнили промышленный комплекс Казахстана и положительно повлияли на его 
отраслевую структуру.
С эвакуацией в Казахстан промышленных объектов, из оккупированных районов приехали более 
миллиона украинцев, белорусов, русских, представителей прибалтийских народов и других националь-
ностей. Казахский народ приютил их как родных, по-братски делил с ними заботы трудового фронта, 
горести утрат и радости побед.
Вопросами размещения и, по возможности, трудоустройства занимался Д.А. Кунаев. Под его ру-
ководством была проделана громадная работа: вновь прибывшие заводы и фабрики  в короткие сроки 
были пущены на новом месте, освоены их производственные технологии, и они начали поставлять 
продукцию фронту.
Принимались всевозможные меры для увеличения мощностей действующих предприятий – возво-
дились новые цехи, устанавливалось дополнительное оборудование, изыскивались внутренние резер-
вы производства, широко применялись передовые методы труда. Индустриальное развитие Казахстана 
в военные годы позволило максимально использовать его ресурсы как одного из важнейших в экономи-
ческом и оборонном отношении регионов страны.
Республика  давала  значительную  долю  общесоюзного  производства  меди,  свинца,  угля.  Непре-
рывным потоком в армию шли боеприпасы, оружие, одежда, хлеб, мясо, масло и другая продукция [3]. 
Вклад в развитие военной экономики внесли трудящиеся города Лениногорска. Уже в 1941 году они ос-
воили выпуск особо важной продукции, которая до войны преимущественно ввозилась из-за границы.
Однажды, первый секретарь ЦК Компартии Казахстана Скворцов сообщил Кунаеву, что Государ-
ственный Комитет Обороны (значит, сам Сталин) потребовал резко увеличить выпуск вольфрамового 
и молибденового концентрата‚ и поручил ему возглавить правительственную комиссию по оказанию 
помощи строительству Акчетауского вольфрамового комбината. Оно и понятно: ведь без вольфрама 
нет надежной брони, а, значит, нет надежного танка и победы. Д.А. Кунаев с группой товарищей срочно 
выехал в Акчетау. В самые сжатые сроки крупный комбинат по производству вольфрама вовремя всту-
пил в строй и увеличил выпуск молибденовой продукции на 70 процентов.
В «Истории Великой Отечественной войны 1941–1945 гг.» сказано, что из каждых 100 тонн молиб-
дена, добываемых в стране во время войны, 60 тонн давали герои Балхашской степи, горняки рудника 
Восточного Коунрада [4].
Надо отметить, что это было первое большое поручение, имеющее особо государственное зна-
чение, молодому, растущему государственному деятелю. Он его своевременно выполнил,  что стало 
большим плюсом в карьере 30-летнего зампреда Совнаркома Республики. Труженики Балхаша подняли 
производство меди в 10 раз, молибдена – в 20 раз, цветного проката для самолетостроения и выделки 
патронов – вдвое. Казахстанский металл был в каждом орудии, в каждой боевой машине [5].
Особенно  интенсивное  развитие  в  военные  годы  получила  металлургическая  и  топливная  про-
мышленность. Вся продукция цветной металлургии имела стратегическое значение. За 1941–1945 гг. 
производство меди выросло в 1,5 раза, Казахстан стал главным поставщиком свинца для оборонных 
нужд  страны  [6].  А  Карагандинский  бассейн  республики  одним  из  главных  источников  снабжения 
страны углем. Добыча его в Казахстане достигла в 1945 году 12 млн. т против 6,9 млн. т в 1940 году. 
За 4 года шахтеры Караганды добыли стране свыше 34 млн. тонн угля. Производство нефти за эти же 
годы возросло на 26% [6, с. 58.].
Ускоренное развитие топливной и металлургической промышленности еще более укрепило пози-
ции Казахской ССР в общесоюзном разделении труда как важнейшей базы соответствующих отраслей 
союзной промышленности. В 1945 году на долю республики приходилось свыше  80% союзного произ-
водства свинца, до 60% свинцовых концентратов, более 33% союзной выплавки меди и свыше 8% до-
бычи угля [7]. Из каждых десяти пуль, выпущенных по немецким фашистам в годы войны, девять были 
отлиты из казахстанского свинца. Казахстан, как республика цветных, редких и черных металлов, угля 
и нефти и многих других ценных видов стратегического сырья, неуклонно наращивая свой промыш-
ленный потенциал,  сыграл неоценимую роль в обеспечении нужд военной промышленности страны. 
Во время войны в Казахстане была создана собственная машиностроительная база. Ряд машино-
строительных заводов различного профиля снабжал фронт боеприпасами и снаряжением, сельское 
хозяйство – запчастями.
Эти  годы  отмечены  неуклонным  прогрессом  всех  отраслей  экономики  республики.  Достаточно 
сказать, что  валовая продукция промышленности в 1945 году выросла по сравнению с 1940 годом на 
37% .
Динамично развивался транспорт, особенно железнодорожный. В 1945 году густота железных дорог на 
104

1000 кв. км. составила 2,98 км. против 2,39 км. в 1940 году [8].
На пределе возможного работали отрасли легкой и пищевой промышленности, бесперебойно снаб
жавших армию обмундированием и снаряжением, а население – предметами первой необходимости. 
Несмотря  на огромные трудности военного времени, объем продукции легкой  промышленности уве-
личился почти на 77%. Пищевики республики дали государству на 33 млн. рублей сверхплановой про-
дукции, освоенные производственные фонды отрасли выросли на 83% [9]. Расширились отраслевая 
структура и ассортимент выпускаемой продукции.
Труд работников села позволил Казахстану за четыре года  войны сдать государству хлеба вдвое 
больше, чем за предыдущие четыре года, картофеля и овощей – в три раза, мяса – на 27%, молока – на 
10%, шерсти – на 40%. На 3,3 млн. голов выросло поголовье скота [10]. Село до конца выполнило свой 
долг перед Родиной.
Работали допоздна. Выезжая в области, кроме решения своих непосредственных задач по органи-
зации работы и помощи промышленным предприятиям, Д.А.Кунаеву приходилось заниматься заготов-
ками хлеба, сахарной свеклы, хлопка, решать социально-бытовые вопросы. Словом, не было ни одной 
области, города, крупного промышленного предприятия республики, где бы не побывал Д.А.Кунаев.
«Десять лет работы заместителем председателя СНК, – вспоминает Димаш Ахмедович, – дали мне 
очень много в жизни. Работа, проходившая под руководством Бюро ЦК, учила острее и объемнее ви-
деть жизнь, расширяла кругозор, повышала ответственность за порученное дело. На заседаниях СНК и 
СМ, на Президиуме иногда возникали споры. Объяснялось это тем, что искали наиболее оптимальные 
пути и способы для принятия правильного решения. Все это служило хорошей школой для каждого 
руководителя и приучало к организованности и дисциплине» [4, с. 78.].
Д.А.  Кунаев,  будучи  главным  инженером,  директором  Коунрадского  и  Риддерского  рудников, 
одного из крупнейших в СССР предприятий свинцово-цинковой промышленности – Лениногорско-
го рудоуправления, а в 1942–1952 гг. заместителем председателя Совета министров Казахской ССР, в 
годы Великой Отечественной войны стал одним из талантливых организаторов работы тыла. Вместе 
с тем, находясь на большой и ответственной работе в правительстве республики, Димаш Ахмедович 
Кунаев никогда не отрывался от своей специальности, внимательно следил за литературой и новыми 
открытиями и разработками ученых-горняков. За время работы в Коунраде и Риддере, он собрал и си-
стематизировал обширный материал по буровзрывным работам на рудниках Казахстана. Д.А. Кунаеву 
принадлежат смелые теоретические расчеты, намечены параметры будущих карьеров, предложены для 
разработки открытым способом десятки месторождений. В последующие годы еще ярче  раскрывают-
ся  организаторские способности Д.А. Кунаева как научного и государственного деятеля.
Литература
1 Архив Госплана Казахской ССР. Ф. 1479. Оп. 5. Д. 567. св. 52. – 1950. – № 6.
2 Экономика Казахстана за 60 лет. Становление и развитие. – Алматы: Наука, 1977.  – С. 66.
3 Кунаев Д.А. Избр. речи и статьи. – М.: Политиздат, 1978. – С. 210.
4 Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. – Алматы: Санат, 1994. – С. 68.
5 Кунаев Д.А. Советский Казахстан. – Алматы: 1980. – С. 38
6 Экономика Казахстана за 60 лет. Становление и развитие. – Алматы: Наука. 1977. – С. 6.
7 Партархив Казфилиала ИМЛ. В. 708, св. 8, ед. хр. 2560, л. 53–54.
8 Казахстан за 40 лет. Стат. сборник. – Алма-Ата: Госстатиздат, 1960. – С. 221.
9 Бутин М. Е. Пищевая промышленность Казахстана. – Алма-Ата: 1954. – С. 27–28.
10 Народное хозяйство Казахской ССР. – Алма-Ата: Изд-во Наука КазССР, 1957. – С. 18.
Түйін
Мақалада Кеңес үкіметінің ең ауыр жылдарындағы Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Д.А. Қонаевтың 
орны мен рөлі баяндалады. Ержүрек халықпен бірге оның талантты жетекшілері де болды. Д.А. Қонаев 
мемлекеттік және қоғам қайреткері ретінде фашисттермен күрестегі жеңіске қосқан үлесі зор. Оның 
көмегі  арқасында  көптеген  қиыншылықтар  шешімін  тапты,  бұл  сұрапыл  соғыста  Кеңес  Өкіметінің 
жеңіске жетуіне ықпал етті. 
Summary
In this article the author described the role of D.A. Kunaev in Great Patriotic War. In the most difficult 
years of the Soviet Union, along with brave people the state needed the talented leaders. One of them was 
D.A. Kunaev. We may say that Kunaev, the great statesman and public figure, made a big contribution to the 
victory over fascists. Many considerable difficulties and defense problems were settled with his help, which 
105

also helped Soviet Union to win in this terrible war. 
ӘӨЖ 950 (574)
Д. СӘТБАЙ 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің доценті, т.ғ.д.
ОЛЖАС - ҒАЛЫМ ЖӘНЕ ҚАЙРАТКЕР
Аннотация
Қазақстан коғамында О. Сүлейменовтың есімі бұрынғы жылдардан аңызды есім, кейде негізді кейде 
негізсіз. Бұл үрдіс қазір де жалғасын табуда. Біздің ойымызша, бұл тақырып бұрынғы кеңес үкіметінің 
құрамында болған мемлекеттердің ішінде де ерекше қызығушылық тудырады. Кеңес үкіметінің иде-
ологиялық  өктемдігі жылдарында оның  ғылыми  шығармашылығы  ресми  құрылымдарда  «ұлтшыл», 
«пантүрікшілдік» деп бағаланды. Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдарында оның қоғамдық қыз-
меті, кейбір отандық ура-патриоттар тарапынан «космополиттік» деп бағалануында. «Олжас – ғалым 
және қоғамдық қызметкер» атты мақалада ақынның жеке тұлғасының ғалым әрі қоғамдық қайраткер 
ретінде қалыптасуы қарастырылады. Әлі күнге дейін  Қазақстан қоғамдық пікірінде беймәлім мұрағат 
мәліметтеріне сүйене отырып, автор – О. Сүлейменовтің ғылыми және азаматтық ұстанымдарын ешқа-
шан өзгертпегенін сенімді түрде дәлелдейді. 
Түйін сөздер: Кеңес үкіметі,  ғалым, қоғамдық қызметкер, зерттеуші, жыр, ақын, ұлттық сана.
1960 жылы ақын геологиялық институтты сырттай бітірсе, Әдебиет институтын аяқтай да алмай-
ды. 1961 жылдың ақпанында Алматыға оралып республикалық беделді басылым «Казахстанская прав-
да» газетіне жұмысқа орналасады. Кеңес одағында жүздеген газеттер, демек жүздеген редакторлар бар. 
Кеңестік дәстүр бойынша, олардың барлығы мемлекеттік каналдар бойынша аса маңызды үкіметтік 
хабарламаларды алдын ала құпия алып отырады, бірақ оқиға нақтыланбайынша, жүзеге аспайынша 
ешкім тіс жармауы тиіс. «Тек бір ғана редактор мәселеге шығармашылыкпен қарады, құпияны алдын 
ала жариялаудан қорыққан жоқ, – дейді О. Сүлейменов. Ол - 1961 жылдың 11 сәуірінде О. Сүлейме-
новке  редакциялық  тапсырма  берген  «Казправданың»  редакторы  Федор  Боярский  еді:  «Ертең  бүкіл 
планета ақырына дейін сенбей, мүмкін емес деп аһ ұрып, шаттанатын болады... Үкіметтік хабарлама-
лармен бірге сенің өлеңдерің жіберіледі. Көтеріңкі көңіл-күймен, ұқтың ба? Сен инженер емессін бе, 
ойланып толғана, қиялдай біл! Әлгі, аты кім еді - адам, гомосапиенс сапалық жағынан басқа жағдайға 
өтеді. Байғұсты - асқақтатып жырласайшы» [1, 13 б.].
Осылайша редактордың «көмегімен» тақырыпты жырлауға бәрінен бұрын старт алған ақын бір ап-
таның ішінде «Адамға табын, жер, енді» поэмасын аяқтап оның «жұлдызды сағаты» туады. 1961 жыл-
дың маусымында ақынның Европа мен Америкаға поэтикалық турнесі басталды. Сапардан оралған соң 
ақынның жыр шумақтары үдей түсті, оның құжаттары Қазақстан жазушылары одағының мүшелігіне 
өтуге даярланып жатты. Мәскеудегі Әдебиет институты ректорынан да «Институтка оралып оқуыңызды 
жылғастыруыңызға болады» - мазмұнында жедел хат та жетіп үлгіреді, бірақ О. Сүлейменов ректордың 
жедел хатына Цезарьдың стилінде «Оқытушы ретінде ғана қайтып оралуға келісемін» деп жедел жауап 
хат жолдайды. Осымен келіссөз аяқталады. «Менің институт бағдарламасымен жүруге енді уақытым 
да болған жоқ, өз бағдарламамның нобайы көрінді, - дейді О. Сүлейменов. Ақын, әрине бабасы Ол-
жабай батырдың өсиет бағдарламасын орындау міндеті туралы айтып отыр. «Ұлы қарт өзінің XVIII 
қылышты ғасырында халықтың болашақ мұң-мұқтажын «Біз кімбіз» деген менің білімімнен көрген 
екен. Романтикалық сызбаларымда дилетанттық кең құлашты міндеттер қалыптасып жатты - әркімнің 
өзіндік «мені»-нің аяғы берік діңгекте тұруы үшін этнос жоғалтқан барлық ұмытылғандарды қалпына 
келтіру керек болды. Өзіңнің қор болған тағдырың мен қарғыс атқан өткеніңмен мақтануды доғар. Мен, 
біздің тарихымызды қорлайтын оқулықтарға сенуден бас тартамын. Біз өз тамырымызды өзіміз іздеп 
табамыз және өткеннің тереңдігі мен бүгінгі кеңдігімізге, болашағымыздың биіктігіне қол жеткіземіз. 
Жеті атасын білмеген адам емес. Жеті ғасырын білмеген ұлт емес. Жеті ғасырыңды, жеті атаңды біл-
гендей - біл. Біреудің сыйлағанын күтпе - оған еңбегіңді сіңір... Бабаларымыздың осы өсиетімен жүр: 
Тауларды да қорламайсың - Даланы да асқақтатасың» [1, 14-15 б.]. Бұл О. Сүлейменовтің ғылыммен 
106

айналысуға тікелей кірісер алдындағы батыр бабасының әруағын көмекке шақырғандай рәсімді өздері, 
психологиялық көңіл-күйінің шешуші сәттерінің бірі. 
Әдебиет  институтында  профессор  Сидельниковтен  алған  ғылыми  зерттеу  «Игорь  полкі  туралы 
жырдағы» «тюркизмдер» - тақырыбын тамаша түркі-славист профессор Х.Х. Махмудовтың жетекшілі-
гімен  Алматыда  жалғастырады.  Талапқа  сәйкес  кандитаттық  минимумдарын  да  тапсырады.  Алайда 
ғылыми  ізденістерді  ресми  кеңестік  құрылым  арнасында  жүргізу  әрекеттері  де  қабылданған  ғылы-
ми дәстүрлерді алғашқы бұзушылыққа алып келеді. О. Сүлейменовтің - Қазақстан ғана емес, жалпы 
кеңестік гуманитарлық ғылымда қалыптасқан кеселді ахуалдар мен алғашқы қақтығыстары да белгілі 
бір дәрежеде талантты ғалымдар үшін үлгі және ойтүрткі бола алатынын да айта кету қажет. «Геология 
мен әдебиет институттарынан кейін мен аспирантурада да (лингвистика) оқып, диссертациямда «тақы-
рып» дегенді - «денотант», ал мағынаны - «сигнификат» деп атаудан бас тарттым. «Біз қоғамдық ғылым 
емеспіз бе?». Ал егер қоғам сені түсінбейтін болса, мұның барлығы неге керек? - «Қоғам жөнінде бас 
қатыратын  адамдар  бар,  өзіңді  ойла.  Қорғай  алмайсын!!!  Мен  қорғағым  келмеді  және  «ғылыми  тіл 
тану» дейтін бұл жалған химераны қорғамауға ант бердім, сөйтіп «ілімді тоқымаған» ғылыми қызмет-
керлердің шамына тиісу үшін қарсы шабуылға шығатын болдым, осындай жолмен болса да оларға ой 
салғым келді» [2], – дейді О. Сүлейменов. 
Одан  әрі  ресми  ғылымдағы  алғашқы  сергелдеңдерін  О.  Сүлейменов  былай  деп  еске  түсіріп 
нақтылайды: «Менің Игорь полкі туралы жырдағы тюркизмдер» атты диссертациямды оқып шығып 
Хайролла Хабибуллаұлы орамалын алып терлеп тепшіген маңдай терін сүртті де: «Лихачевті сынаған 
жерлеріңді алып таста. Рыбаковтың кітаптары туралы жазғандарыңның барлығын құрт. Олар академик-
тер ғой, ал сен кімсің? Ешуақытта қорғай алмайсың деді» Бірақ шәкіртіне шын жүректен жан ашырлық 
танытқан ұстазына О. Сүлейменов: «Онда шабуылға шығамын. Қорғаныстың ең жақсы формасы деп 
өзіңіз айтқансыз» [3, 319 б.], – деп жауап береді. Осылайша, О. Сүлейменовтің ресми ғылым жолын-
дағы жорығы аяқталады да, ол дербес ғылыми жолға түседі. Ақынның алғашқы ғылыми зерттеулерінің 
орыстың орта ғасырлық ұлы жәдігерлігі «Игорь полкі туралы жырға» арналуы тағдырдың жазуы де-
меске амал жоқ. Бірнеше ғасыр бойы орыстық және шетелдік әдебиетшілердің, тарихшылар мен фило-
логтардың зерттеу нысанына айналған Жәдігерлік орасан зор зерттеу әдебиетін дүниеге келтірді. 1960 
жылдардың басынан бұл ғылыми процеске тұңғыш Қазақстандық зерттеуші ретінде О. Сүлейменов 
араласты. Қазақ ғылымы мен мәдениеті үшін мұның принциптік маңызы бар еді. Егер бұған дейін тек 
орыс әскерилері мен саяхатшылары, ғалымдары, зиялылары Қазақ даласын зерттеумен біржақты айна-
лысып келген болса, О. Сүлейменов - орыс мәдениеті мен тарихын зерттеуді қолға алған алғашқы қазақ 
ғалымы еді. Жауапкершілік жүгінің ауыр болғанына қарамастан уақыт көрсеткендей О. Сүлейменов 
бұл міндетті сәтті орындап шықты. 
1962 жылдан 1975 жылға, яғни «Аз и Я» шыққанға дейінгі аралықта ақын «Жыр» мен Түркіта-
нуға қатысты оннан астам мақалалар шығарды [4]. Бұл мақалалардың деректік, бағдарламалық маңызы 
сонда , біз ақынның болашақ зерттеу жұмыстарының қай бағытта өрбитіндігін, потенциялдық мүм-
кіндіктерін, негізгі әдіснамалық құралдарын, зертеу жұмыстарының деректік көздерін бажайлай ала-
мыз. «Жырға» қатысты мақалалары Орталықтағы зерттеушілердің назарына ілігіп отырғандықтан, біз 
- сұңғыла да бес аспап жаңа зерттеушінің пайда болғанының куәсі боламыз. Мысалы, «Көшпенділер 
және Русь» атты алғашқы мақаласында (1962) О. Сүлейменовті ең бірінші кезекте «Жырдың» мәнерлі 
құралдар жүйесі мен көзге көрінбейтін тюркизмдері, Көшпенділер  мен  Русь  тарихының  арақаты-
настары қызықтырады. Ақын мақаласында екі қатар сөзді және ұғымды - «кощей», «кощиево», 
«нечистая  сила»  -  арнайы  филологиялық  талдауға  алады.  «Кощей»,  «Кощиево»  сөздерінің  төркінін 
қазақтың «көш», «көшу» сөздерімен байланыстырады. Ал, төңкеріске дейінгі көрнекті зерттеушілер, 
олардың  ішінде  атақты  Мелиоранский  де  бар:  «кощей»  сөзін  далалықтардың  және  көшпенділердің 
жинақтаушы атауы ретінде алып, оларды «зұлмат күш» (нечистая сила) тұрғысынан түсінді. Сөйтіп 
«кощейді»: - « құл», «қызметші», «арбакеш», «жол серік», «көмекші» екінші сортты әлеуметтік нәсілге 
жатқызатын. Тәжірибелі мамандар, тіпті, орыстың атақты аңыздық «Кощей Бессмертныйдың» аты неге 
олай аталатынына да назар аударған жоқ. Зұлымдық пен зұлмат күштің символы «арбакеш» немесе 
«құл» болуы тиіс емес қой. О. Сүлейменовтің ойынша, «Жырдың» мәтінінде бұл сөз алғашында қорлау 
мағынасында қолданылып тұрған жоқ және ғалымдардан айырмашылығы «Жырдың» авторы бұл сөзді 
ол  мағынада  қолдана  алмайды  да.  Ол  түпнұсқада  «көшпелі»,  «көшпенді»  мағынасында,  яғни  саяси 
қатпарсыз қолданылып тұр.
Қазақтың «көш» сөзінің орыс тілінде сол қалпында сақталынып тұрғанын көре білуіне О. Сүлей-
107

меновті табиғи терең қостілділігі мен ақындық интуициясы жетелеп отырғанын аңдау қиын емес. 
«Қаратаудың  басынан  көш  келеді,  көшкен  сайын  бір  тайлақ  бос  келеді»  өлең  жолдары  қай  қазаққа 
болса да мол ассоцияция беруге қабілетті. «Сол кезде мен тұңғыш рет орыс тіліне деген саналы құр-
мет сезіміне бөлендім. Тілді жасаған халықтардың тілдік қолданысынан шығып қалған сөздерді, ежел-
гі түркі сөздерінің формасы мен мәнін сол қалпында дерлік сақтай білуге қабілеттілігі үшін. Шығыс 
славяндардың сөйлеу аппараты түркі үндестіктерін, әсіресе соңғы тілдік , яғни жуан дыбыстыларды 
өзгерпей дерлік қайта өндірді... Тюркизмдердің орыс тілінде сақталғандығының арқасында мен ежелгі 
қазақ және татар жұрнақтарының қалай аталғанын білдім, - деп еске алады О. Сүлейменов, - «Мо-
сквада оқыған жылдарымда Ленин кітапханасынан шыққаным жоқ. Қазақ сөздерінің көнелігін растай-
тын  жаңа  куәландыруларды  үстін-үстін  табумен  болдым.  Көптеген  түркі  тілдерінің  жолы  молынан 
болған екен. Орта ғасырлық түрік, азербайжан, ұйғыр, өзбек,татар жазбалары орта ғасырдың ұлы жаз-
ба ескерткіштеріне еніпті. Қазақтардың жайылым үшін күреспен аулыққаны сондай өздерінің тарихта 
бар екенін білдіретін жазба куәліктер қалдыруға мұршалары болмапты. «Кощея» сөзіне кезіккенімше, 
ауызша сөздің мерзімі көрсетілмеді, сөйтіп Евразия бойынша көршілердің тілі қазақ сөзінің жас мөл-
шерін белгілеуге көмектесе алатындығын түсіндім» [5, 201-203 б.]. 
Бұдан кейінгі бірнеше мақаласында О. Сүлейменов « Жырдағы» тас түйін мәселелердің бірі «хара-
лужный» сөзін этимологиялық талдауға алады. 1963 жылғы «Тмутаракань. Харалужные. Карня Жля» 
атты мақаласында ақын оны түркі ауыз әдебиетінде үлкен қылыш мағынасында қолданылатын «қара 
қылыш», «харалуж» сөздерімен байланыстырады. О. Сүлейменовтің ойынша, «Жырдың авторы оны 
осы мағынада еркінен тыс қолданған болуы мүмкін. Бірақ кейінгі мақалаларында автор өзінің бұл бол-
жамынан бас тартып оның жаңа нұсқасын ұсынады. Өте қызықты дәлелдер жүйесін қолдана отырып 
«Жырдағы»:  -  «авар  сауыттары»,  «литва  сауыттары»,  «хин  оқтары»,  «ляцк  лақтырғыштары»,  «лит-
ва қылыштары» («шеломы аварские», «шеломы литовские», «стрелы хиновские», «сулицы ляцкие», 
«мечи литовские» ) т.б. тіркестерге тоқталады. Осы халықтардың қайсысы «харалужный» атауымен 
аталуы мүмкін деп зерттеушілерге ойтамызық тастайды да өзі олардың ешқайсысына тоқталмай жаңа 
болжамын ұсынады. Ол бойынша «карляжные», «харалужные» сөздері - ежелгі орыстың «карлязы» 
сөзінің диалектілік формасы. Ежелгі Русьте «карлязы» деп Францияны, француздарды атаған. Демек 
«харалужный қылыштары» - «француз қылыштары» болуы әбден мүмкін. О. Сүлейменов дәлел ретін-
де «Жыр» мен одан үш ғасыр кейін жазылған орыстың келесі бір орта ғасырлық әдеби жазба ескерт-
кіші  «Задонщина»  да  кездесетін  эпитеттерді  салыстырады.  «Задонщинаның»  авторы  «харалужный» 
терминін «фряньс» деп аударады, «харалужный найзаларын» - француз найзалары деп нықтай түседі. 
Айта кететін жәйт, О. Сүлейменов жәдігерліктегі сөздерді талдағанда, олардың әрқайсысының қолда-
нылуы жағдайларын да ескеріп отырады. Әрине бұған қатысты О. Сүлейменовтің барлық болжамда-
рын үзілді-кесілді қабылдауға болмас. Бірақ мәселе болашақ зерттеушілер үшін қаншалықты ойтамы-
зық тасталынып отырылғандығында. 
Зерттеушілердің көпшілігі «Жырда» кездесетін «босый», «бусово», «Скочи съ него босым вльком» 
немесе «поютъ время бусово» сөздерін ІV ғасырда Солтүстік Қара теңіз жағалауын мекендеген сла-
вяндардың арғы тегі деп алынған ант тайпасының көсемі Бус, Божа корольдің есімімен байланысты-
рады [6, 115-320 б.]. Ол готт тайпасының көсемі Амал Винитарийдің қолынан қаза тапқан. Сондықтан 
зерттеушілердің  көпшілігі  «Жырда»  айтылатын  «готт  қыздары»  «Бустың  заманындағы»  жеңістерін 
аңсап жырлап отыр деп есептейтін. Алайда, О.Сүлейменовтің ойынша ХІІ ғасырдан тым әріде болған 
оқиғаның «Жырдағы» оқиғаларға ешқандай қатысы жоқ. «Жырдың» авторынан басқаларының оларды 
білуінің өзі күмәнді... 1962 жылы «Босый волк и напевы готских дев» атты мақаласында О. Сүлейме-
нов «босый», «бусово» сөздерін қазақтың «босу», «босқын» - халықтардың жаппай қашып үдере көшу, 
босқынға айналу мағынасында түсіндіреді. О. Сүлейменовтің түсіндіруінде «гот» этникалық атау емес: 
скифтердің,  печенегтердің,  қыпшақтардың  жиынтығы  атауы.  Гректер  олардың  барлығын  жиынтық 
атаумен - «готтар» деп атаған. «Жырдың» авторы «гот» терминін гректік дәстүрмен көшпенділерге қа-
тысты қолданылып отыр. О.Сүлейменов «гот» терминін осылайша қабылдай отырып, оны бүтіндей бір 
халықтар мен тайпалардың жаппай босуы, босқынға айналуымен байланыстырады. Ақын жырдағы:
«Готьские красные девы выспеша
На брезе Синему Морю,
Звоня русским златомъ,
поют время Бусово
лелеют месть Шароканю»
108

жыр жолдарын былайша түсіндіреді: 1106 жылы Рустің князі Владимир Мономах қыпшақ ханы Шару-
канды талқандап, елдің тоз-тозын шығарып босқынға айналдырған. Гот-қыпшақтың ару қыздары сол 
заманды мұңды әуенге қосып отыр. Ал сол Шаруканның немересі Артықтың баласы - Кончак Русьпен 
соғыста жеңіске жетіп, сол жеңілістің кегін қайтарғандықтан: гот-қыпшақ арулары оны жырға қосып 
әндетуде. Сондықтан ІV ғасырдағы ант князі Бустың бұған еш қатысы жоқ. Сонымен О. Сүлейменовтің 
пайымынша, «Жырдың» арқауы ІV ғасырдың оқиғалары туралы емес ХІІ ғасырдың нақты оқиғалары 
жөнінде болып отыр. 
Аталмыш мақаласында О. Сүлейменов «Жырдағы», «посуху», «шереширы» сөздеріне қатысты да 
өз болжамдарын жол-жөнекей айта кетеді. Зерттеушілер оны парсы тіліндегі қамал бұзар қару ката-
пульт - «Тир и Черх» пен байланыстыратын. Алайда, О. Сүлейменов « тир и черх»тың ХІІІ ғасырдың 
жазба деректерінде Шыңғысхан жорықтарына қатысты ғана кездесетінін нық дәлелдей кетеді. Оның 
өте сақ жорамалы бойынша «шереширы» сөзінің қаруға еш қатысы жоқ. Олар Шарукан ұрпақтары 
болуы мүмкін. О. Сүлейменовтің «Босқын бөрі және гот қыздарының «әуені» атты мақаласы қанша-
лықты даулы тұжырымдарына қарамастан негізгі бір мәселенің шешімін табуға жәрдемдесті. Атап ай-
тқанда «шереширы» сөзінің қаруға ешқандай қатысы жоқтығына байсалды дәлелдер келтіреді. 
О. Сүлейменовтің өзіне тән ғылыми ізденістік ыждахаһаттылығы мен шеберлігі 1968 жылдың 
28 қыркүйегінде «Литературная Россия» газетінде жарияланған «Каяла өзені қайда?» мақаласынан да 
көрінеді. О. Сүлейменов - өзеннің қыпшақтық атауы «орыстану сатыларынан өтті және жаңа сапада 
Азов төңірегінің картасында бар» деп түйеді. Бірақ, ондай өзен қазір атымен жоқ. Себебі, автордың 
ойынша бұл сөздің бастапқы атауы «Су - каяла» болуы тиіс. Өйткені түркі тілдерінде гидроним «өзен-
нің аты + детерминативі» схемасы бойынша құрылады. Сондықтан түркілік Су - каяла сөзі өзенді біл-
дірмейді, ол бір арнаға құйылып жатқан екі өзеннің арасындағы кеңістікті білдіреді. О. Сүлейменовтің 
ойынша, бұл атау « Жырдың» мәтініне Каяла өзені ретінде кіріп кеткен және орыстың тілдік ортасында 
бұл тіркес халықтық этимология үрдісімен басқаша ажыратылған: Суха-ялы-сухыялы-сухие ялы. Әрі 
қарай каяла атанғаны белгілі болып тұр. О.Сүлейменовтің мақаласында айтылған бұл болжамдар кезін-
де  Азов  төңірегіндегі  жергілікті  өлкетанушылар  тарапынан  қызу  қолдауға  ие  болған  еді.  Жоғарыда 
айтылған гидронимдер төменгі Дон аймағынан табылып отыр. 
Осы  жылғы  республикалық  «Простор»  журналының  №  9  санында  жарияланған  «Синяя  мгла  и 
Синие молнии» мақаласында О. Сүлейменов жаңа зерттеушілік қырынан жарқырай көрінеді. Автор-
дың теориялық және әдіснамалық жаңалығы сонда, ол «Жырды» образдық - бейнелілік жүйесі, оның 
поэтикалық  ерекшеліктері  тұрғысынан  зерттейді.  «Синяя  мгла»  тіркесіндегі  «синий»  сөзіне  заттың 
түсін білдіріп тұрғандықтан, әдетте зерттеушілер назар аудармайтын. Ал «мгла» сөзі: «тьма», «туман», 
«туча», «облако» мағыналарында түсінілетін. О. Сүлейменов бұл мәселеге кенет басқа қырынан келеді. 
Ақын бұл зат есімдердің бірде біріне «синяя» («көк») эпитетін қолдануға болмайтынын алға тартады. 
Ежелгі орыс тілінде де ондай эпитет жоқ. Екіншіден, орта ғасырлық поэзиялық дәстүрде ой да, зат-
тың түсі де ашық білдіріледі, екі ұштылық, үстірттік немесе екі ұдайылық дегенді білмейді. Демек 
«көк қараңғылық», «көк түнек», «көк найзағай», «көк тұман» сияқты тіркестердің болуы мүмкін емес. 
Ақынның ойынша, зерттеушілер «синяя мгла» сөз тіркесіндегі зат есім «мгла» сөзімен шектеліп қал-
май, керісінше сын есім «синий» сөзінің мағынасында мән беруі керек. О. Сүлейменов « Жырдағы» 
осы бір сын есімнің барлық қолданылуы аясын зерттей отырып («синее море», «синие молний», «синяя 
мгла») бұл сөздердің поэмада басқа мағынада қолданып тұрғанын ашты. О. Сүлейменовтің пікірінше, 
бұл сөздер бүгінгі «көк», «көгілдір» мағынасында қолданылып тұрған жоқ. Неғұрлым көне, бүгінде 
ол  мағынада  қолданылмайтын:  «сияющий,  сверкающий,  искрящийся,  блестящий,  яркий»  мағына-
сында қолданылып тұр. Сондықтан «көк теңіз», «көк найзағай емес», «жалтыраған теңіз», «найзағай 
жарқылы» болып оқылуы тиіс. Ал «синяя мгла» сөзі «Жырдың» түпнұсқасында болды ма екен?» деп 
О. Сүлейменов заңды сұрақ қояды. Автор - бұл орайда тарихи фактілерге, жылнамалық куәліктерге, 
сөздің ежелгі формалары мен мәніне, мәтініне, кейбір палеографиялық мәліметтерге сүйене отырып 
кейінгі ғасырлардағы «Жырды» көшірушілердің қателіктеріне назар аударады. Соны болжамдар мен 
тың фактілердің ұзын-ұрғасын көрсетеді. О. Сүлейменовтің бұл мақаласының маңызы «Жырдың» кө-
нелігін, түпнұсқалығын растауға сүбелі үлес қосқандығында. 
1968 жылғы О. Сүлейменовтің «Жорамалдауға бейіммін» [7] мақаласынан оның «Жырды» зерт-
теу барысында жаңа ғылыми ізденістік биіктікке шыққандағының куәсі боламыз. Автор дүниежүзілік 
тарихтың іргетасты мәселелеріне қарай ойысып өте қызықты жорамалдар жобасын жасайды. Автор-
дың жорамалдары мынаған келіп саяды: 

жүктеу/скачать 2,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: