Қ а з а қ с т а н р е с п у б л и касының тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай ұйымдас- тырылған «Бағытым-Ислам, Бақытым Тәуелсіздік» атты

АНА ТІЛІ

7

№27 (1337) 

8-13 шілде

2016 жыл

ДƏУІР ДАУЫСЫ

ӨМІР-ӨЗЕН

ТА ДЫРЫ

ТА ДЫРЫ

басылған тәрізді. Жасы келді ме, әлде 

менің қызметіме зәруліктен бе, әйтеуір, 

жұмысым жеңілдемегінімен басымнан 

қиқу азайды, мен соған да ризамын. 

Бірақ басымнан бір сипамады. Есесіне 

жеті балам қолқанат болып, жұмысымды 

жеңілдетті. Бұдан артық қуаныш бар ма?! 

Шүкіршілікпен  мірім  тіп жатты. 

Бір күні кешкілік, ойламаған жерден: 

« й, Рахима, Рахима!» деген енемнің 

айқайы шыққанда қорыққанымнан 

құлап қала жаздадым. «Тағы не болып 

қалды екен?!» деген үрей тас т бемнен 

мұздай су құйып жібергендей болды. 

Артынша «Кел, атаң шақырып жа-

тыр» деді даусын жұмсартып. Жүгіріп, 

басымдағы орамалды түзетіп, атам 

жатқан б лмеге кірдім. Келсем байғұс 

қара терге малшынып, қиналып жатыр 

екен. Аяп кеттім. Бірақ состиып жа-

нына жақындай алмай, босағада тұрып 

қалдым. «Жақында» дегендей ишара 

жасады. Жақындадым. Жүзіне тіктеп 

қарай алмадым. Қолымнан ұстады. 

Терге малынып жатқанымен қолы тас-

тай суық екен. Жылан ұстағандай дір 

ете қалдым. Менің дірілімді атам анық 

сезді. К зі ақшаң ете қалды. «Қорық... 

п...а, – деді бір с зді үзіп айтып. – Мен 

сенен... кешірім сұраймын. Қара басып, 

мына кемпірдің с зіне еріп..., саған 

талай қысастық жасап, қолым да тиді. 

Бата тимесе де қате тиді. Кешіре алсаң, 

кешір, балам...». Ол бұл с здерді аса бір 

күйзеліспен айтып, бетіме жалтақтай 

қарады. К зімнен жас ыршып шықты. 

Қолымды тартып алып, шегініп кеттім. 

Ал кеп солқылдай жылайын, к з жасым-

ды тоқтата алсамшы. Менің к ңілімнің 

босағанына – әділдіктің кеш болса да 

салтанат құрғаны себепкер болды ма, 

солқылымды тоқтата алмадым. Мені 

жылатқан жылдар бойы шер боп қатқан 

кпе ме, әлде қауқарсыз жатқан шалдың 

жалынып, кешірім сұрап жатқан халі 

ме, білмеймін. Жылай бердім... жы-

лай бердім. Атамның одан кейінгі 

с зін де естімедім. Бірақ кемпірдің 

қақылдап тұрғанын естіп тұрмын. «Ей, 

с йлесейші, тіліңді жұтып қойдың ба, 

неге с йлемейсің?!» деп, мені бір-екі 

жұлқып қалды. Не демекпін, не деп 

с йлемекпін? Не айтарымды білмей, 

абдырадым. Бір кезде атам «бара бер» де-

гендей ишарат жасады. Атып шықтым. 

Үй айналып, сыртқа кеттім.  ксігімді 

баса алмай, ұзақ жыладым. 

К п ұзамай атам қайтыс болды. 

Жоқтау айтып отырған енeм: «Арманда 

кеткен арысым-ай, келінінің бір ауыз 

«кештім» деген с зіне зар болып кетті-

ау...» дегенде ғана «с йлесейші» деген 

с здің мағынасын түсінгендей болдым. 

С йтсем, атам қайтыс болар алдында, 

оның кешірімін қабыл алып, «кештім» 

деуім керек екен ғой. Мен оны қайдан 

білейін, жылағаным – кешіргенім деп 

ойладым ғой,  зімше. Қазір сол сәт есіме 

түссе, еріксіз  з қылығыма қысылам. 

«Кештім, ата, мені кешіре г р» деп, 

бір емес бірнеше рет қайталаймын. Ол 

кезде мен бейбақ с здің мәнісін түсіне 

білмеппін ғой. Оның үстіне атамнан да, 

енемнен де әбден қорқып қалған мен 

олардан құтылғанша асығып тұрдым. 

Сол кезде жанымда тұрған енем де ашып 

ештеңе айтпады. Түсінген, қорытынды 

шығаратындарға кешірім нұры қасиетті 

екенін кейін білдім ғой... 

Оның жанарынан қос тамшы тырс 

етіп еденге тамды. Басын т мен салып, 

үнсіз қалды.

Қандай ауыр. Мен  з ойыммен әлек 

болып, терезеден сыртқа қарадым. 

Алма ағаштардың аппақ гүлдері ауланы 

ақ к белекке толтырып тастағандай 

к рінді.

– Қазіргі келіндер ондайға к нуі 

қайда?! Менің бұл әңгімеме біреу сен-

се, біреу сенбейді. Т рт келін түсірдім, 

т ртеуінің түсінігі т рт түрлі.  йтеуір 

«мамалап» тұрады, – деген ол жылы 

жымиды. – К ктем қандай тамаша! Дала 

гүлге ораныпты, қараңызшы... 

Құрдасымның к ңілінің к ктем 

болып қалғанына риза боп мен жаттым.

КЕШІРІМ НҰРЫ

Б лмедегі екі күннен бері бос тұрған 

екінші т секке бүгін жайғасқан әйел 

менімен түйдей құрдас болып шықты. 

Бір к ргенге к п с йлемейтін, момақан 

болып к рінген құрдасым әңгіме айтса 

асықпай, майын тамызатынның  зі 

болып шықты. «Айлас қатын мұңдас» 

демекші, әңгімеміз де жарасып,  ткен-

к е т к е н н і ң   б ә р і н і ң   б а с ы н   ш а л ы п 

қозғамаған тақырыбымыз, айтылмаған 

сырымыз қалмаған сияқты болса да, 

күнде әйтеуір бірдеңе табылады. Бір күні 

әңгіме ауаны  з- зінен бүгінгі келін-

дерге ауыса келе Рахима  зінің келін 

болып түскендегісін еске түсірді.  ңгіме 

айтып отырып, бірде ішегі қата күледі, 

енді бірде мұңайып қалады.  ңгіме-

сінің ауанынан ұққаным –  мірі оңай 

болмаған сыңайлы. Ол айтып отыр, мен 

тыңдап жатырмын. 

Анасыз  скен Рахиманы бауыр-

ларымен бірге қайта үйленбеген әкесі 

тәрбиелепті. Момақан, шаруақор жан 

балалары үшін ананың да, әкенің де 

орнын басыпты. « зі білгеннің бәрін 

үйретті. Қызым, ертең бір үйге келін 

болып түскенде «жетімек», «жетесіз» 

деген с зге қалмау үшін үйрен,  мірде 

бәрі де керек болады» деп отыратын, 

жарықтық. Айтқандай-ақ қиын отбасы-

на келін боп түстім. Енем – адуындау, 

айтқанынан қайтпайтын, ал атам ол 

кісіден асып түспесе кем түспейтін. Мен 

келгеннен әкем айтқандай-ақ «жетімек» 

атандым. Екеуі шешесіз  скенімді бетіме 

салық қылды да отырды. Күйеуім болса 

момын.  ке-шешесіне қатқылдау с з 

айтпақ түгіл оларға қарап, қабағын 

да шытпайды. Қайнаға болса отбасы-

мен үлкен қалаға к шіп кетті, енем 

маған емес б лек шығып кеткен үлкен 

келініне аңсары ауады да тұрады. Айы-

на бір рет келе ме, келмей ме, сонда да 

солар жақсы. Шиеттей қайындарым 

мен қайынсіңлілерім жайы, оған қоса 

малдың күйі менің мойнымда. Таңның 

қалай атып, кештің қашан батқанын 

байқамай қалу әдетіме айналды. Обалы 

не керек, қайындарым мен қайын-

сіңлілерімнен айтарлықтай теперіш 

к рмедім. К ңілдері түссе – к л. Қазір 

солар жылына екі-үш рет басымнан 

аяғыма дейін киіндіреді. Мейірлерін 

т геді. Одан артық қуаныш бар ма? 

Бәрінің жағдайы жақсы, құдайға шүкір. 

Бірде неге екенін білмеймін, ене-

ме жақпай қалдым. Ит терімді басы-

ма қаптап, айтпағанды айтып жатыр. 

Айтпаған с зі қалмады, с зі сүйектен 

теді. Үн-түнсізбін. «Мақаусың ба, 

мылқаусың ба? Үндемей құтылудың 

бәрі жақсылыққа бастай бермейді» 

деп, басымнан нұқып-нұқып жіберді. 

Үндегенде не дейін, басым онан сайын 

пәлеге қалсын. Осы айқай-шудың үстіне 

қызыңқырап алған атам келе қалмасы 

бар ма. Енем одан сайын шабалана 

түсті. «Мына жетімек басыма секіріп 

бітті әбден, қисайып алып  зінікін 

істейді. Тіпті, маған с з с йлеуге на-

мыстанатын сияқты» дейді. Мен әлі не 

бүлдіріп қойғанымды білмей далмын. 

Сұрауға шама бар ма. С йтіп аңтарылып 

тұрғанымда атамның жұдырығы самай 

тұсыма сарт ете қалғаны. Есеңгіреп 

қалдым. Қаша ж нелуге шама жоқ, кесе-

к лденең есіктің аузына тұрып алған. 

Ал содан т пелесін-ай келіп, басым мен 

бетімді қос қолыммен жауып, отыра 

қалдым. Араша түсер енем к рінбейді, 

қайта айызы қанып тұрғандай. Балағат 

с здің небір атасы кетіп жатыр. Қолымен 

ұрғанға айызы қанбаған болуы керек, 

бүк түсіп жатқан мені шірене бір тепті де 

шығып жүре берді. Есім ауысып қалды. 

К зімнің алды сансыз жұлдыздарға тол-

ды.  лден соң «Тұр-ей, не... сонша бір 

жерің сынып қалды ма?!» деген енемнің 

дауысынан есімді жиып, ыңырси ор-

нымнан тұрдым.

Кешкісін к к ала қойдай түрімді 

к рген күйеуім шошып кетті. Не 

болғанын сұрады. Мен бәрін айтып 

бердім. Дегенмен, «таяқ жедім» демедім, 

олар «мұнымыз әбестік болды-ау» демеді. 

Күйеуімнің дыбысы да шықпады. Оның 

әке-шешеге қарсы шығуы қайда? Бар 

болғаны басымнан ғана сипады. Соның 

зі маған азырақ демеу болды. Ақыры 

сол оқиға жабулы қазан жабулы күйінде 

қалды. Мен мүжілдім, күйзелдім. Таңға 

жуық түсік тастадым. Ешкімге айтпай, 

болған істі жасырып қалдық. Сонда 

да кінәні  зімнен іздедім. Ешнәрсе 

болмағандай күнделікті жұмысымды 

істей бердім.

Содан біршама уақыт  ткеннен 

соң атам қатты ауырып жатып қалды. 

Күйеуіміз екеуміз асты-үстіне түсіп, 

күттік. Оңалмады. Қайта артынша 

қол-аяғы тартылып, т секке таңылды. 

Бақандай сегіз жыл бағып, күттім. Риза 

сияқты, енем де бұрынғыдай емес, 

с йлеген сыншыл, заманның шемен боп 

қатқан шерін қозғаған шыншыл ақын. Оған 

ақынның «К здің жасы болды к л»  леңін 

оқысаңыз к зіңіз жете түседі:

«Жұлдыз ауып, ай мен күндер тұтылды,

Момын сорлап, залым сау қап құтылды.

Дүниежүзін түнек басып тұнжырап,

Нұр ғаламат жанған шырақ ұтылды.

Елге ауыр қасірет дерті жайылды,

Жұт жұтынып, тартты бекем айылды.

Қарындастан қайыр кетіп қарылған.

Кімге айтам мұндай ауыр жайымды?

Қамалдық қой  рт жайлады, жалынға,

Баттық суға, қармауға жоқ талым да,

Қол ұсынар бізге бар ма к мекші,

Аждаһамен арпалысқан шағымда?»

 [1916 жыл. Алматы: «Рауан», 1996. -194 б.].

Мұнда да қазақтың мұң-мұқтажын, 

к рген қорлығы мен зорлығы айтылып 

тұрған жоқ па?!

«Қазақ қасіреті» жазбасының соңында 

«Біз жақында Лютштің «Қырғыз хрестома-

тиясынан» осы  леңдерге ұқсас боп келетін 

Түркістан  ңірі қазақтарының «Зар заман» 

леңін кездестірдік» деп ескерту беріпті.

«Я.Лютш жинағын Түркістан  лкесі 

қазақтарының әдебиет нұсқалары 1883 

жылы Ташкент қаласында басылған. Сол 

кітапта «Зар заман» деп аталатын  леңдер 

топтамасы жарық к рген». [Омарұлы Б. 

Зар заман әдебиеті. – Астана: Елорда, 2005 

-15 б.].

Сонау Ташкенде шыққан кітапты Ыбы-

рай бабамыздың тауып оқуы таңғаларлық 

жайт! Бұл оның ізденімпаздығы мен 

білімдарлығының бір айғағы.

Жоғарыда айтқанымыздай, Ы.Алтын-

сарин бұл алғы с з («Қазақ қасіреті») бен 

Күдері Жолдыбайұлының «Қазақтың 

зары» («Жалпақ қоян»)  леңін 1882 жылы 

Торғай облыстық әскери губернаторының 

атына жібереді.  скери губернатордың 

м і н д е т і н   а т қ а р у ш ы   в и ц е - г у б е р н а -

тор В.Ильин Ы.Алтынсариннің «Қазақ 

қасіреті» жазбасы мен  леңдердің с збе-

с з аудармасын алғаннан кейін, 1883 жылы 

31 қазанда ішкі істер министріне: «1868 

жылғы Уақытша ереже негізінде құрылған 

ж е р г і л і к т і   қ о ғ а м д ы қ   м е к е м е л е р д і ң 

жұмысындағы кемшіліктерге халықтың 

к зқарасының нақ осы  леңдерде к рініс 

табуы назар аудартады. Мен бұл  леңдерді 

аудармасына қоса, сіздің мәртебелі 

құзырыңызға ұсынуды міндетім деп са-

наймын» деп мәлімдей отырып, «Уақытша 

ереже бойынша қырғыздардың қоғамдық 

басқару құрылымы туралы» ұсыныстарын 

жолдайды (25-қ., 1-т., 2022-іс, 185, 198, 

207 пп.).

Сондай-ақ Ыбырай 1883 жылы 31 қа-

занда осы  леңді алғы с зімен қосып «Орен-

бургский листок» газетіне де жібереді 

[Орталық Ғылыми кітапхана қолжазбалар 

қоры, 1165 бума]. Қалай екені белгісіз, 

аударма Орынбордағы П.Распоповтың 

қолына тиеді. 

Бұл – 1880 жылы 7 маусымда Мәскеуде 

А.С.Пушкинге арналған ескерткіштің ашы-

лу салтанатына қазақ елінен  кіл болып 

қатысып, Мәскеудің дворяндар жиналысы 

залында «Қазақ хрестоматиясы» жарық 

к ргенін, онда Ы.Алтынсарин Пушкинді 

қазақ тілінде с йлеткенін, енді ұлы ақын 

шығармаларын қазақ балалары да оқи 

бастағанын айтқан Распопов еді.

П.Распопов Ыбырай  леңін жолма-

жол орысшаға аударып,  зі дайындап 

жатқан 1885 жылы жарық к руге тиіс 

«Образцы киргизской поэзии в песнях 

эпического и лирического содержания» 

деген кітапқа енгізбек болып 1883 жылдың 

12 қарашасында ішкі істер министрлігі 

жанындағы баспас з басқармасына хат 

жолдап, рұқсат сұрайды.

Министрліктің баспас з басқармасы 

П.Распоповқа қайырған сол жылдың 8 

желтоқсандағы жауабында министрдің 

бұл шығарманы кітапқа кіргізуге қарсы 

екенін хабарлайды. Басқарманың мұндағы 

дәлелі  леңде «патшалық билеуге, оның 

жергілікті билеу орындарына қарсылық бар 

екен» дейді. С йтіп, Ыбырайдың қолынан 

ткен шығарма Ішкі істер министріне дейін 

барып, ақырында еш жерде жарияланбай 

қалады» [Дербісалин  . «Ыбырай Алтын-

сарин.  мірі мен қызметі туралы». Алматы, 

1965. -80 б.].

Ыбырай зерттеушісі, ғалым  .Дербіса-

лин кітабынан алынған бұл с здерді Ресей 

Мемлекеттік мұрағатындағы «Дело о запре-

щении к печати равных рукописей, в том 

числе перевода на русский яз. Казахской 

песни «Горе киргиза» / для «Сборника 

образцов киргизской народной поэзии со-

ставленного П.Н.Распоповым/ [ЦГИАЛ,ф. 

776,оп. 20 д № 595 1883-1884 Л.Л, -18-20.] 

деген жолдар растай түсті. Бұл құжатта 

1883 жылдың 26 сәуірі мен 1884 жылдың 

31 ақпанына дейін түскен 33 бет материал 

сақтаулы екен.

Н.П.Распоповтың министрге жазған 

хаты мен оған министрліктің баспас з 

басқармасының жауабы т мендегідей: (Бұл 

қолжазба бұрын еш жерде жарияланбаған, 

тұңғыш рет беріліп отыр – С.О.).

Ыбырай жазбалары оның халқын шексіз 

сүйіп, елінің қамын  з  мірінен де артық 

санағандығының куәсі.

Күдері де Ресей империясының отар-

шылдық саясатын табиғат апаттарымен 

астастыра к рсетіп, қазақ қайғы сының есе-

лене түскенін жаны күйзеле тол ғайды. Бұл – 

азаттық жыршысы, күбілтелеуді білмейтін 

Жолдыбайұлының алымдылығы, елге 

жанашырлығы, оған бағыт-бағдар сілтеген 

Ыбырайдай ұлы ұстаздың ұлағаттылығы! 

Ақын  леңінің отын  шірмей бүгінге 

жеткізген халық сүйіспеншілігі! Халық  з 

жанашырын ешқашан ұмытпайды!

Серікбай ОСПАНҰЛЫ,

ақын, Қостанай мемлекеттік 

педагогикалық 

институтының профессоры

Бір-бірін таластырып, сүзістірді.

Неше байлар таласпен кедей болды,

Бар малын шашып беріп оңды-солды.

Параға бергендерін кейін олар

Халықтан  ндіруге салды қолды.

Бұрынғы қазақшылық заманында,

Билерде к ріп пе едің мұндай жолды?!

Қылмысыңнан табылған іс болған соң,

К неді не де болса қазақ сорлы».

Ыбырай «Жұт туралы» деген мақаласын 

зен тасымай, жаз құрғақшылық болса, 

шабындық ш п шықпай, жайылым тары-

лып, малмен күн к ріп отырған елге үлкен 

қиындық туатынын айтудан бастайды.

«Бұл жердің қазақтары мұндай қатал 

қысты жиырма жылдай к рген емес,– 

деп жазады автор. – Олардың малы да 

ойдағыдай т лдеп к бейе түсетін 300-400-

ден жылқысы, 400-500-ден қойы, 20-40-тан 

түйесі, 50-60 бастан ірі қара малы барлар 

бай адам деп есептелмейтін, ал 10-15 бастан 

аспайтын мүйізді ірі қарасы, 4-6 жылқысы 

және 20-30 қойы бар кедейлер (Жатақтар, 

яғни к шпейтіндер) қатарына жататын». 

Күдері:

«Нар еді неше жүздеп айдағаның,

Мың-мыңнан жылқы еді байлағаның.

Қора-қора қой  ріп, әр ауылдан,

Жал-жая, бағлан-қозы шайнағаның.

Сиыр мен ешкіні мал ма екен деп,

Алдыңа келді, міне, ойлағаның.

Мың-мыңнан ел к шкенде 

малыңды айдап,

Кең сахара даланы шыға жайлап,

К л таңдап, су жаратпай жүруші едің,

Жібектей шалғыныңа бие байлап...».

Ыбырай: «Бізге жақын қазақтардың 

кейбір бақташылары барлық малдан айы-

Орынбор  лкесі қазақтарына ортақ бір 

облыстық басқарманың орнына, енді үш 

– Орал, Торғай және Сырдария облыстық 

басқармалары құрылды. Орданың Шығыс, 

Орта және Батыс б ліктеріндегі қазақ 

хандарының ұрпақтарынан сайланған үш 

аға сұлтанның орнына жаңадан түзілген 

облыстардың әрқайсысында кемінде 4-6-

дан уезд басшылықтары ұйым дастырылды».

Күдері «Қазақтың зары» («Жалпақ 

қоян»)  леңінде қазақтың мыңғыртып мал 

сіріп, к л-к сір  німін алғанын, «белге 

қылыш, қолына найза іліп» жаугершілік за-

манда батырлық к рсеткенін жыр ете келіп 

«Ерлерім енді сол бір күнді жоқтап, ағады 

к зден жасы тамшыдайын» дейді.

Хандық кезінде хан халық тұрмысын 

біліп отыратынын, қиын-қыстау заман туса 

халықтың жайын айтып олар ақ патшаға 

барып, патшадан рұқсат, сый-сияпат алып 

қайтатынын баяндай келіп заманның мүлде 

згеріп кеткеніне тоқталады:

«Мұнан соң штат деген үкім шықты,

Бай мен хан тіл тарттырмай 

бәрін жықты.

Кәне, сен бұл бұйрыққа к нбеймін деп,

Айтып к р, дегеніңше болсаң мықты?!

Жаратқан тәңірі лайық билер қалды,

Он үйге бір би қой деп үкім салды.

Елу үйге және де бір би қойып,

Жүз үйге бір ауылнай шыға қалды.

Мың үйге онан барып болыс қойды,

Қасына болыс сайын орыс қойды.

Таласып, қырылысып лауазымға,

Ат беріп елеулікке қойын сойды».

Ыбырай: «Біз мұнда Уақытша Ереженің 

барлық баптарын тізбелеп бере алмаймыз, 

сондықтан тек қазақтардың  з  леңдері 

мен ауызекі әңгімелерінде айрықша шағым 

білдіргендерін ғана к рсетумен шектелеміз. 

Ең алдымен, әрине, жұт әкелген 1879-1880 

жылдар қазақтардың есінде қалды, бұл жұт 

олардың барлық дерлік малынан айырды, 

оның іздері әлі күнге дейін Торғай уезінің, 

әсіресе, Орал облысының Елек және Ни-

колаев уездерінің аралығында жер-жерде 

қаңғып жүрген қазақтардың еңсесін езеді; 

сондықтан, бұл ауыртпалықтар туралы есіне 

алмайтын бірде-бір замандас қазақ ақынын 

кездестіре алмаймыз».

Күдері: Аштықтан ақырында тарттық 

азап,

Болмай ма ақша жисаң сорлы қазақ?

Ш п жұлып, жуа теріп, соны жедік,

Сахараға бейне малша кеттік тарап.

Ұн берді бір аяқтан уезднай,

Қол жетсе оған-дағы Құдай қалап.

Неше күнге жетеді бір аяқ ұн,

Ақырында ақша алар құрттай санап.

Қыдырып, жүн-жабағы алатұғын,

Бізді сарт пен ноғай да қылды мазақ.

Мұсылман боп елге қайыр қылу түгіл,

Аштығыңнан нан сұрасаң, безірейіп,

Ақша бер деп қол жаяр саған қарап.

Халайық, к ріп пе едің мұндай бір жыл,

Жаратқан пендеңіз біз рақым қыл.

Жылаймыз кем тарлықтан, я Құдайым,

Айырылған қосағынан бейне бұлбұл.

К рмедік еш нәрсенің рақатын,

Жаманның  зің кешір кәсәфатын.

Мұхаммед пайғамбарым, я расул,

Үмбетке қайда кетті шапағатың?!

Байларым неше күндей жалға жүрді,

Тамақ деп жылап тұр ғой бала, қатын.

Бір кесек жыршылардың наны да жоқ,

Қазақтың алушы едік нар мен атын».

Ыбырай: «Қазақтың екінші наразылығы 

– халықтың арасында жүрген ондық және 

елуліктер арқылы шенді-шекпенділерді 

сайлау. Олардың  з с зімен айтқанда, 

ашықтан-ашық парақорлық пен болыстағы 

басты орынға және сый-құрметке ие болуға 

ұмтылған қазақ билеушілерін ақырғы 

тұяғы қалғанша сайлаушыларға беру-

ге жұмсауға итермелейді, лауазымға ие 

болғаннан кейін осы шығындарының 

е с е с і н   п а р а м е н   т о л т ы р у ғ а   т ы р ы с а -

ды. Одан б лек, әр сайлаудың нәтижесі 

әдетте лауазымдарға үміткерлердің және 

болысты бірнеше партияға б ліп алған 

жақтастары арасында бітіспес дұшпандық 

болады; бишікештер тарапынан қысымдар, 

істі әділетсіз шешу, жәбір к ргендердің 

бітпейтін арыздары және т.б. Ондықтар 

мен елуліктер жер дауларын шешкенде де 

қазақтар олардан дәл сондай сұмдықты 

к реді, олардың алалаушылық шешімі 

қазақ шаруашылықтарын  мір мен  лім 

мәселесіне дейін апарады; мұнда да жау-

ласушы тараптардың ықпалы араласады, 

жасырын саудаласу жүргізіледі, әрине, 

кедейлердің бұған шамасы жетпейді».

Күдері: «Жақсылар выборныйға 

болды жақын,

Сасқанда таба алмаймыз оның атын.

Бұрынғы би мен жақсы жатып алды,

з басын малыменен сатып алды.

Жұрт үшін жанын қиған ескі билер,

Дариға-ай, осы күнде қайда қалды?!

Еркінсіп барушы едік баласындай,

Бәйбіше балалардың анасындай.

Тентекке атасындай ақыл беріп,

Жібермей тұрушы еді таластырмай.

Ондыққа тізе бүгіп, арыз айтып,

Ісіңді жер дау болса саласыз ба-ай?!

Анау даугер ақшасын беріп жатыр,

Дауыңнан сенде бермей қаласың ба-ай?!

«Жұдырық жығылғанға» дегендейін,

Бәрі де ж н болады шарасызға-ай.

Бір орыс, бір қазақ қойды 

«помощник» деп,

Олар да іс ете алмайды баса-к ктеп.

Жалғыз-ақ барар жерің уезднай,

Алдыңнан қуалайды «пошел», кет деп.

Сен болмасаң анаған барамын деп,

Күн қайда кететұғын с зін кектеп.

Барар жер, басар тауың болмаған соң,

Қақпадан шыға алмайсың т ңіректеп.

Бір ауыз тым болмаса тіл білмейсің,

лдің ғой безіп қазақ тентіректеп.

Тіл білген к нуші ме ең қазағыңа,

Қалдың ғой енді тұзақ азабына.

Арыз айтсаң тыңдамай қалжың қылған,

 К нгейсің енді орыстың мазағына.

Ыбырай: «Бұл елде менің екі немере 

туысқаным болыстыққа таласып, он жыл-

дан бері араздасып жүр еді; бүкіл болысты 

екі партияға б ліп жіберген бұл талас 

те қатты шиеленісіп, ұрысқа жетіп, бұл 

бақытсыз болысты қатты күйзелткен бола-

тын. Мен келісімен жай бұқара халық мені 

туысқандарын татуластырар деп үміттеніп 

мұны менен қатты сұрай бастады. Менің 

татуласыңдар дегеніме әлгі ақымақтар 

к нбеді. Сондықтан халыққа: бұл таласып 

жүрген адамдарды болыс сайламаңдар, 

басқа бір адамды сайлаңдар деуіме тура 

келді. Осы кеңесім бойынша, к пшілік 

бір беделді ақсақалды болыс сайлады. Со-

нымен жаңағы туысқандарымның біреуі 

әр түрлі қас адамдардың тіліне еріп попечи-

тельге де, губернаторға да, тіпті ішкі істер 

министріне де қызмет адамдарын сайлауға 

орынсыз қол сұқты деп менің үстімнен арыз 

жаудыра бастады...» (Н.И.Ильминскийге 14 

сентябрь 1884 жылы жазған хатынан).

 Күдері: Штат келді, параны кірістірді,

Қарындастан күдерді үзістірді.

Атадан ұл, енеден қызды айырып,

рылып немесе аман қалғандарын тағдыр 

тәл кегіне тастап табыннан жаяу оралды. 

Бір қазақтың 28 ақпанға 1300 жылқысынан 

небәрі 60 бас жылқысы ғана қалды. Менің 

250 жылқыдан тұратын тұқымын асыл-

дан дыруға к п шығынданған таңдаулы 

асыл тұқымды үйірлерім түгелдей дерлік 

қырылды». 

 Күдері: «... Мұнан соң қаһарланып қоян 

кірді,

Бейшара қазақ баласын ояндырды.

Сегіз айдай тынбастан боран соғып,

Қазақтың қарап қоймай малын қырды».

Ыбырай: «Бізде қыс 24 қазанда басталды 

да, желтоқсаннан бастап, сәл үзілістермен, 

ақпанның соңына дейін қатты қарлы боран 

түтеп тұрды». 

 Күдері: «Осындай жан к рмеген заман 

қылып,

уені бұлт басты қараңғылық.

Бақырып аштық к рген арыстандай,

Күні-түні жеті ай тұрды боран ұлып».

Ыбырай: «...Мал ш п жоқтықтан 

азықты  зінің табиғи қаруы-тұяқтарымен 

мұз болған терең қар астынан ғана таба 

алады, ал айналаны аязды да қарлы дауыл 

құрсаған. Аузын арандай ашқан бұл сұмдық 

дауылдың даладағы барлық жанды мен 

жансызды да жаншып, сындырып, жайпап 

жатқанын елестетіп к ріңіз». 

 Күдері «Мал жерден бір ш п үзіп жей 

алмайды,

Тау-тау қар қорадан мал шығармайды.

Мал түгіл даладағы, үйдегі адам

Үйінен он адым жер шыға алмайды».

Ыбырай: «Жан-жақтан соққан  кпек 

жел, ұйтқыған от, үлкендер бүрісіп қана 

отырысқан, балалар бақырып, шырылдап 

жылайды, жабағы жамылғының астында 

жатқан кемпір аянышты күйде...».

 Күдері: «Отынсыз ас іше алмай 

бала-шаға,

Бере алмай нәрсе тауып ата-ана.

Кәрі шал, кемпір сорлы зар жылады,

Жіберіп мұндай күндер Құдай Тағала».

Ыбырай қазақтардың үшінші қасіреті 

– олардың арасында күн сайын  ршіп 

тұрған, Торғай облысының екі уезін казак-

тар мекендейтін Орынбор губерниясына 

қосады екен деген қауесеттен туындаған 

қауіп екенін ескертіп олардың материалдық 

мүдделеріне орай үнемі  зара қақтығыста 

болуына байланысты, қазақтардың бойын-

да казактарға қарсы бітпес наразылық 

қалыптасқанын айтады. Орынбор қазақта-

ры ның жерінің ең шұрайлы жерлеріне 

қазақтарды жабайы номадтар деп танитын 

сонау кездің  зінде, Орынбор және Орал 

казактарының қоныстандырылғаны тарихи 

шындық, тіпті қазірдің  зінде казактар егін 

шаруашылығына қолайлы деген қалған 

жердің азғантай б лігіне құмартуын қоймай 

отыр, – дейді.

Күдері: «Тағы да есітеміз бір хабарды,

Құдая, рас етпе бұл хабарды.

«Жұртымызды қылады қазақ-орыс, – 

         Деген бір есітеміз шын хабарды.

Туғаннан айырылмаған арғын-қыпшақ,

Не болар к рген күніміз б лек шықсақ.

Жарты орыс, жартымыз қазақ болып,

Қалайша күн к реміз құдірет-хақ?!

Не қылса еркінде бар әкімдердің,

Бола г р жалғыз ием, бір  зің жақ.

Осылай әркім сорға душар болар,

Біреудің дәуірі үшін қисайса бақ».

Е к і   т у ы н д ы   ү н д е с і п ,   б і р і н - б і р і 

толықтырып, дамытып тұр. Бірі қара 

с збен, бірі  леңмен жазылғаны болмаса, 

айтар ой, мақсат, халыққа жанашырлық, 

қамқор к ңіл ортақ.

Күдері ұлтының қамын жеп, с зін 

Біз ол кісіні жеңеше деуші едік. Ол деп отырғаным белгілі журналист-жазушы 

Мақұлбек Рысдәулет ағамыздың  мірлік жары – Дәметкен Ахметова. К п 

жыл журналисттік қызмет атқарған, Жамбыл облысы әкімдігінің ішкі саясат, 

баспас з саласы б лімінде қызмет еткен жеңгеміз Толымбек  лімбекұлы, Талғат 

Сүйінбай, Мырзахан Ахмет, Алпысбай Шымырбай бәрімізді қайындарым деп, 

қиылып тұратын еді...

«Алдамшы  мір» демекші, сол аяулы жеңгеміздің бақилық болғанына екі айдай 

уақыт болды. Арамызда жоқ дегенімізбен, еріксіз есімізге алдыртатын шырай-

лы шығармалары қалды. Аурухана т сегінде жатып жазған мына бір шағын 

әңгімесін әркімге-ақ, әсіресе бір-бір үйдің шырайын келтіретін қыз балаларға 

сабақ болар деген ізгі ниетпен оқырман қауымға ұсынғанды ж н к рдік. 

жүктеу/скачать 17,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: