Қ а з а қ с т а н тәуелсіздігіне 25

| 51
Ұ. К. Исабекова
ф. ғ. к., докторант
М. В. Ломоносов ат.ММУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕГІ «ҚҰТ» КОНЦЕПТІСІ
«Qut» lexeme, which has a deep cognitive meaning, is a linguistic unit linking the modern 
Kazakh language with its origins. In addition, it is the language reprezentantive reflecting in the 
language the archaic Turkic outlook, manifested as the spiritual and material values   of humanity 
and the universe. The views of the Kazakh people, invested in the concept of qut are impossible to 
fully disclose without cognitive method. Studying the qut concept in the aspect of time, it may be 
noted that it has had comprehensive development in the Middle Age.
Тіл – адамдар арасындағы коммуникативтік қарым-қатынасты жүзеге асыра отырып, 
ұлттың тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінез-құлқы мен салт-санасын, 
дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтайтын және дамытатын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп 
отыратын таңбалық жүйе. Кез келген этностың ежелгі дәуірден бастап, қазіргі өмір сүріп 
отырған кезеңге дейінгі бар болмысы, дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі оның 
тілінде көрініс табады. Сондықтан тіл таңбалық жүйе ғана емес, мәдениеттің де көрсеткіші 
болғандықтан, лингвистика құрылымдық деңгейде зерттеулер аумағынан асып, тілді диалек-
тика-динамикалық құбылыс ретінде антропологиялық тұрғыдан зерттеу бағытына бет бұрды. 
Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі таңдағы дамуы «тілдегі адам факторы» антропо-
логиялық ұстанымды негізге алып, «тіл және адам» бірлігінің біртұтас теориясын қалыпта-
стырды. Антрополингвистикалық зерттеулерде «тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас 
құралы» ғана емес, сонымен қатар халықтың ой-танымы мен сана-сезімін қалыптастырудың, 
ақпараттық байланыс пен тұлға аралық келісім мен әлеуметтік қатынастарды құрудың амалы, 
этностың сан ғасырлық тәжірибесін жинақтаушы, қоғамдық білімін қордалаушы және оны 
келер ұрпаққа жеткізуші танымдық, этномәдени феномен тұрғысынан сарапталады.
Адам, белгілі бір этногенетикалық қауымдастықтың өкілі, қоршаған ортаны танып-білу 
процесіндегі танымдық, қоғамдық-мәдени іс-тәжірибесін тілінде бекітіп қана қоймайды, сөз 
мағыналары және олардың ассоциациялық жүйесі арқылы санасындағы концептуалдық дүние 
бейнесіне ұлттық-мәдени реңк үстемелейді. Қазақ дүниетанымында кеңі орын алғанын осындай 
танымдық бірліктердің бірі – құт. Аталған сөзінің мағынасының күрделі құрылымы мағына-
сын талдағанда міндетті түрде назарға алынатын лексикалық синтагматика, парадигматика 
және эпидигматика сияқты ішкі және сыртқы семантикалық қатынастардан байқалады. Қазақ 
тілінің сөздік қорында құт жеке лексикалық бірлік ретінде қолданылмайды, бірақ доминант 
ретінде тұрақты тіркестер жасауға қатысады. Түркі халықтары дүниетанымының архисаналық 
кезеңінен бастау алатын құт киелі ұғымы – жалпытүркілік мифологиялық және тілдік сана 
арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса отырып, халықты адамгершілікке, тазалыққа, әдептілікке 
тәрбиелеу құралына айналған архаикалық құндылықтар жүйесі. Сонымен қатар белгілі бір 
дәрежеде ғалам, адамзаттың, рухани және материалдық құндылықтар ретінде қалыптасқан 
жалпытүркілік архаикалық таным-түсініктің тілдегі бейнесін сипаттайтын лингвомифология-
лық, лингвофилософиялық, лингвомәдениеттанымдық және лингвоэтнологиялық мазмұнға 
негізделген тілдік репрезентант. Қазақ дүниетанымында жан-жақты мәнге ие болған құт 
концептісі көнетүркілердің мифологиялық дүниетанымының белгілерін молынан сақтап, 
орта ғасырларда оны әрі қарай дамып жетіледі және дамудың кейінгі кезеңінде жалпыланады.

52 |
2-СЕКЦИЯ:ХХІ ҒАСЫР ФИЛОЛОГИЯСЫНДАҒЫӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР  
Керімбекова Баян
ф. ғ. к., С. Демирель
атындағы университет
«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ НЕГІЗДЕРІН БІЛІМ 
ҮДЕРІСІНЕ ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
The ways of proposing the ideology of «Mangylik yel» to educational process are discussed in 
the article with the name of to submit the national ideology of «Mangylyk yel». Author deliberated 
in the sphere of the Kazakh literature. The education is the overfamiliar theme of nawadays educa-
tional system. Reason of that author offered to take ideology that the main aim is to teach with the 
help of «Mangylik yel» ideology.
«Мәңгілік ел» идеясын білім беру үдерісіне қалай енгізуге болады? Аталған мақалада біз 
осы мәселені қазақ әдебиеті пәні аясында ғана қарастырып көрмекпіз. Бүгінде ұлттық идеямызға 
айналып отырған «Мәңгілік Ел» идеясының бастау-бұлағы деп есептелетін жәдігерлерінің 
бірі – «Орхон-Енисей» жазба ескерткіштері. Аталған жәдігерлерде «Мәңгілік Елге» қалай 
айналамыз деген сұрақпен қатар, осыны қалай сақтап қаламыз деген сұраққа да жауап бар. 
5–7 сыныптарда Орхон-Енисей ескерткіштері «Күлтегін» жырын оқыту барысында жырдың 
идеясы мен бүгінгі «Мәңгілік Ел» идеясын салыстыра отырып оқытқан нәтижелі болар деп 
ойлаймыз. Бүгінгі білім беру үдерісінде кіріктірілген білім берудің маңыздылығы жайлы жиі 
айтылып жүр. Осы орайда әдебиетімізді «Мәңгілік ел» идеясымен байланыстыра оқытуды 
да негізгі мақсаттарының бірі ретінде алсақ деген ұсынысымыз бар.
«Мәңгілік елге» айналу, кемел мемлекет құру, адамның жақсы өмір сүруге деген құлшы-
нысы қай заманда болмасын басты қозғаушы күштердің бірі болған. Платонның «Атланти-
дасы» мен әл-Фарабидің «Қайырымды қаласы, Баласағұнның Құтты мемлекеті, Фирдоусидің 
«Сияуыш қаласы, Низамидің әділетті елі, Асан қайғының Жерұйығынан Сұлтанмахмұт 
Торайғыровтың әділетті қоғамына дейінгі аралықта бүгінгі күні өзіміз жиі айтып жүрген 
«Мәңгілік ел» идеясы» көрініс тапқан. Біздің білім берудегі бүгінгі міндеттеріміздің бірі – 
өмірдің кез- келген ағымына дайын, жаңашыл-шығармашылық тұрғыда пікірлесе білуге 
дайын интеллектуалды тұлға тәрбиелеу. Демек, Жүсіп Баласағұн шығармаларын «Мәңгілік 
Ел» идеясымен салғастыра отырып оқыту, біліммен қатар тәрбие беруде таптырмас құрал 
деуімізге негіз көп.
Көне түркі ескерткіштерінен анық аңғарылатын «Мәңгілік Ел» болу негіздері ХҮ-ХҮІІІ 
ғасырлардағы жыраулар поэзиясынан айқын көрінеді. 5- сыныпта «Асан қайғы аңыздары» атты 
тақырыпты өту барысында оқушыларға «Асан қайғының Жерұйықты іздеуіндегі мақсаты 
не болды деп ойлайсыздар?», «Жерұйық» сөзін қалай түсінесіздер?» деген сынды сұрақ қою 
арқылы ой қозғап, одан кейін Асан қайғының мәңгі ел болуды көксегенін айтуға болады. 
Сондай-ақ, «Асан қайғыға ол іздеген Мәңгілік елдің» туралы хабарлама жазыңыз деген 
сынды тапсырмалар беру арқылы Ұлттық идеямызды білім беру үдерісіне енгізіп отырсақ. 
Сондай-ақ, мектеп бағдарламаларында қамтылған Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар жырау, Жи-
ембет жыраулардың толғауларын бүгінгі күнмен салыстыра отырып, сыни көзқараста оқыту 
да пән мұғалімінен ізденуді талап етеді.
Қорыта айтқанда, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын білім беру үдерісінде оқып-үйрену – 
рухани құндылықтар сабақтастығынан тәлім береді.

| 53
Әміржанова Назира
ф. ғ. к., А. Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты
ПРОБЛЕМЫ КУЛЬТУРЫ РЕЧИ И ЯЗЫКОВОГО ЭТИКЕТА МОЛОДЕЖИ 
В КАЗАХСКОЯЗЫЧНОМ ИНТЕРНЕТ ПРОСТРАНСТВЕ
It is definite that million Kazakh language information changers that satisfy the Kazakh internet 
filled up by different web-sites that answer to social demand year by year. Kazakh internet is giving 
possibility to increase intellectual potency, extending the area of state language to make connection 
of native people in distant and near foreign countries in general mass system, but there is a worry 
about that the users of mass space have not kept the system of orthographic rule of language in 
connection and there is a wide process of signing the linguistic units according to orthoepic regu-
larities. It is definite that this process influences on coming of «negative graphic portrait» instead of 
«positive graphic portrait» in linguistic consciousness of Internet users. Therefore, it can be known 
as an actual problem that needs investigation at present time differences in graphic decoration of 
written language forming in virtual world.
Появление всемирной сети как неисчерпаемого источника информации позволило исполь-
зовать ее не только в качестве инструмента для познания, но и как средство для обшения. 
Казахский интернет способствует поднятию интеллектуального потенциала страны, расшире-
нию поля государственного языка, и дает нашим соотечественникам из дальнего и ближнего 
зарубежья огромную возможность устанавливать связь в общей информационной системе. 
Несмотря на это, огорчает то, что пользователи информационного пространства не соблюдают 
систему орфографических правил нашего языка во время интернет коммуникации и поддаются 
процессу обозначения языковых единиц по орфоэпическим закономерностям. Известно, что 
этот процесс разрушает «правильный графический портрет» в языковом сознании пользо-
вателей интернета и способствует формированию «неправильного графического портрета». 
Названная проблема культуры речи и языкового этикета на сегодняшний день особо касается 
молодежи и подрастающего поколения, т. к. именно они являются активными пользователями 
интернет пространства. В этой связи проблему орфографической, пунктуационной и стили-
стической неграмотности молодежи, разновидность в графическом оформлении письменной 
речи, формирующейся в виртуальном мире молодежи, можно рассматривать как актуальную 
проблему, наиболее нуждающуюся в исследовании в современном мире.

54 |
2-СЕКЦИЯ:ХХІ ҒАСЫР ФИЛОЛОГИЯСЫНДАҒЫӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР  
А. Т. Бокаева
ф. ғ. к., Санкт-Петербург гуманитарлық кәсіподақтар
университетінің Алматы филиалы
ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ ЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА ӘДІСТЕРІ
The article deals with the linguistic, statistical and lingvostatistical approaches to literary stud-
ies, their contact points and borders. We give the advantages and disadvantages of this study. The 
study of the quantitative relationship of a literary text makes it possible to simulate its structural 
and meaningful feature.
Мазмұнның формасыз, ал форманың мазмұнсыз болмайтыны сияқты, әдебиеттану мен 
лингвистика бір-бірінсіз болмайды. Әдебиеттануды мазмұн деп қарастырсақ, лингвистика 
оның формасы іспетті. Сөз өнерінің көркем шығармаларын жазушы өзіне қажетті мазмұнмен, 
мағынамен толтырады. Мұнда бәрі эстетикалық сипатта болады, себебі бұл шығармалар, 
олардың мазмұны өнер заңдылықтарына бағынған.
Көркем шығармаға ерекшелік, жекелік, түсіндіру қиындығы, көпқырлылық, шексіздік, 
эмоционалдық, экспрессивтілік тәрізді құбылыстар тән. Көркем шығармашылық дегеніміз – 
бейнелілік. Көркем мәтін тұтас бір образдық жүйе болып табылады. Оның құрылымдық және 
мазмұндық жағы бірыңғай тұтастылық құрайды. Лингвистика үшін мәтіннің тілі, ондағы 
байланыс қызықты болса, әдебиеттану үшін мәтіннің мазмұны, образдық берілуі маңызды. 
Көркем шығармада шындық түрленген күйде – бейнелі беріледі. Яғни образ – шындықтың 
өнердегі түрленген бөлшегі болып табылады. Ал сол образдың көркемдік түрленуі суретшінің 
жекелігіне, қолданған тәсілдеріне, сондай-ақ оның дүниетанымына байланысты. Образ жасауда 
суретшінің мүмкіндігі шексіз. Сондай-ақ, образдың тұтастық, динамикалық, жекелік сияқты 
қасиеттері бар екені белгілі. Ал бұл проблемалар лингвистика саласынан тыс проблемалар.
Әдеби мәтіннің сандық қатынасын зерттеу тілдің құрылымдық, нақтырақ айтқанда, оның 
мазмұндық қырын моделдеуге мүмкіндік береді. Көркем мәтіннің сандық моделі мазмұн 
моделімен тікелей қарым-қатынаста. Мәтінде жиі кездесетін сөздің сандық көрсеткіші – сол 
сөздің мағыналық, мазмұндық көрсеткіші. Егер белгілі бір сөз жиі болса, онда ол мәнді.
Поэтикалық тілдің семантикалық құрылымын статистикалық сипаттама негізінде зерт-
теуде оны тиісті жалпы тілдік құрылымға қатысты қарастыру жөн. Аталған зерттеу тәсілдері 
түрлі поэтикалық тілдерді (бір автор шығармашылығындағы түрлі жанрларын) бір-бірімен 
салыстыра зерттеуге де мүмкіндік береді. Мұнда түрлі поэтикалық жүйелердің қарама-
қайшылығын немесе ұқсастығын қарастыруға болады. Аталмыш зерттеу поэтикалық тілдің 
салыстырмалы жақындығын немесе алшақтығын көрсете алады. Сондай-ақ, осындай әр тілдің 
семантикалық құрылымы жеке дифференцияланған сипаттама береді.
Әдеби зерттеуде лингвистика, статистика, лингвостатистика әдіс-тәсілдерін қолдансақ, 
анализ жан-жақты, кең, терең, толыққанды болады. Көркем мәтін, көркем шығарма, жалпы 
өнер туындысы жиі жағдайда белгіленген заңдарға, қалыптасқан ұғым-түсінікке бағына 
бермейді. Көркем туынды мазмұны пішінінен асып-тасып тұратын құбылыс. Сондықтан оны 
белгіленген зерттеу шеңберіне сыйғызу қиынға соғады.

| 55
Какжанова Фазира
ф. ғ. к., КарГУ им.Е.А.Букетова
К ВОПРОСУ О КАТЕГОРИИ ВИДА В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ
The category of aspect is one of the most complicated problems of linguistics. The definition of 
traditional aspect ‘action occurs at the time or the distribution of the action in time’ does not reveal 
the aspect concept. Some conceptual and terminological confusion led to the opinion that some 
languages are temporal and some languages are aspectual. There is no the aspect category in the 
charter devoted to Kazakh verb category meanings in text -books. But the Kazakh language has a 
set of developed aspects and sub-aspects.
Категория аспекта является одним из сложных явлений грамматики, до сих пор не нашед-
ших своего однозначного решения. Cодержание существующей дефиниции вида как «действие 
протекает во времени», или «распределяется по времени» не раскрывают суть понятия «ас-
пект». Согласно данному определению, категория вида не имеет самостоятельного значения, 
так как она создается с помощью категории времени. Если мы примем данное определение, 
то мы отрицаем дискретное значение шести категорий глагола. Категория вида имеет свое 
дискретное значение, она выражает внутреннее развитие действия.
Способ действия в славянской аспектологии является искусственно созданное понятие на 
фоне словообразующих префиксов славянских синтетических языков, «создающий» разновид-
ность вида и не имеющий до сих пор определенный статус в теории вида. Все эти недостатки 
теории вида прямо и косвенно приводят к терминологическим и концептуальным путаницам.
Казахский язык считается темпоральной, а не аспектуальной, поэтому найти информа-
цию о категории вида казахского языка в разделе о содержании глагола невозможно. Имея 
глагол, который генерирует шесть значений глагольных категорий (пока известных катего-
рий), включая категорию вида, имея план содержания вида и план выражения (синтетически 
и аналитически) вида, мы отрицаем категорию вида в казахском языке.
«Отсутствие» категории вида в казахском языке привело к увеличению числа категории 
времени, вместо традиционных трех времен: настоящего, прошедшего и будущего, число 
категории времени в казахском языке составляет около тридцати «времен» и они называются 
временами, а выражают значения остальных категорий глагола: залога, вида, время, а также 
модальности. В официальных учебниках представлено 7 временных форм. Произошла кон-
цептуальная замена категории вида категорией времени.
Казахский язык имеет четыре основные виды: результат, процесс, факт и затяжное дей-
ствие. И каждый из них имеет подаспект. Каждый аспект имеет план содержания и план 
выражения. План выражения казахского аспекта синтетически и аналитически.
Три вида: результат, процесс и затяжной вид передаются аналитически и они выражены 
с помощью деепричастия плюс вспомогательные глаголы. Только план выражения фактивного 
вида передается синтетически.

56 |
2-СЕКЦИЯ:ХХІ ҒАСЫР ФИЛОЛОГИЯСЫНДАҒЫӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР  
Б. Жылқыбекұлы
ф. ғ. к., доцент
Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ «ҮЛКЕН» СӨЗІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
In this paper the author is observing the inappropriate way of using the word «huge»during the 
speech. Furthermore he shows examples of incorrect use of word, which causes the bad influence 
to the language.
Қазіргі қазақ тілінде тұрмыста қолданып жүрген қарапайым сөздердің кейбір жерлерле 
орынсыз қолданылуы көп кездесіп отыр. Мысалы, «үлкен» сөзі бүгінгі ақпарат құралдары 
мен басылымдарда және күнделікті тұрмыста өз орнын таппай, өгейсіп бара жатқан айдын 
анық. Мысалы: «үлкен табысқа жетті», «үлкен еңбек сіңірді», «үлкен сахнада өнер көрсетті», 
«үлкен медаль алып қайтты», «үлкен әсер етті», «үлкен жазушы», «үлкен шара қолданды», 
«үлкен пікірталас», «үлкен сын айтты», «үлкен сезім», «үлкен рахмет» деген сөз тіркестеріндегі 
«үлкен» сөзі берілген тіркестерде өз орнын тауып тұрған жоқ. Бұл сөз тіркестерін атам 
қазақ «зор табысқа жетті», «елеулі еңбек сіңірді», «көрнекті немесе абыройлы сахнада өнер 
көрсетті», «алтын немесе күміс медаль алып қайтты», «терең әсер етті», «көрнекті немесе 
әйгілі жазушы», «қатаң шара қолданды», «даулы пікірталас», «өткір сын айтты», «пәк сезім 
немесе нәзік сезім», «көп рақмет» деп, сөздердің өзара қиылысу қисынына негізделе отырып, 
қолданбаушы ма еді?! Тіпті, көркем әдебиеттерде «үлкен махаббат пен үлкен жетістік үлкен 
тәуекелді қажет етеді» деген сөйлемдегі «үлкен» сөзінің өз қисынын таппай, арт-артынан үш 
рет қолданылуын кездестіруге болады.
Біз сөз етіп отырған «үлкен» сөзі түрлі ақпарат құралдары мен басылым беттерінде осы 
қарқынмен қолданыла беретін болса, сөздік қорға ерекше бай, шұрайлы тіліміз енді бір аз 
жыл өткен соң, табиғи түрде солғын тартып, құлази бастайтындығы ақиқат. Сондықтан бұл 
мәселеге ең алдымен бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істеп жүрген редакторларымыз 
бен журналистеріміздің ерекше көңіл бөлуі қажет.

3-СЕКЦИЯ: 
 ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН 
ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 
МЕН ӘДІСТЕР

58 |
3-СЕКЦИЯ: ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН ӘДІСТЕР 
З. Күзекова
ф. ғ. д., профессор
Назарбаев Университеті
TEACHING PROFESSIONAL KAZAKH LANGUAGE IN KAZAKHSTAN
Мақалада кәсіби қазақ тіліне қатысты бірқатар мәселелер талданады: Кәсіби бағытты 
меңгерту дегеніміз – ғылыми стильді меңгеру болып табылады. Ғылыми стиль тілі –студент 
үшін таңдаған мамандығын алудың құралы, сондықтан тілдік емес жоғары оқу орнындағы 
қазақ  тілінен  сабақ  беретін  оқытушы  сабағында  кәсіби  бағыттылық  айқын  байқалуы 
қажет. Сондай-ақ қазақ тілі пәнінің оқытушысы маман оқытушыны алмастырмауы тиіс. 
Оның міндетіне экономиканы, химияны, физиканы т. б. ғылыми пән ретінде оқыту кірмейді, 
оның міндеті осы мамандықтың тілін оқыту болып табылады.
Kazkah language is the state language; however, because of lack of professional Kazakh language 
knowledge among different professional areas, it is necessary to teach professional Kazakh language 
in non-linguistic universities and institutions. This requires us that the knowledge of the Kazakh 
Language is becoming an integral component of any trade and professions. In order to integrate 
Kazakh language teaching in different occupations, we have written the first practical textbooks 
in teaching the professional Kazakh Language. We think Kazakh Language shall be the tool that 
improves not only the levels and quality of teaching but also students’ erudition in their chosen 
occupations. Teaching professional Kazakh language for different occupations should be done in the 
following way: work with Unit materials, reading material that improves spoken language, learning 
professional vocabulary, writing textbooks that improve students’ understanding of grammar and 
vocabulary. The issues of creating professionally oriented language teaching model at non-linguistic 
educational institutions have become multidimensional, since the main aim of teaching Kazakh 
language at non-linguistic universities is to form students’ communicative, linguistic, cultural, social, 
methodical, professional competence.
This model requires development of its scientific base, organizational ways, teaching aims, methods 
and teaching aids, content, and teaching material. Summarizing our experience in this sphere, we 
suggest the following components to form the structure of teaching professionally oriented Kazakh 
Language:
1. Aim – identify aims and responsibilities in teaching Kazakh language at non-linguistic 
educational institutions;
2. Motivation – mastering of the Kazakh language and its practical use;
3. Content – to select the content of the learning materials;
4. Process – choose the teaching form, teaching methods;
5. Monitoring (control) – evaluation;
In accordance with state educational standard, non-linguistic university students must be able to 
perform their communicative duties in Kazakh language: in learning area (lecture, seminar, practical 
lessons, consultation, tests, examination, and library); in educational scientific and professional area 
(scientific research council, scientific practical seminars, conferences, discussion of course work, thesis).

| 59

жүктеу/скачать 2,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: