Қ а з а қ с т а н тәуелсіздігіне 25

20 |
1-СЕКЦИЯ: ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ  
Тұяқбай Төрегелді
саяси ғ. к., ҚР Парламенті Мәжілісі Аппараты
ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ЖАҺАНДЫҚ КОМПАРАТИВИСТИКА
In this article, Kazakh language of historical philosophical aspects was examined not only 
among Turkic languages but also compared with world languages in global comparison. Therefore, 
the research results will provide a new view about the etymology of the word ‘Kazakh».
1. Қазақ тіл білімі саласындағы, оның ішінде жалпы этимология бойынша ғылыми-зерт-
теу жұмыстарын жүргізудің әдіснамасын түбегейлі өзгерте отырып, ұлт санасында қазақ 
тілінің философиясы деген жаңа ұғымды қалыптастыру қажет. Қазақ тіл білімі ғылымын 
таза лингвистикалық тұрғыда ғана емес, салыстырмалы тарихи-философиялық аспектіде 
де қарастыру арқылы түркі тілдерінің жаһандық компаративистикаға атсалысуын ғылыми 
негіздеу – бүгінгі күннің басты талабы.
2. «Қазақ» деген сөздің этимологиясы туралы жаңа көзқарас: бұл этноним сақ тіліндегі 
«ас» + «сақ» деген екі түбір сөзден құралған. Академик В. И. Абаев өзінің «Словарь скифских 
слов» деген еңбегінде екі жүзден астам сақ тіліндегі түбір сөздерді атап көрсетеді. Солар-
дың ішінде екі этноним ғана: aryana (арийлер) және as (астар) деген халықтардың атауын 
білдіреді. Ал, ас деген түбір сөз (тамақ деген мағынада емес) қазіргі қазақ тілінде де асқан 
(асқан байлық), аса (аса байлық, аса сұлу) деген сын есім нұсқасында кездеседі. Сондай-ақ, 
ас, аса деген сөздер қас (қас сұлу, қас шебер), қаса (қаса сұлу) түрінде де қолданыла береді. 
Осы сөздердің қай-қайсысы да нағыз, тым, аса, қаса, зор деген мағыналарға ие.
М. Фасмер өз сөздігінде скиф және сақ деген сөздерді бір халықтың екі тілдегі атауы, 
яғни түбірлес бір этноним ретінде қарайды. Сонымен, сақ тіліндегі «ас» + «сақ» деген екі 
этнонимнің тарихи-лингвонимдік эволюциясы мынадай: ас + сақ // қас+сақ // қайсақ // қасақ 
// қазақ. Бұдан шығатын қорытынды: «қазақ» деген сөз сақ тіліндегі «ас сақ» (нағыз сақ) 
деген сөздерден туындаған.
3. Тарихта «Есік жазуы» деген атпен белгілі, Есік қорымынан табылған күміс ожауға 
бітіктелген сақ тіліндегі жазулардың құпиясы ашыла бастағандай. Былтырғы жылы ғана 
Мәулен Салыбековтың жазу мәтінін ашып оқыған нұсқасы біршама көкейге қонады. Күмәнді 
тұстары да жоқ емес. Басы ашық бір нәрсе: осы жазулардағы кейбір таңбалардың ғана түркі 
руна таңбаларымен (Орхон-Енисей, Талас ескерткіштері) ұқсас екендігі және жекелеген 
таңбаларды арамей, набатей, нубидий, көне грек қаріптерімен салыстыруға келетіндігі. Бұл 
жазулар аралас жазуға жатады.
4. Сақ тілі – нострат тіл. Оның таралу ауқымы түркі тілдері аймағынан да кең. Оны сақ 
тіліндегі жазулар таңбаларының саналуандығы білдіреді. Түркі тілдері түгелдей дерлік сақ 
тілінен тарайтындықтан, сақ әлемін зерттейтін ғылым саласы – сақологияның өз алдына отау 
тіккені жөн. Түркологияның болашағы – сақологияда!

| 21
Калимаш Бегалинова
д.филос.н, профессор,
КазУМОиМЯ им. Абылай хана
ОСОБЕННОСТИ ЯЗЫКОВОЙ ПОЛИТИКИ КАЗАХСТАНА 
В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
In the article author describes modern language policy in Kazakhstan, trilingualism. In the 
frameworks of globalization it’s important not only khow the english language, but to strengthen 
the status of national language, because the language – it’s the person’s world and without’t there 
is no human and society.
В условиях современного глобализирующегося мира особую актуальность приобретает 
языковое поликультурное образование, поскольку язык является самым существенным инстру-
ментом, способствующим взаимопониманию и взаимодействию различных культур. Именно 
язык выступает тем исходным измерением, внутри которого человек впервые «оказывается 
в состоянии отозваться на бытие и его зов и через эту отзывчивость принадлежать бытию» 
(М. Хайдеггер). Это связано с тем, что язык как знаковая система осуществляет общение между 
людьми, включая в себя процессы мышления, хранения и передачу информации. Другими 
словами, язык есть «дом бытия» (М. Хайдеггер).
Сегодня в языковом поликультурном пространстве доминирует англоязычная среда. Все 
передовые информационные технологии, научные изобретения создаются на английском 
языке. Значимость английского языка усиливают и интеграционные культурные, духовные 
процессы. Это обстоятельство побудило в нашей стране ввести новую модель полиязычного 
образования в старшей школе и вузах и поэтапное внедрение 12-летнего образования. Новая 
модель опирается на компетентностный подход, в частности коммуникативную компетенцию, 
и на глубокое усвоение трехязычия – казахского, русского и английского языков. Коммуни-
кативная компетенция показывает, что недостаточно знать грамматическую, лексическую 
и другие аспекты языка. Важны знания культуры, менталитета народов, с которыми прихо-
дится общаться. Как говорил образно Карл Поппер, знания другого языка раздвигают рамки 
интеллектуальной тюрьмы, делают нас богаче, поскольку мы отчасти являемся носителями 
и той культуры народа, язык которого усваиваем. Статус казахского и русского языков за-
креплен Конституцией страны. Что касается английского языка, то он должен выступать 
в роли межкультурного средства общения и не претендовать на «источник идентичности 
или общности» (С. Хантингтон). Активное вторжение английского языка в образовательный 
процесс в нашей стране должен стать для учащихся стимулом для осознания своей националь-
ной идентичности, культурной, духовной самобытности. Наше общество должно заботиться 
о развитии, совершенствовании казахского языка как языка автохтонного народа страны. 
Исторический опыт показывает, что когда язык мало используется как средство коммуни-
кации, его изучение оторвано от современного мира, культуры, то он переходит постепенно 
в разряд мертвых языков. Этого мы не должны допустить в отношении родного языка. Человек 
должен осознавать себя носителем определенного этноса только через владение его языком, 
знать обычаи, традиции, национальную культуру, историю своего народа. Сегодня для нас 
не только английский, но и родной казахский язык должен служить важным инструментом 
успешной жизнедеятельности в поликультурном и мультилингвальном мировом сообществе. 
Сегодня недостаточно желать понять – этого мало, необходим «духовный просвет», подхо-
дящая перспектива для открытия и понимания. И в этом отношении родной язык – это мир 
человека, без него нет человека и общества.

22 |
1-СЕКЦИЯ: ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ  
Ш. Ш. Жалмаханов
ф. ғ. д., профессор
ҚР ІІМ Б. Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы
Ж. Ағабекова
ф. ғ. к., ассистент-профессор
З. Ордабаева
магистр
Е. А. Бөкетов атындағыт ҚарМУ
ӘБІЛҚАСЫМ ӘЗ-ЗАМАХШАРИДЫҢ «МУКАДДИМАТ ӘЛ-ӘДӘБ» СӨЗДІГІ (ХІІ Ғ.) 
МЕН ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІ МОРФЕМАЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
The article considers the scientific and theoretical ground for performing the historical com-
parison of the auxiliary morphemes of the XII century Kipchak, Karluk and Oguz linguistic materi-
als gathered in the four-language Az-Zamakhshari dictionary and the auxiliary morphemes of the 
modern Kazakh language. The authors come to the conclusion that medieval Turkic languages were 
the result of integration, while the modern Turkic languages are the result of the differentiation.
Тіл атаулының басқа тілдермен, тілдік жазба ескерткіштермен қатыстылығын қарастыру-
дағы басты мақсат – өз ара қатыстылығын, байланысын анықтау. Қатыстылығын анықтаудағы 
міндет – олардың тектестігін, туыс-туыс еместігін айқындау. Тілдер мен тілдердің, тілдер 
мен ескерткіштердің және ескерткіштер мен ескерткіштердің тектік байланысын айқындау 
үшін негізінен сипаттама, тарихи және типологиялық әдістер қолданылып, тілдің, тілдердің 
(ескерткіш, ескерткіштердің) фонетикалық, лексикалық және грамматикалық бірліктері са-
лыстырылады, салғастырылады. Ал тілдердің (ескерткіштердің) тектестігі мен туыстығын 
айқындауда Расмус Раск «Происхождение исландского языка» атты еңбегінде: «Халықтардың 
пайда болуы мен олардың туыстық байланысын тануда тілден артық құрал жоқ. Тілдерді 
салыстыра зерттеуде тілдің ең сенімді саласы – грамматика, өйткені тілдердегі сөздер бір-
бірімен ауысқанмен, жіктік, септік жалғауларының ауысуы мүмкін емес» [1, 88] дегеніндей, 
тілдің ең сенімді элементі грамматикалық көрсеткіштер, нақтырақ айтқанда, көмекші мор-
фемалар. Демек тілдегі дыбыстар мен сөздер түрлі экстралингвистикалық факторлардың 
әсерінен өзгере, ауыса беруі мүмкін, ал жалғаулар мен жұрнақтар туыс тілдердің өзінде де 
өзгермейді, ауыспайды.
Лингвистика тарихында тілдердің интеграциясы мен дифференциация, ішкі, сыртқы факторлар, 
туысуы мен туыстасуы кеңінен, түбегейлі қарастырылған мәселелер. Ресей білім-ғылымы тарихында 
үндіеуропа тілдерінің салыстырмалы грамматикасы, орыс тілінің тарихи грамматикасынан алғаш 
дәрістер оқыған Ф. И. Буслаев (1818–1897) «Отандық тілді оқыту туралы» деген мақаласында (1884): 
«Тілдерді салыстыру тілдік заңдардың айқын да ақиқат түсінігін бере алады, тек тарихи зерттеу 
ғана белгілі форманы генетикалық тұрғыда неге осылай қолданатынымызды түсіндіре алады» дейді 
[3, 25] (3. Березин Ф. М. История лингвистических учений. – Москва: Высшая школа, 1975.) «Сөздер 
мен заттар» бағытының негізін салушы, австриялық лингвист Г. Шухардт (1842–1927) «Тілдердің 
тоғысуы туралы мәселеге» атты еңбегінде тілдер арасында шекара болмайды, тілдердің тоғысуы 
тілдердің өзгеруіне және араласуына әкеп соғады деп есептеді [1, 143]. (Жалмаханов Ш. Ш. Тіл 
білімінің тарихы. – Қарағанды: ҚарМУ, 1999. – Б.88. – 203 б.)
ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында тіл білімі тарихында Италияда пайда болған аре-
алдық лингвистика (неолингвизм) бағытының көрнекті өкілі И. Шмидтің «толқындық теориясы», 

| 23
яғни тілдерді классификациялауда тілдердің географиялық орналасуын негізге алу, ерекше рөл 
атқарды. Шмидт географиялық көршіліктегі екі тілде жалпы тілдік қасиеттердің, белгілердің пайда 
болуына әкелетінін айтып, бұл құбылыс кейін «тілдердің туыстасуы» (сродства языков) деп аталып, 
«туыс тілдер» (родства языков) деген ұғымнан ерекшеленді. Тілдердің туыстасуы дегеніміз – екі 
немесе бірнеше тілдің көрші, жақын, аралас-құралас тұруынан жалпы белгілер мен қасиеттердің 
пайда болуы, яғни қазіргі «тілдік одақ» деген ұғымның негізі болды. Демек жоғарыда мазмұндарын 
баяндаған ғылыми-теориялық ойлардың негізгі идеяларын орта ғасырлардағы туыс түркі тайпала-
рының тілдері бойынша да талдауға болады. Орта ғасырдағы түркі тілдері – интеграцияның, қазіргі 
түркі тілдері – дифференциацияның нәтижесі.
А. Маемерова
PhD докторы,
Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ
«ҚЫСАСУЛ ӘНБИЯ» ЕСКЕРТКІШІ ТІЛІНДЕГІ ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІМЕН САБАҚТАСТЫҒЫ
This article is considered the structural features of the pair words used in the language of the 
monument «Kissasul enbiya» Golden Hordeperiod, on the basis of the analysis is determined by 
their interrelation with the modern Kazakh.
Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму заңдылықтарын анықтау тұрғысынан ғасыр-
лар қойнауынан жазбаша сақталып келген көркем туындылардың тілін зерделеу ісі ерекше 
маңыздылыққа ие. Бұл тұрғыда қыпшақ тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін 
Алтын Орда дәуірінде жазылған әдеби туындылар бірден-бір құнды деректер қатарында қара-
стырылады. Сол дәуірдегі көркем шығармалардың арасында Хорезмидің «Мұхаббат-намесі», 
Сафи Сарайидің «Гүлістан бит-түрки», Құтыптың «Хұсрау мен Шырыны» және Рабғузидің 
«Қысасүл әнбия» атты туындылары қазіргі уақытқа дейін жетіп отыр.
Бұл мақалаға Алтын Орда дәуіріндегі лексикалық тұрғыдан ең бай және көркем үлгілерінің 
бірі – «Қысасүл әнбия» ескерткішінің Лондон нұсқасы тілінде қолданылған қос сөздері арқау 
етіп алынды.
1310 жылы Бұрһанеддинұлы қазы Насреддин Рабғузи тарапынан Насириддин Тоқ Бұға 
бекке арналып жазылған «Қысасүл әнбия» шығармасының негізгі сюжетін пайғамбарлар 
туралы аңыздар мен қиссалар құрағанымен, қиссалар арасында табиғат пен дүние құбылы-
стары жайында мифологиялық әңгімелер, ертегі мен өлеңдер де кездеседі.
ХІҮ ғасырда жазылған «Қысасүл әнбия» – Алтын Орда дәуірінің тілдік ерекшеліктерін 
көрсететін құнды мұра. Аралас тілде (қыпшақ-оғыз) жазылған шығарманың әсерлі де бейнелі 
болуы үшін тілдік көркемдеулер мейлінше мол қолданылған. Солардың бірі – қос сөздер. 
Ескерктіш тілінде екі түрлі әдіспен де (қайталама және қосарлама) жасалған қос сөздер 
анықталды. Шығарма тілінде қолданылған қайталама қос сөздер ретінде kıykım kıykım, türlüg 
türlüg, pare pare сөздерін, қосарлама қос сөздерге tal yıgaç, tün kündüzi, aş suw, yılkı kara, başın 
aḍakın, yüzi közi, körgen bilgen, mal tawar, altun kümüş, bayı çıgayı, erkegi tişisi, kız kırkınları, 
yinçke yuwka, körklüg cemallıg мысалдарын келтіруге болады. Мысалдар арасындағы kıykım 
kıykım, türlüg türlüg, başın aḍakın, körgen bilgen, altun kümüş, kız kırkın сөздері қазіргі қазақ 
тілінде еш өзгеріссіз қолданылады.
Зерттеуде қос сөздердің құрылымдық ерекшеліктері сараланып, қазақ тілімен сабақта-
стығы тереңдетіле көрсетіледі.

24 |
1-СЕКЦИЯ: ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ  
Құдасов Сейсенбай
аға ғылыми қызметкер,
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық 
Қазақ-түрік университеті
АРМЯН-ҚЫПШАҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫН 
ЗЕРТТЕУДЕГІ ОРНЫ
This article discusses the features of the basic word stock of the Armenian-Kipchak written 
monuments XVI–XVII centuries in comparison with the corresponding equivalents of the Kazakh 
language. Determined systemic phonetic and semantic matching or differences of vocabulary of 
these languages.
1. Қазіргі көптеген түркі халықтарының этникалық және тілдік тұрғыдан қалыптасуына 
ұйытқы болған қыпшақ ру-тайпаларының, қыпшақ тайпалық одақтарының, қыпшақ мәдениеті 
мен қыпшақ тілдерінің тарихтағы орны мен рөлі ғылыми зерттеулерде жеткілікті бағамда-
лып, бағаланбай келеді.
2. Қазақ әдеби тілінің тарихи қалыптасу, даму жолын айқындауда қыпшақ тіліндегі орта 
ғасыр жазба ескерткіштерінде көрініс тапқан тілдік деректердің орны мен рөлі ерекше. Қып-
шақ тілдерінің даму тарихындағы кезеңдердің бәрін қамтыған жазба мұралардың тапшылығы 
немесе олардың түрлі себептермен толық ғылыми айналымға енбегендіктері белгілі деңгейде 
қиындықтар туғызып отыр.
3. Араб, көне готика, көне армян, көне еврей, көне грузин жазуларымен хатталып, бүгінге 
жеткен ортағасырлық жазбалар тіліндегі кейбір дыбыстардың сапалық көрсеткіштерін 
анықтауда бірізділіктің болмауынан зерттеуші қай түркі тілінің өкілі болса, оларды сол тілге, 
сол халыққа тән мұра деп танып жүргендері жасырын емес.
4. XVI–XVII ғ. ғ. жеткен армян әліпбиімен жазылған қыпшақ тіліндегі жазба мұралар тілін 
қазақ әдеби тілі тарихы тұрғысынан зерттеу маңызды. Армян-қыпшақ ескерткіштері «Кодекс 
Куманикус» тілі мен қазіргі қыпшақ тілдерін жалғастырып жатыр. Мемлекеттік «Мәдени 
мұра» бағдарламасының аясында Қазақстанға әкелінген осы мол мұраның тілін қазіргі қыпшақ 
тілдерімен тарихи-генетикалық сабақтастық, диахрониялық тұрғысынан зерттеу, ареалдық 
белгілерін айқындау сияқты өзекті мәселелерге ғалымдар назарын аударуымыз қажет.
4. Өз дәуірінде Дунайдан Алтайға дейінгі аралықта халықаралық тіл қызметін атқарған 
қыпшақ тілінің аймақтық ерекшеліктері болғанымен, олардың негізі бір, тілдік құбылыстары 
ортақтығын және қазақ әдеби тілімен сабақтастығын түрлі дәуірлерде, түрлі әліпбилермен 
хатталып жеткен жазба дүниелерге жан-жақты, тиянақты зерттеулер жүргізу нәтижесінде 
нақтылап, айқындауға қол жеткізуге болады.

| 25
Бахыт Еженхан-ұлы
аға сарапшы
Халықаралық Түркі академиясы
ҚАЗАҚ ХАН-СҰЛТАНДАРЫНЫҢ ЦИН ПАТШАЛЫҒЫНА ЖІБЕРГЕН 
ХАТТАРЫНДА КӨРІНІС ТАПҚАН ҚАЗАҚТЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ЖАЗБА ТІЛІ
Мақала  жақын  жылдары  Қытайдың  бірінші  Тарихи  мұрағатынан  табылған  1757–
1831 жылдары аралығында қазақ хан-сұлтандары тарабынан Цин патшалығына жазып 
жібеілген  хаттарға  филологиялық  талдаулар  жасау  арқылы  XVIII–XIX  ғасырлардағы 
қазақтың дипломатиялық жазба тілінің ерекшеліктерін анықтауды мақсат етеді. Мақала 
авторының пікірінше, аталмыш хаттардан мынадай ерекшеліктер байқалады: біріншіден, 
бұл хаттардың көбісі ортаазиялық «ресми» хат жазу дәстүрінің ықпалында қалыптасқан; 
екіншіден, адресаттармен арадағы қарым-қатынастың ерекшелігімен байланысты, аталмыш 
хаттарға  мәнжу-моңғол  тілдеріндегі  кейбір  әлеуметтік-саяси  терминдер  еніп  кеткен; 
үшіншіден, бірсыпыра хаттардан сол кезеңдегі қазақтың ресми жазба тілінің «қазақыласа» 
батанғандығы  байқалады – бұл  жәйт  біздің  қазақ  жазба  тілінің  қалыптасу  тарихына 
байланысты ұғымымызға жаңа мазмұн енгізіп отыр.
From the middle of 18
th
 century down to the 1820s, intensive relations had been established between 
Qing court and Kazakh khan-sultans. As one of the ramifications of the political, economic and cultural 
engagements between Kazakhs and Manchu-Chinese in the mentioned time period, quite a number of 
historical documents were accumulated in the imperial archives of the Qing dynasty. Most of the archival 
documents written in the languages other than Chinese had not been touched upon until the beginning of 
21
st
 century due to the various reasons. In 2003, under the sponsorship of the Kazakhstani national Mädeni 
Mura («Cultural Heritage») program, we began to carry out our researches on the historical sources kept 
in the First Historical Archives of China in Beijing. We found that, among the 7 000 more relevant archival 
documents, there are about 200 diplomatic letters by Kazakh khan-sultans addressed to Qing court and 
Qing borderland officials.
According to my investigation, the Kazakh diplomatic letters kept in the First Historical Archives of 
China were written in the time period of 1757–1828. Most of them are in Turki (or so-called «Chagatay») 
language; and there are also letters in Tod-Mongolian (or «Western Mongolian) language. Although the 
addressers were from various branches of Kazakh töre ruling house, yet the numbers of the letters sent 
by different töre branches varies according to the degrees of their engagement with Qing court: the most 
active addressers were Abulfeiz sultan and his descendants, then Abulai khan and his descendants of 
Middle Horde, and the fewest letters were sent out by the Little Horde Kazakh rulers. Being the historical 
documents sent out by the Kazakhs themselves, these newly found letters are extremely valuable for our 
further studies of both the Kazakh-Qing historical relationship and the history of Kazakh written language.
Our early studies through the philological perspective show that the Kazakh diplomatic letters keep 
such features: Firstly, most of these letters follow the Central Asian diplomatic epistolary tradition – this 
can be seen both in their formation features (the honorifics to the addressees, the content formats, and the 
representations of the dates etc.) and in their strong Turki («Chagatay») linguistic colors (lexically and 
morphologically). Secondly, as a special phenomenon of the particular historic period, quite a number 
of Mongol-Manchu social-political terms were absorbed into these Kazakh diplomatic letters; thirdly, a 
tendency of the «vernacularization» of the writing language can be observed: in these letters we read many 
Kazakh language elements which can’t be found in the Turki («Chagatay»). This last feature encourages 
us to doubt about the reliability of the traditional conclusion about the forming process of the Kazakh 
writing language, according to which the writing language of Kazakhs in 18
th
 century was still in a «Turki 
dominated» one, and almost no «Kazakh element» can be noticed in it.

26 |
1-СЕКЦИЯ: ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ  

жүктеу/скачать 2,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: