Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

197

да,  дегендей  салиқалы  қорытынды- 

лар жасалады.

Қуаныш  пен  қайғы,  ашу  мен  ыза, 

борыш пен ар-намыс, ұялу мен наз- 

дану  адам  сезімінің  сан  алуан  түр- 

лері. Адамның сезім, эмоция дүниесі 

мақал-мәтелдерде  жан-жақты  сөз 

болған  тақырып.  Адам  бәрінен  бұ- 

рын ар, абырой, адалдығымен ардақ- 

ты,  дейді  халық.  Адамгершілік  қа- 

сиет ар-ұят, ождан ұғымдарымен ты- 

ғыз  байланысты.  Ар-намысты  қор- 

ғау,  адамға  аса  жарасымды  сипат. 

Осындай қасиет көздеген мақсатына 

жетпей қоймайтын табанды адамдар- 

дан жиі байқалады. Өз мініне іштей 

күйіну, өзін әділдікпен жазғырып оты- 

ру,  тек  өз  басын  ғана  қадір  тұтпай, 

өзгені де қастерлеп, құрметтеу – жақ- 

сы адамға тән қасиет. «Тәнім жаным 

садағасы,  жаным  арым  садағасы», 

«Намысты  нанға  сатпа»,  «Өлімнен 

ұят күшті» деп халық ар-ұятты қас- 

терлеу,  намысқойлық  –  екінің,  бірі- 

нен  кездесе  бермейтін  қасиет,  оның 

адамға  қатты  әсер  етіп,  санасына 

терең  із  қалдыратыны  сонша  («Ар- 

сыз  қолым  істеді,  арлы  бетім  ұял- 

ды»;  «Қолыңмен  істегеніңді  мой- 

ныңмен көтер»), мұндайда адам тіпті 

кірерге жер таппай, кісі бетіне қарай 

алмайтын  халге  ұшырайды,  деп  өте 

дұрыс қорытынды жасайды. Ал, ар- 

сыз  болсаң  адам  болмағаның,  адам 

деген  ардақты  атқа  кір  келтіргенің, 

деп  түйеді  енді  бірде  мақал-мәтел- 

дер. Осындай арсыз адамдардың пси- 

хологиясы  жөнінде  халық  былайша 

тебіренген:  «Арсызда  ынсап  жоқ, 

қанша  білгіш  десе  де  халық  сүймес 

арсызды», «Арсыз қорқақ келеді».

Адамның сезім-эмоцияларының ішін- 

де ерекше көзге түсетіні – көңіл. Кө- 

ңіл өте нәзік. Халық: «Көңіл бір атым 

насыбайдан  қалады»,  деп  бекерге 

айтпаған. Жаны таза адамдардың кө- 

ңілі таза, сұлу келеді. «Көңілі ашық- 

тың үні ашық», «Адам құлақтан аза- 

ды,  көңілден  семіреді»,  «Көңілі  сұ- 

лудың,  өңі  сұлу».  Адамның  ішкі 

жан  сырын,  көңіл  күйін  оның  бет-

пішінінен,  қас-қабағынан  байқауға 

болады.  «Көз  –  көңілдің  айнасы», 

«Көңілі соқырдың – көзі соқыр», деген 

халық  мақалдары  осы  ойымызды 

онан сайын дәлелдей түседі. Шектен 

шыққан  көңілшектік,  не  қырғи  қа- 

бақтық та жақсы қасиет емес. Оның 

біріншісі  –  ымырашылдықтың  аға- 

йыны  болса,  екіншісі  кекшілдікпен 

үндесіп жатады. Жақсы адамға ашу- 

шаңдық та жараспайды. «Ашу – дұш- 

пан; ақыл – дос», «Ашу тасыса ақыл 

төгілер», деп үйретеді халқымыз. Ашу- 

ға  жүгіну  әлсіздің  ісі.  Бұл  адамның 

өзін меңгере алмауы, ерік тәрбиесінің 

кемістігі,  ал  ерік-жігері  күшті  адам 

орынсыз ашушаңдыққа, ұшқалақтыққа 

бара  бермейді.  Ұстамды,  ақылды 

адам  не  істесе  де  ойланып  істейді. 

Мәселен, «Ашу – пышақ, ақыл – таяқ, 

жона  берсең  таусылар»,  «Ашулы 

арындайды,  ақылды  баяндайды», 

«Ақылдан  жақын  дос  бар  ма,  ашу- 

дан жаман қас бар ма?», «Ұрыс ырыс- 

ты қашырар, ашулы баста ақыл жоқ» 

деген мақалдар адамға ақыл ғана дос, 

орынсыз  күйіп-пісу  ашушаңдық  – 

жарамсыз  сипат,  бұл  адамды  орын- 

сыз  қажытады,  деп  жастарды  мұн- 

дай жаман қасиеттерден аулақ болу- 

ға шақырады.

Алға айқын мақсат қоя біліп, өз мі- 

нез-құлқын  меңгере  алу  да  жақсы 

қасиет.  Мақал-мәтелдерде  адамның 

ерік-жігер, қажыр-қайраты туралы аз 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: