Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

284

дау  кезінде  заттар  мен  құбылыстар- 

дың  қалай  болғанын,  олардың  қа- 

сиеттерінің қандай екендігін түсініп, 

ұғымымызды  кеңейтіп  отырамыз. 

Анық және жақсы қабылданған зат- 

тар ғана түсінікті болады. Адам дү- 

ниедегі  заттарды  қабылдай  отырып, 

оларды  сипаттайды,  бірімен-бірін 

салыстырады,  арасындағы  ұқсасты- 

ғы  мен  айырмашылығын,  жалпы 

қасиеттерін ажыратып отырады.

Қ. басқа да психикалық функциялар 

сияқты, дүниедегі объективті заттар- 

дың  адамның  санасында  субъектив- 

тік бейнеленуі. Адам қабылдауының 

мазмұны  түгелімен  сыртқы  дүние- 

дегі  заттар  мен  құбылыстардың  мә- 

нін  бейнелейді.  Қ.  үрдісінде  адам- 

ның  өткендегі  тәжірибесі  ерекше 

орын алады. Бұл ерекшелікті аппер- 

цепция  деп  атайды  (Апперцепцияны 

қараңыз).  Жалпы,  адамның  қабыл- 

дауы  эволюциялық  жолмен  дамып, 

қоғамдық тәжірибе әсерінен жетіліп, 

күрделеніп,  кеңейіп,  мазмұны  жа- 

ғынан кеңейіп жатады. Қ-дың құры- 

лымдылығы  –  қабылдаудың  тұтас- 

тылығымен тығыз байланысты ерек- 

шелігі.

Біз  белгілі  бір  объекттің  жеке  эле- 

менттерін  емес,  тұтас  құрылым  ре- 

тінде  қабылдаймыз.  Мыс.,  музыка- 

ны  қабылдағанда,  біз  оны  жеке 

ноталар  бойынша  емес,  тұтас  әуен 

ретінде  қабылдап,  қайта  жаңғырта 

аламыз.  Қ-дың  тұрақтылығы  неме- 

се константтылығы деп сыртқы жағ- 

дайдың  өзгеруіне  қарамастан,  зат- 

тардың мөлшері, формасы, түсі және 

т.б.  қасиеттерінің  салыстырмалы 

бір  қалыпты  болып  қабылдануын 

айтады. Мыс., ақ қағаз қараңғы бөл- 

меде қара болып көрінсе де, біз оны 

ақ  түсті  ретінде  қабылдаймыз.  Қ.-

дың  тұтастылығы  –  бұл  объекттің 

кейбір қабылданатын элементтерінің 

жиынтығын  сенсорлық  түрде  және 

ойша тұтас бейне күйіне толықтыру. 

Қабылдауда заттар мен құбылыстар- 

дың  түсі,  дыбысы,  дәмі,  иісі,  фор- 

масы,  т.б.  қасиеттері  тұтас  күйінде 

бейнеленеді.  Мыс.,  алманы  қабыл- 

дауды  алайық.  Мұнда  біздің  анали- 

заторларымызға  оның  қызыл  түсі,  

хош иісі, тәтті дәмі т.б. осындай қа- 

сиеттері  бір  мезгілде  әсер  етеді  де, 

миымызда  тұтас  зат  бейнесі  пайда 

болады.  Қ.  кейбір  жеке  қасиеттер- 

ден,  жеке  бөліктерден  тұрғанымен, 

біз  оларды  бүтіндей,  тұтастай  бей- 

нелейміз.

Қ-дың  нәтижесінде  қалыптасатын 

тұтас  бейне  түйсіну  түрінде  алына- 

тын  заттың  жеке  қасиеттері  мен  са- 

палары жөніндегі білімдерді жалпы- 

лау негізінде құрылады. Қ. үрдісінде 

адамның  өткендегі  тәжірибесі  ерек- 

ше  маңызды.  Егер  бала  өмір  бойы 

поезды көрмей өссе, оны бірден жақ- 

сы тани алмайды. Адамның сыртқы 

дүниенің заттары мен құбылыстарын 

қабылдауы селқос үңілу емес, белсен- 

ді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана 

дүниені  тереңірек  тануға  мүмкіндік 

тудырады.

Қ. – ми қабығының күрделі анализ- 

дік және синтездік қызметінің нәти- 

жесі.  Қабылдаудың  физиологиялық 

негізінде бірнеше тітіркендіргіштер- 

дің  жиынтығы  мен  олардың  қарым-

қатынасында  пайда  болатын  уақыт- 

ша байланыстар жатады. Мұны И.П. 

Павлов  қатынас  рефлексі  деп  ата- 

ған.  Мәселен,  көру  анализаторла- 

рында осындай қатынас рефлексінің 

жасалуы  (яғни  тітіркендіргіштердің 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: