Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

354

«Отан үшін отқа түссең күймейсің», 

«Жауға жаныңды берсең де, сырыңды 

берме», «Жауды аяған – жаралы» деп 

халық жастарды досқа мейірімді, жау- 

ға  қатал  болуға  тәрбиелейді.  «Елін 

сатып асаған, екі күн ғана жасаған», 

«Опасызда  Отан  жоқ»  деу  арқылы 

мақалдар туған елін, Отанын сатқан 

опасыздың  психологиясын  көрсету- 

ді ойлаған. Халық өз ұрпағын прин- 

ципшілдікке,  шыншылдыққа  баули- 

ды  да,  өтірік  айтып  күн  көру  өмір 

еместігін, өтірікпен адам алысқа бара 

алмайтынын («Айтсаң сөзіңде тұр», 

«Өтірік өрге баспас», «Өтіріктің құй- 

рығы бір-ақ тұтам»), адамның кейбір 

ұнамсыз  қылықтары  –  мақтаншақ- 

тық, бөспе т. б. өтірік айтуға себепші 

болатындығын айтып, өтірікшіні на- 

шар мінезді адамның қатарына жат- 

қызады  да  («Мақтаншақтық  өтірік 

айтқызады,  өтірік  көңіл  қайтқыза- 

ды»), мұның адамға абырой әпермей- 

тініне,  кісінің  қадір-қасиетін  түсі- 

ретініне  ерекше  тоқталып  кетеді. 

Мәселен,  «Өтірікшінің  шын  сөзі  – 

зая» деп, халқымыз мұндай адамның 

жұртқа  қадірі  болмайтынын;  оның 

сөзіне ешкім иланбайтындығын, оған 

сенім болмайтынын ескертеді.

Халықтың  ежелден  қастерлеп  келе 

жатқан  абзал  қасиеттерінің  бірі  – 

адалдық пен шыншылдық. Адалдық – 

сөз бен сенім бірлігі, сөздің іске қай- 

шы келмеуі. Адамның осындай асыл 

қасиеттері  жөнінде  мақалдар  тө- 

мендегіше  тебіренген.  «Адал  түбі  – 

кеніш, арам түбі – реніш», «Адал ниет 

аздырмайды,  арамдық  бойды  жаз- 

дырмайды».  Мақалдар  адалдық  пен 

арамдықты осылайша салыстыра оты- 

рып,  бірінің  зияндылығын,  екінші- 

сінің жақсы қасиет екендігін, бұл еке- 

уінің  бір  жерге  сыйыспайтындығын 

айтады. Шыншылдық – адалдықтың 

синонимі  іспеттес  айрылмас  серігі. 

Осы  қасиеттің  маңызы  жөнінде  де 

халқымыз  аз  айтпаған.  «Сыр  –  шы- 

мылдық; шындық – айна», «Қылыш 

басыңа  төнсе  де,  жалған  айтпа», 

«Шындық үшін көрге кірсең де, бе- 

тіңнен  қайтпа»,  «Жауды  әдіспен, 

досыңды  шындықпен  жең»,  деген-

мақалдар шыншыл адам әділет үшін 

өмірін  де  қия  алады,  ол  әділ,  қара 

қылды қақ жаратын адам, оның ойы 

да  орамды,  іс-әрекеті  де  ақылға  сы- 

йымды болатындығын айтады. Әділ 

сыншы болу үшін де, айтылған сын- 

ның нысанаға дәл тиюі үшін де шын- 

дық аса қажет. («Әділ кісі өзіне қат- 

ты, өзгеге – тәтті», «Шешендік күші 

шындықта»,  «Сын  айту  үшін  шын 

айт»), «Сырты бүтін, іші түтін», бос- 

қа  көлгірситін  адамдарда  адалдық 

пен шыншылдық сияқты асыл қасиет- 

тер  тұрақтап  орын  теппейтіндігін 

де халық даналығы жұртқа ескертіп 

отырған.

Мақал-мәтелдер  қарапайымдылық 

пен  кішіпейілділікті  де  адамның  ең 

жақсы мінездері деп есептеген. «Бе- 

тегеден биік, жусаннан аласа», «Ұлық 

болсаң,  кішік  бол»,  «Кішіпейілді- 

лік – кісі көркі», «Тәлімнен әдеп жақ- 

сы»  дейтін  мақалдардың  кішіпейіл- 

ділік адамның табиғи көрінісі болуы 

тиіс, сонда ғана ол сүйкімді, ажарлы 

мінез көрінісі болады деген идея жақ- 

сы аңғарылады. Ал, «Қолы ашықтың 

жолы ашық», «Жомарт бергенін айт- 

пайды»,  «Батыр  айтқанынан  қайт- 

пайды» деген мақалдар адамның жақ- 

сы  мінез  көрінісінің  бірі.  Жомарт 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: