Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

452

(Р.Декарт, Т.Гоббс), аффектілер тура-

лы  (Б.Спиноза),  апперцепция  тура-

лы  (Г.Б.Лейбниц),  білімнің  сезімдік 

тәжірибеден  туындайтыны  тура-

лы  (Дж.Локк)  ілімдері  қалыптасты. 

Ағылшын  дәрігері  Д.Гартлидің  ас-

социация  принципі  жүз  елу  жыл 

бойында  психологияның  басты 

түсіндірмелік ұстанымы болды. XIX 

ғасырда физиологияның қойнауында 

психикалық функцияларды зерттеудің 

эксперименттік әдістері пайда болып, 

бұл  функцияларды  талдауға сандық 

бағалауды енгізу тұрғысында алғашқы 

әрекеттер  жасалды  (Э.Г.Вебер, 

Г.Т.Фехнер,  Г.Гелъмгольц).  Дарви-

низм  психикалық  функцияларды 

биологиялық жүйелердің нақты фак- 

торы ретінде зерттеу қажеттігін көр- 

сетті.  XIX  ғасырдың  70-80-жылда- 

рында психология білімнің өз алды- 

на  бөлек  саласына  айналды.  Пси- 

хологиялық зерттеулердің басты-бас-

ты  ғылыми  орталықтары,  арнаулы 

эксперименттік лабораториялар пай- 

да  болды.  Мұндай  алғашқы  лабора- 

торияны  1879  жылы  Лейпцигте  В. 

Вундт  ұйымдастырды.  Оның  үлгісі 

бойынша  осындай  мекемелер  Анг-

лияда, АҚШ-та, Францияда, Ресейде 

пайда  болды.  Психологияны  объек-

тивті әдіс негізінде зерттеудің дәйекті 

бағдарламасы ұсынылады.

Дүниежүзілік  психологиялық  ғы- 

лымда  объективтік  әдістердің  кеңі- 

нен қолданылуы нәтижесінде экспе- 

рименттік-психологиялық жұмыстар 

жүргізілді.  Эксперименттік  психо- 

логияның  басты  тақырыптары  бас- 

тапқыда түйсіктер мен реакция уақы- 

ты (Ф.Дондерс), одан әрі – ассоциа- 

циялар (Г.Эббингауз), зейін (Дж. Кет- 

тел), эмоциялық күйлер (У. Джеймс, 

Т.А.  Рибо),  ойлау  мен  ерік  (Вюрц- 

бург  мектебі.  А.Бине)  болды.  Пси- 

хологиялық  процестердің  жалпы 

зандылықтарын  іздестірумен  қа- 

тар,  дифференциалдық  психоло-

гия  қалыптасып,  оның  міндеті  өл- 

шеу  әдістері  арқылы  адамдардың 

арасындағы  даралық  ерекшеліктер 

анықтала  бастады.  Психологияның 

инженерлік,  әлеуметтік  және  ме- 

дициналық  XX  алғашқы  ширегінде 

жан  қуаттарының  заңдылықтарын 

зерттеумен айналысатын психология 

ғылымының  дағдарысы  айқын  бай- 

қала  бастады.  Тәжірибе  арқылы 

алынған  есептеу  көп  нақты  матери-

алдар  сана  құбылыстарын  теория- 

лық тұрғыдан дұрыс түсіндіріп бере 

алмады.  Алынған  деректердің  прак-

тика үшін елеулі маңызы бола тұрса 

да,  осы  ғылымның  әдіснамалық 

(методологиялық)  астары  әлсіз  бо-

лып психологияда бір-біріне қарама-

қайшы бағыттар пайда бола бастады. 

Соның  бірі  –  америка  психологі 

Дж.Уотсон (1878-1958) негізін салған 

бихевиоризм;  бағыты  еді.  Бихевио-

ристер  психиканы  мінез-құлықтың 

әртүрлі  көріністері  организмнің 

сыртқы әсерге; (стимул) қайтаратын 

жақсы  реакцияларының  жиынтығы 

деп түсіндірді.

Сана  құбылысын  тікелей  зерттеуге 

болмайды деп, онын сыртқы ортаны 

танып-білудегі  рөлін  жоққа  шығар- 

ды, адам мен жануар психикасының 

елеулі  айырмашылықтарын  мойын-

дамады. Бихевиористер тәжірибе жа- 

сауға үлкен мән берді, жануардың мі- 

нез-құлқын  математикалық  жолмен 

зерттеп, оларды дағдыландыруда елеу- 

лі  табыстарға  жетті.  Бірақ  психика- 

лық құбылыстар шын мәнін теория- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: