Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

453

лық  тұрғыдан  дұрыс  түсіне  алмай, 

кейіннен ғылым сахнасынан шығып 

қалды. Осы кезеңде жан қуаттарының 

құрылымын  тұтастай  зерттеудің  қа- 

жеттілігіне  ерекше  мән  берген  ге-

штальтпсихология («гештальт» неміс 

сөзі, қазақша «бейне», «түр», құрылым 

деген ұғымдар бағыты пайда болды. 

Оның  негізін  салған  Макс  Вертгей-

мер  (1880-1943),  Вольфганг  Келлер 

(1887-1967), Курт Коффка (1886-1940), 

Курт Леви (3890-1947) т.б. еді. Олар 

сананың ұсақ элементтерге бөлінуіне 

қарсы шығып, жан құбылыстарының 

тұтастығын,  олардың  өзіндік  сапа- 

ларының  (тұтастық,  тұрақтылық, 

құрылымдық,  фигура  мен  фонның 

арақатынасы  т.б.)  ерекшеліктерін 

көрсетті. Мәселен, бір күйді жоғары 

не  төмен  дыбыстармен  тартқанмен, 

тыңдаушы дыбыстардың неше түрлі 

болуына қарамастан, бұлардың қай-

қайсысын  да  бір  мазмұнда  қабыл- 

дайды.

Гештальт психология жан қуаттары- 

ның  тұтастығын  адамға  әсер  етуші 

заттармен  байланыссыз,  кісіге  бас- 

тапқы кезден танылған жан құбылы- 

сы деп, осы бейнелердің сыртқы ор- 

таның әсерінен туындап отыратынын 

еске алмады. Аталмыш кезеңде батыс 

психологиясында пайда болған негіз- 

гі бағыттардың бірі –  фрейдизм еді. 

Осы ілімнің негізін қалаған Австрия 

психиатры Зигмунд Фрейд (1856-1939) 

жан дүниесіндегі санасыз әрекеттер- 

дің табиғатын зерттеді Ол адам сана-

сын қалыптасу жолын түс көру, гип- 

ноз,  түрлі  ырықсыз  құбылыстарды 

зерттеу  арқылы  түсіндіруге  болады 

деп  адам  психикасының  дамуында 

биологиялық  негізге  –  инстинктер- 

ге ерекше мән беріп, әлеуметтік фак- 

тордың рөлін жоққа шығарды. Фрейд 

құштарлық  пен  нәпсіқұмарлықты 

тіршіліктің  арқауы  деп  ұқты.  Жы- 

ныстық  ләззат  (либидо)  алу  шығар- 

машылық  іс-әрекет  дамуының  қоз- 

ғаушы күші деп, сананың рөліне же- 

те мән бермеді.

Кейінірек  шетел  психологиясында 

необихевиоризм, неофрейдизм, лого-

терапия,  психогенетика,  гуманистік 

психология  дейтін  бағыттар  пайда 

бола бастады. Бұлар адамның жаны 

қуаттарының  заңдылықтарын  түрлі- 

ше  зерттеу  әдістері  арқылы  түсінді- 

ре  бастады.  Кеңес  психологиясын-

да  адамның  іс-әрекеті,  сондай-ақ 

(С.Л.  Рубинштейн

;

  А.Н.Леонтьев 

т.б.)  бір-бірімен  қарым-қатынас  жа-

сады  (Б.Ф.Ломов  т,б.),  оның  бағыт-

бағдары  (Д.Н.Узнадзе  т.б.)  туралы 

теориялар қалыптасты. Қазіргі кезде 

әлемде психологияның 40-тан астам 

саласы  бар.  Олардың  бастылары: 

психофизиология, зоопсихология, са-

лыстырмалы психология, әлеуметтік 

психология,  балалар  психологиясы, 

педагогикалық, психология, жас ерек- 

шелігі  психологиясы, еңбек  психоло-

гиясы, шығармашылық психологиясы, 

медициналық психология, патопсихо-

логия,  нейропсихология,  инженерлік 

психология, психолингвистика, этно- 

психология, практикалық психология, 

дифференциалды психология, әскери 

психология,  спорт  психологиясы, 

эксперименттік психология,  үкімет 

немесе билік психологиясы және т.б.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  ДИАГНОз 

(грек.  diagnosis  –  танып  білу)  –  дә- 

рігердің  жеке  адамның  даралық-

психологиялық ерекшеліктерінің мә- 

нін сипаттап, анықтауға бағытталған 

ПСИХ

ПСИХ

454

қарекетінің түпкілікті нәтижесі; бұл 

ерекшеліктердің  белгілі  бір  уақыт 

үшін мәнді жай-күйін бағамдау, одан 

әрі дамуын болжау, психодиагности- 

калық  қараудың  міндеттеріне  орай-

лап нұсқамалар белгілеу мақсатымен 

жүргізіледі.

П.д.-дың  пәні  –  қалыпты  күйдегі, 

сондай-ақ  патологиядағы  даралық-

психологиялық  айырмашылықтарды 

анықтау. Педагогикалық диагноздың 

аса маңызды элементі – әрбір нақты 

жағдайда  қаралушының  мінез-құл- 

қында белгілі бір көріністердің нелік-

тен байқалағынын, олардың себепте- 

рі мен салдары қандай қажетті екен-

дігін анықтау. Психодиагиостиканың 

құралдары  арқылы  белгілі  бір  да- 

ралық-психологиялық  ерекшелік-

терді анықтаған зерттеуші дегенмен, 

олардың  себептерін,  жеке  тұлғаның 

құрылымындағы орнын тікелей көр- 

сете алмайды. Бұл деңгейді Л.С. Вы- 

готский  нышандық  (немесе  эмпи- 

риялық) диагноз деп атайды; ол бел- 

гілі бір ерекшеліктерді не нышандар-

ды көрсетумен шектеледі, осылардың 

негізінде тікелей практикалық қоры- 

тындылар жасалады. Выготский мұн- 

дай  диагноздың  анығында  ғылыми 

емес  екенін,  өйткені  нышандарды 

анықтағаннан  диагноз  өздігінен  жа-

салмайтынын атап көрсетті.

Педагогикалық диагноздың дамуын- 

дағы екінші кезең этнологиялық диа-

гноз болып табылады; мұнда тек бір 

тұлғаның  белгілі  бір  ерекшеліктері- 

нің  болуы  ғана  емес,  неден  болған 

себептері  де  ескеріледі.  Ең  жоғары 

деңгей  –  типологиялық  диагноз,  ол 

алынған  мәліметтердің  жеке  тұлға- 

ның тұтас, динамикалық бейнесінде- 

гі орны мен маңызын анықтауға сая- 

ды.  Диагноз  болжамдаумен  ажыра- 

ғысыз  байланысты.  Выготскийше 

болжам  мен  диагиоздың  мазмұны 

ұқсас, алайда болжам даму процесінің 

өздігінен ілгерілеуінің ішкі қисынын 

терең білуге, өткені мен қазіргісінің 

негізінде даму жолын анықтауға жет- 

кізеді.  Болжамды  жекелеген  кезең- 

дерге бөлу, осы арқылы ұзаққа созы- 

латын қайталама бақылаулар жасалу 

ұсынылады. Психологиялық диагноз 

теориясын  дамыту  отандық  психо- 

диагностиканың  маңызды  міндет- 

терінің бірі болып табылады.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  ИНКАПСУ-

ЛЯЦИЯ – адамның ауыр жағдаятты 

ойлап күйзелуіне жол бермейтін мі- 

нез-құлық көріністерінің атауы. Мә- 

селен, айуандықпен кісі өлтіру тура- 

лы жазылған газеттегі мақаланы оқу- 

дан  бас  тарту  немесе  апат  жағдайы 

болмай  қоймайтын  жағдайда  мән 

бермеу т.б.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  КЕДЕРГІ  – 

психологиялық  болмыстың  (қорқу, 

сенімсіздік, қаламау, тілемеу және т.б.), 

адамның кейбір әрекеттерін нәтиже- 

лі  орындауға  кесірі  тиетін  ішкі  ке- 

дергілер. Адамдардың іскерлік және 

жекелік  қатынастарында  жиі  кезде- 

сіп  ашық  және  сенім  туғызатын  қа- 

тынастарға  кедергісі  болады.  П.к.-

лер  (бөгеулер).  Әртүрлі  әрекеттерді 

орындауға кедергі болатын субъект- 

тің  енжар  психикалық  күйі.  П.к. 

эмоционалдық  механизмі  жағымсыз 

қобалжулар  мен  нұсқаларды  кү- 

шейтуде – ұяңдықты, кінәлі сезімді, 

үрейленуді,  өзінің  мүмкіншілігін 

төмен  бағалауды,  атқаратын  мін-

детпен  дұрыс  байланыстырмағанда 

ПСИХ

ПСИХ

455

пайда болады. Индивидтің әлеуметтік 

қылығында  П.к.  эмпатияның  (басқа 

адамға  жаны  ашып  қарамау)  жоқ 

болғанында,  әлеуметтік  талаптарға 

ыңғайланбағанында  да  көрініс  бе-

реді.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  КЕҢЕС  – 

адамдарды  толғандырып  жүрген 

мәселелерді  шешуде,  алдыңғы  зерт-

теу  нәтижелеріне  негізделе  оты-

рып,  ақыл-кеңес  беру  арқылы  пси- 

хологиялық көмек көрсету. П.к. жай- 

лары  психологиялық  кеңесті  ұйым- 

дастырып жүргізетін уақытты, тәсіл- 

дерді, құралдарды және соны атқара- 

тын орнын, психолог-кеңесшінің кли-

ентпен қарым-қатынас стилін т.б. ес-

кере қамтиды. П.к. – қарастырылатын 

мәселелер сипатына қарай бөлінетін 

психологиялық,  кеңес  берулердің 

әртүрлілігі. Мысалы, интимді-тұлға- 

лық,  отбасылық,  психологиялық-пе- 

дагогикалық,  қызметтік  т.с.с.  П.к.  – 

психологиялық кеңес қызметкерлері 

үшін  жасалынған  жұмыс  кестесі, 

психологиялық кеңес қызметкерлері- 

нің  атқаратын  жұмыс  түрлеріне  қа- 

рай уақытқа бөлуін жасау.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  УАҚЫТ  – 

адамның  психикасында  оның  өмір- 

лік жолының оқиғалары арасындағы 

уақыттық қатынастар жүйесінің бей- 

нелеуі. П.у.-қа өмірдегі әр алуан оқи- 

ғалардың бірмезгілдігін, кезектесуін, 

ұзақтығын, өту жылдамдығын, олар- 

дың қазіргіге қатыстылығын, өткен- 

ге  және  болашаққа  карай  қашықта- 

уын,  уақыттың  тығыздығы  мен  со- 

зылыңқылығын, үзіктілігі мен үздік- 

сіздігін, шектеулігі мен шектеусізді- 

гін  сезінушілікті,  жасты,  жасқа  қа- 

тысты кезеңдерді (балалық, жастық, 

кемел жас, қарттық) ұғынушылықты, 

өмірдің  ықтимал  ұзақтығы  туралы, 

өлім мен мәңгі жасаушылық туралы, 

өз өмірінің, отбасының, қоғамның жә- 

не тұтастай адамзаттың өткен ұрпақ- 

тары  мен  келешек  ұрпақтарының 

өмірімен  тарихи  байланысы  туралы 

түсініктерді  қамтиды.  Психология- 

лық уақыттың зерттеуі үшін көркем 

әдебиет пен философиялық әдебиет- 

те мол материал бар.

Психологияда психологиялық уақыт- 

ты  түсіндіруге  және  эксперименттік 

зерттеуге қатысты бірнеше көзқарас 

тұрғысын саралауға болады. «Квант- 

тық» тұжырымдамаға сәйкес әр мас-

штабты субъективтік «уақыт квантта-

ры» (милисекундтан онжылдықтарға 

дейін)  бар;  олар  уақыттың  әртүрлі 

ұғынылуына (мысалы, бірмезгілділік-

ті бағалау, психологиялық тұрғыдағы 

қазіргіні  саралау)  себеп  болады. 

Оқиғалық тұжырымдама тұрғысынан 

психологиялық уақыттың ерекшелік-

тері болып жатқан оқиғалардың ішкі 

және сыртқы ортадағы, адамның іс-

әрекетіндегі  өзгерістердің  саны  мен 

қарқындылығына тәуелді. «Кванттық» 

және оқиғалық көзқарас тұрғылары- 

ның  бірқатар  іргелі  проблемалары 

шешілмеген,  олар:  психологиялық 

уақыттың,  қайтымдылығы  мен  көп 

өлшемділігі психологиялық тұрғыдан 

өткеннің,  қазіргі  мен  болашақтың 

реттік емес, жастық сауат санаттаудың 

өлшем бірлігі.

Бұл қиыншылықтарды себептік-мақ- 

саттық  тұжырымдама  арқылы  еңсе- 

руге  болады;  бұл  тұжырымдама  бо- 

йынша  психологиялық  уақыт  әнше- 

йін  хронологияяық  аралықтар  мен 

уақиғаларды өздігінен алып бейнеле-

ПСИХ

ПСИХ

456

мей, «себеп-салдар», «мақсат-құрал» 

типіндегі  бір-бірінен  туындайтын 

оқиғалар  аралық  байланыстардың 

күрделі  жүйесін  бейнелейтін  болып 

шығады.

П С И ХОЛ О Г И Я Л Ы Қ   Ү Й Л Е - 

СІМДІЛІК  –  әртүрлі  топтар  мен 

ұжымдағы  адамдар  арасындағы  тіл 

табысушылық,  мұндағылардын  өз 

ісінен  рақат,  ләззат  алу,  бейжай  бо- 

луына себепші болатын психология- 

лық көңіл күйі. Топ мүшелерінің бір- 

бірімен  үйлесімділігі  жарасса,  яғни 

бірінің  іс-қылығы  екіншісіне  ұнай- 

тын болса, бір-бірінің мінез-құлқын, 

қарым-қатынасын  жатырқамай  дұ- 

рыс  қабылдаса  –  онда  психология- 

лық  үйлесімділіктің  болғаны.  Ал 

мұндай ахуал жоқ жерде, яғни біреу- 

дің  қарекетін  екіншісі  ұнатпаған 

жағдайда, тіпті ақылға сыйымды нәр- 

сенің өзі де кейде қолдау таппайды, 

бірі  екіншісін  түсінбейді.  Адамдар 

арасындағы  көзқарас  пен  сенім  бір-

лігі,  не  оның  әртүрлілігі,  мүдделері 

мен  мінез  бітістерінің,  темперамент 

ерекшелігінің қарама-қайшылығы да 

үйлесімділікпен қатар үйлесімсіздік- 

ке де себеп болады.

Егер  адам  шамадан  тыс  қазымыр, 

тұйық не беймаза, не тәкаппар, өркө- 

кірек  болса  да  топтағы  адамдармен 

дұрыс  сыйыса  алмайды.  «Қырық 

кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» деп 

халық тегін айтпаған. Әйтпесе топтың 

бірер мүшесінің міндеті осындай бо-

лып келсе тіпті қиын. Кейде топтың 

жұрттан оқшау қалуы да осы жағдайға 

бірден-бір себепші болады. Кісі топ 

ішінде  өз  орнын  біреуге  жалбақтап, 

жарамсақтану, не жағымпаздану жо-

лымен емес, өзінің табиғи болмысы-

мен сүйкімді. Қадір-қасиетімен, ашық, 

жайдары  мінезімен  табады.  Топқа 

үйлесу үшін адамның білімділігі, іс-

керлігі, өз білгенін басқалардан аямай, 

олармен  зиянсьп  бөлісуге,  көмекте- 

суге әзір тұрушылығы да қажет. Сон-

дай-ақ кісінің сырт бейнесі мен кел- 

бет-кескінін,  яғни  дене  күші  факто- 

рын да ескермесе болмайды.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ  ҚЫзМЕТ 

ЖАСАУ  –  адамдарға  маманданды- 

рылған деңгейде психологиялық кө- 

мек  көрсету  үшін  мекемелер  мен 

ұйымдарда  кұрылған  арнайы  қыз- 

мет  жүйесі.  Психологтың  мүмкін- 

діктері  –  клиенттің  өтініші  бойын-

ша мәселелердің іс жүзінде шешуге 

психолог-кеңесшінің  қабілетті  не 

қабілетсіздік мүмкіндіктерінің тізімі.

Психологиялық кешен – адам өзінің 

физикалық  және  психологиялық 

кемшіліктері  туралы  қате  (жаңсақ) 

пікірі.  Мұндай  пікірлер  адам  өзінің 

кемшіліктерін уайымдап, басқа адам-

дардан жасырын түрде ойлап, оларды 

асыра  бағалауыңда  көрініс  береді. 

Моральдық-этикалық талаптар – прак- 

тикалық  психологтың  моральдық-

этикалық кодексіне сәйкес психолог-

кеңесшінің  жұмысына  байланысты 

талаптар.  Бұл  кодекстің  ережелері- 

нен  психологтың  әрекеттері  ауыт- 

қығанда,  психолог  моральды,  кей 

жағдайларда заңды түрде қоғам мек 

әріптестерінің  алдында  жауапкер-

шілікке тартылаады.

ПСИХОЛОГИЯНЫҢ  зЕРТТЕУ 

ӘДІСТЕРІ. Егер де ғылым әр уақыт- 

та да жаңа деректермен толықтыры- 

лып отырмаса дами алмайды.

Егер  де  деректерді  жинақтау  үшін 

ғылыми негізделген әдістерді тек дұ- 

рыс  пайдалана  білген  уақытта  ғана 

ПСИХ

ПСИХ

457

ғылымның  дұрыс  және  жемісті  да- 

муы  мүмкін.  Әдістерді  негіздеу  де-

геніміз – сол ғылымның әдіснамасы 

мен  әдістерінің  арасындағы  байла-

нысты қалыптастыру. Бұл жағдайды 

психологияға  қолданғанда  психика-

ны  философиялық  тұрғыдан  түсіну. 

Зерттеу  әдістеріне,  оны  құруға, 

ұйымдастыруға  және  нәтижелерін 

талдауға  негізгі  талаптарды  анық- 

тайды,  зерттеу  әдісі  әр  уақытта  да 

белгілі  бір  әдіснаманы  бейнелей-

ді.  Психологиялық  зерттеулердің 

объективтілігіне  қойылатын  жалпы 

талаптарға мыналар жатады:

1.  Объективтік  психологиялық  зерт- 

теулер  қағидасы  зерттеу  пәні  ерек- 

шеліктеріне  тәуелді  көптеген  әдіс- 

намалық  құралдармен  іске  асады. 

Оны  былай  түсіну  керек:  психика, 

сана, ішкі және сыртқы көріністердің 

бірлігінде  зерттеледі.  Осыған  бай-

ланысты  бұл  қағиданың  талаптары 

бойынша  кез  келген  психкалық  құ- 

былыстар  сыртқы  себептер  мен  іш- 

кі  жағдайлардың  бірлігінде  қарас- 

тырылады.  Психологияның  негіз- 

гі  қағидаларының  бірі  –  детерми-

низм  қағидасын  (психикалық  құбы- 

лыстардың себептік тәуелділігі) іске 

асыру  психологиялық  зерттеулерді 

объективтік  принципке  сәйкес  құру 

болып табылады. Объективтік қағида 

адамды іс-әрекет үрдісінде зерттеуді 

талап  етеді,  сондықтан  да  адамның 

психикалық  ерекшеліктерін  оның 

қылықтары  бойынша  бағалауға  бо-

лады.

Объективтік қағида зерттеулерде қол- 

данылатын  әдістер  және  зерттеуші- 

нің  көзқарасы  алынған  нәтижелерге 

әсер етуін талап етеді.

2.  Психикалық  құбылыстарды  даму 

үстінде зерттеу. Психологиялық зерт-

теулерді  құрудың  негізгі  қағидасы 

психикалық құбылыстарды даму үс- 

тінде зерттеу болып тыбылады. Объек- 

тивтік  дүние  әр  уақытта  қозғалыста 

және өзгерісте болады, сондықтан да 

оны бейнелеу өзгеріссіз, қозғалыссыз 

болуы мүмкін.

Егер де психикалық құбылыстар үз- 

діксіз  өзгеріп,  дамып  отырса,  ондай 

жағдайда  жан-жақты  байқауға  ба- 

ғытталған кез келген зерттеулерді құ- 

ру міндетті түрде қарастырылуы қа- 

жет. Психикалық құбылыстарды да- 

му барысында зерттеуде адамдардың 

тек  психикалық  сапаларын  анық- 

тау  жеткіліксіз,  сонымен  қатар  пси- 

хикасының  қалыптасқан  және  қа- 

лыптасып  келе  жатқан  жаңа  ерек-

шелігін талап етеді.

3.  Жеке  тұлғаны  талдау-жинақтау 

түрінде  зерттеу  әрбір  адамның  пси- 

хологиялық келбетінде барлық адам- 

дарға тән жалпылық, даралық қасиет- 

термен сипатталады.

Әрбір адамның бойында жеке тұлға 

ретінде  жалпылық,  ерекшелік  және 

даралық қасиеттердің болуы зерттеу 

жұмысын  ұйымдастыруды  талдау-

жинақтау  қағидасын  басшылыққа 

алуды қажет етеді. Күнделікті өмірдің 

әртүрлілігіне қарамастан, әрбір адам 

өзіне тән даралық психикалық қасие- 

тін сол күйінде сақтайды. Осы жағдай 

жеке  тұлғаны  талдау-жинақтау  тұр- 

ғысынан зерттеуді қажетсінеді. Адам-

ды талдау тұрғысынан зерттеу жеке 

тұлғаны  әр  түрлі  өмір  жағдайлары 

мен іс-әрекетте психиканың элемент-

терін тануға көмектеседі, ал жинақ- 

тау – барлық жекелеген құбылыстар- 

дың  өзара  байланысын  анықтауға 

мүмкіндік береді.

Жеке  тұлғаның  психологиялық  үр- 

дістерін,  дара  психологиялық  ерек- 

ПСИХ

ПСИХ

458

шеліктерін  зерттей  отырып,  психо- 

логия әр түрлі зерттеу әдістерін қол- 

данады.

Психиканы  объективтік  тұрғыдан 

зерттеу  жоғарғы  жүйке  қызметінің 

физиологиялық  заңдарын  білуді 

ұсынады.  Психологияның  әдістері 

психикалық  құбылыстарды  зерттеу- 

ге  объективтік  тұрғыдан  қарауды 

қамтамасыз ету ғана емес, тұлғаның 

психикалық үрдістері мен қасиеттері 

не үшін және қалай пайда болады, да-

миды және өзгерістерге ұшырайды?

Психология  әдістері  тәжірибемен 

тығыз байланысты болуы қажет, де-

мек, практикалық міндеттерді шешу 

үшін  пайдалы.  Мәселен,  баланың 

психикалық  дамуын  зерттеу  үшін 

оның  психикалық  дамуының  негіз- 

гі  заңдылықтарын,  ерекшеліктерін 

анықтап алу керек, жан-жақты зерт- 

теудің негізінде мектеп пен отбасын- 

дағы  баланың  оқыту  және  тәрбие  

беру  үрдісін  одан  әрі  жетілдірудің 

тиімді тәсілдерін белгілеу. Психоло- 

гия  ғылымында  кейіннен  негізгі 

әдістерге бақылау және эксперимент 

жатады. Сонымен қатар психология- 

да жеке әдістер де қолданылады: әңгі- 

ме әдісі, анкеті әдісі, іс-әрекет нәти- 

жесі мен үрдісін талдау, тест әдісі.

Бақылау  адамның  психикалық  өмі- 

рін зерттеу әдісі ретінде психология- 

ны  жиі  қолданылады.  Бақылаудың 

көмегімен жекелеген психикалық үр- 

дістерді (ес, зейін, ойлау), жеке тұл- 

ғаның психикалық қасиеттерін зерт- 

тейді, олар сырттай әр түрлі адамзат- 

тың іс-әрекеттері «еңбек, оқу, ойын), 

психикалық  қалпы  (көңіл  күй,  аф- 

фект) түрінде аңғарылады.

Бақылау  әдісі  адамның  психикасы- 

ның, сыртқы көрінісінің (іс-әрекетте- 

рі,  қылықтары,  басқа  адамдармен 

қарым-қатынаста  аңғарылатын  тіл- 

дік  ерекшеліктері,  тұтастай  мінез-

құлқы) зерттеу табиғи өмір жағдайын- 

да іске асады, зерттеуші адамдардың 

іс-әрекеті  мен  қылықтарын  бақылау 

арқылы  олардың  психикалық  өмірі- 

нің  ерекшеліктері  туралы  бағалай 

алады, демек сыртқы объективтік фак-

торлардан  адамның  ішкі  субъектив- 

тік дүниесін түсінуге бағытталады.

Психологиялық бақылау мақсатты бо-

луы қажет: бақылаушы кімді не үшін 

бақылайтынын  нақтылы  білуі  және 

түсінуі керек. Олай болмаса, бақылау 

кездейсоқ деректерді жинақтауға ай-

налады. Психологиялық бақылау бел- 

гілі  жоспармен  немесе  бағдарлама- 

мен жүргізілуі тиіс. Бақылау бағдар- 

ламасы  бақылаушыны  күні  бұрын 

дайындалған зерттеу мсәлелелері жә- 

не деректермен қамтамасыз етеді.

Білгіленген  жоспарсыз  немесе  бағ- 

дарламасыз  бақылаудың  негізгі  ба- 

ғыты жойылады, соның салдарынан 

адамның  психикалық  іс-әрекетінде 

негізгі және маңызды жағы назардан 

тыс  қалуы  мүмкін.  Бақылауды  бір 

жүйелі  жүргізіп  отыру  керек.  Бір 

жүйелі бақылау бақылаудың тұрақты 

жағдайын  сақтауға  мүмкіндік  бе-

реді,  сонымен  қатар  бақыланатын 

деректердің  арасында  тығыз  байла- 

ныс жасауға жағдай тудырады.

Психологиялық  бақылау,  ереже  бо- 

йынша, ұзақ уақытты қажет етеді. Ба- 

қылау неғұрлым ұзақ мерзімге жүр- 

гізілсе, соғұрлым бақылаушы мол де-

ректер жинақтауға мүмкіндік алады, 

соғұрлым тереңірек және сенімдірек 

психологиялық қорытынды жасайды. 

Көп жағдайда ұзақ мерзімді бақылау 

шәкірттердің  жас  ерекшеліктерін 

ПСИХ

ПСИХ

459

зерттеуде  қолданылады,  мәселен, 

тілі мен ойлауын дамыту ерекшелік-

тері,  эмоциялық  ерекшеліктері  мен 

ерік-жігер  іс-әрекеттері,  қызығуы 

мен бейімділігі, мінез бітісі мен қа- 

білеттілігі.

Бақылау әдісі дегеніміз – әр түрлі та- 

биғи  жағдайда  жеке  тұлғаның  іс-

әрекеті  мен  қылықтарын  қабылдау- 

дың негізінде мақсатты зерттеу.

Бақылау табиғи жағдайда жүргізіле- 

ді.  Ескеретін  мәселе,  бақылау  жүр- 

гізілген кезде сол қадағалау нысаны 

болып отырған адам бақылау жүргізі- 

ліп жатқанын білмеуі керек, егер сез-

ген жағдайда шынайылық жоғалады.

Психологиялық  зерттеудердің  таби- 

ғилығын  сақтау-бақылауға  қойыла- 

тын  бірінші  талап.  Бақылау  әдісіне 

қойылатын  екінші  талап  –  бақылау 

үнемі  мақсатты  болуы  қажет,  яғни 

зерттеудің  мақсаты  мен  міндеттері 

айқын қойылуы керек.

Бақылау  әдісіне  қойылатын  үшінші 

талап  –  оның  нәтижесін  тіркеу.  Не-

гізінен әртүрлі техникалық құралдар 

(бейнекамера, фотокамера, т.б.) жаз- 

балардың  түрлері  (стенограммалар, 

хаттамалар, бақылау күнделіктері т.б.). 

Психологияның  негізгі  әдістерінің 

бірі – эксперимент.

Эксперимент  әдісі.  Егер  бақылауда 

зерттеуші  өзін  қызықтыратын  пси- 

хикалық үрдістердің байқалуын бей-

жай күтетін болса, ал экспериментте 

зерттеуші  өзіне  қажетті  жағдайда 

жасайды.  Сөйте  отырып,  экспери-

ментатор оларды тұрақты қамти ала- 

ды.  Басқа  зерттеушілермен  бірдей 

жағдайда  зерттеуді  қайталай  оты-

рып,  экспериментатор  зерттеушінің 

әрқайсысының үрдістерінің дара ерек- 

шеліктерін анықтай алады.

Экспериментатор  өзінің  жағдайына 

қарай  тәжірибені  жүргізу  шартын 

өзгерте  алады.  Бұл  эксперименттің 

негізгі артықшылығы, сонымен қатар 

ол  оқу-тәрбие  үрдісінде  тәсілдерді 

табуға мүкіндік береді.

Эксперименттің  барысында  арна-

улы  құралдар  мен  аппараттардың 

көмегімен  психикалық  үрдістер 

өзгерістерінің уақытын дәл көрсетуге 

болады,  мәселен,  жауап  беру  (реак- 

ция), оқу, еңбек, дағдылардың қалып- 

тасу жылдымдығы.

Психологиялық  зерттеулерде  негізі- 

нен екі түрлі эксперимент қолданы- 

лады.  Олар  зертханалық  (лаборато- 

риялық) және табиғи деп аталады.

Зертханалық  эксперимент  арнайы 

ұйымдастырылып, құралдар мен ас-

паптарды қолдану арқылы жүргізіле- 

ді.  Зертханалық  эксперимент  адам- 

ның  психкалық  ерекшеліктерінің 

физиологиялық тетігін зерттеуде ерек- 

ше. Бұл әдіс жекелеген таным үрдіс- 

тері мен психикалық қалыпты тиім- 

ді зерттеу үшін қолданылады, ең ал- 

дымен, түйсіктер, қабылдау, ес, зейін 

зерттеледі.  Мәселен,  қабылдаудың 

жылдамдығы,  зейіннің  көлемі,  ес 

ассоциациясының  ерекшелігі  қара- 

пайым немесе электрондық тахистас 

көп сияқты құралдар көмегі пайдала-

нылады.

Ғылыми білімнің саралануы мен да- 

муында тәжірибелік әдіс жетекші рөл 

алатындығы дәлелденді. ХІХ ғасыр- 

дың екінші жартысында психология 

өз алдына жеке ғылым ретінде фило- 

софиядан  бөлініп  шығуы  оның  экс- 

перименттік ғылым болуынан туын- 

даған үрдіс еді. Лабораториялық экс- 

перименттің  нәтижелілігі  мына  тө- 

мендегі жағдайлардан пайда болады

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: