Қ. К. Кеулшжаев н. А. ҚУдайбергенов бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері

3-тарау


БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС


Зл Бухгалтерлік баланс туралы түсінік » А • және оның қүрылымы
Бухгалтерлік есептің негізгі жэне басты міндетінің, атқаратын қызметі мен функциясының бірі - пайдаланушыларға кәсіпорын- ның мүлкі жэне қаржьшық жағдайы туралы ақпараттық мә- ліметтерді дер кезінд е, яши уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің негізгі қайнар көзі болып — бухгалтерлік баланс табылады. «БАЛАНС» сөзі француз тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда «таразы» немесе «тепе-тең» деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кэсіпорынның бух- галтерлік балансы актив жэне пассив деп аталатын екі бөлімді кестеге ұқсас болып табылады. Оньщ сол жағында, яғни активінде кэсіпорынның қаржылары, заттай жэне ақшалай түрдегі мүліктері мен шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив бөлімінде осы ұйымның қорлану көздері қарас- тырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына езйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. ¥йым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бүл мүліктерді кәсіпорынның элуетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві -деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәліметтер жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікгі капитал жэне тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мүндағы тартытан капитал дегеніміз кэсіпорынның міндетге- мелері, яғни осы үйымның басқа занды жэне жеке тұлғаларға қандай да бір операциялар нәтижесіне сэйкес берешек борыштары болып табылады. Кредиторлардың қатарына осы кэсіпорыннан алашаіы бар заңды немесе жеке түлғаларды жатқызуға болады. Егер кэсіпорын өз кредиторларының алдьшдағы қарызьш уақтылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы3-тарау. Бухгалтерлік баланс ♦ 29

карызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін танытады жэне ол активтін жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қал- дық еомағатең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы — кредитор өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие жэне де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындьшай отырып, үйымның барлық акгивтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің эрдайым тең болатындығы сөзсіз. актив = меншікті капитал + міндеттеме Бұл тевдікгі кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді: актив — міндеттеме = меишікті капитал Әдетге кэсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады, Баланстың актив бөлімі үзац мерзімді активтер жэне агымдагы активтер ден аталйтын екі тараудан тұрады. ¥зақ мерзімді активтердің қатарына кэсіпорынның материалдық емес активтері, негізгі қүралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқы- зылады. Ал ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық қүндылықтары, тауарлары, дайьш өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақша қаражаггары жэне басқа да ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш тараудан тұрады, Оның бірі мениліктг капитал деп аталып, онда кәсіпорынның жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші жэне үпіінші тараулары тиісінше ұзақ мерзімді жэне қьісқа мерзімдімінд еттемелер деп аталады. Үзақмерзімдіміндет- темелер қатарына кәсіпорынньщ үзақ уақытқа алған несиелері мен қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы кезендерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджетген тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жумысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша