Ү. Субханбердина, С. Дәуітов

айтқан  соң,  500  теңге  мир  ақыға 
көнді.  Артынан  қыз  әкесі  „әлден-ақ 
балан ы ң  ы рқы н а ж үргеніңіз бе?“ де- 
ген  кейбіреулердің  сөзіне  еліріп 
қы зы н  жылатып  қы ры ққа  келген 
қы ры қпа  сақал,  қатыны  өлген  бір 
м ақүлы ққа  берді.  Қ ы зды ң  әлі  ке- 
летіні баяғы көз жасы.  Ж алғы з басы, 
жылаудан басқа ш ама жоқ,  қүдайдан 
басқа  пана жоқ болып,  бордай егіліп 
түрған ж айы  бар,  аман түрса,  шығар 
әлі  қазақтан  не  сүмдық,  не  зорлы қ 
ш ы қпас 
дейсің. 
Сол 
себепті 
қазақты ң  „іштен ш ы ққан шүбар жы- 
лан"  деп  айтқан  мақалы  өтірік  деп 
ойлаймын.  Іштен  ш ы ққаны   жылан 
түрсын,  періште  болса  да  қазақ 
қы зы н  жылатпай  қоймайды,  жыла- 
тып  сатудан  тоймайды.
Айыртау  болысынан
Қ азақта  үл  мен  қызды  бесіктен 
ш ы қпай бір-бірімен атастырыи,  бас- 
тары н 
ш атастырып 
қою 
көптен 
сүйегіне  сіңген  дерт.  Бүл  екеуі  бір- 
біріне  пар  болып  өсе  ме,  жоқ  бірі 
қурай,  бірі тал  болып өсе  ме,  ол ара- 
сында  қ азек ең н ің   жүмысы  жоқ.  Тек 
алатын  мал  болса,  өсе  келе  қызы 
сүймесе де қы з ә^сесі зорлап күйеудің 
босағасына  ғана  апаруды  біледі. 
Міне,  биыл  Көкшетау  уезі  Айыртау 
болысында  Ш әріп  деген  кісі  сол 
ретіменен  Ж ақ ы п   деген  кісінің  ба- 
ласы н а  қы зы н  зорлап  үзатып  еді. 
Қ ы з  алған  үй  қы зы қ  мереке  көру 
орны на  күнде  қы зы л  кеңірдек  жан- 
жалға 
батып, 
басы нан 
шу, 
қүлағы нан  ду  кетпей  отыр.  Қыздың 
күні 
барғаннан 
бері 
жылап- 
сықтауда. 
Күйеуін 
сүймейді. 
Қазекеңде  толып  жатқан  алдамшы- 
лар  бар  ғой.  Сүйдіру  амалын  таба- 
мыз 
деген 
соң, 
бақсы 
үстап 
бақты ры п  жатқан  сияқты.  Бақсы ду- 
асы менен  қы зды ң  басын  айналды-
рып, 
күйеуін 
сүйдірмекші. 
Ы қтиярсыз  малданып,  көрінгенге 
алданып  сандалған  қазақ  баласы, 
қайтейін.
Қостанай  уезі,  Дамбар  болысы
Х алқы мы зды ң  надан  кезінде  ара- 
сында  сіңісіп  кеткен  бүзық  әдеттері 
көп.  Соларын  айтып  түсіндіріп,  жол 
көрсетіп, 
жөн 
сілтеуге 
кейінгі
оқыған  жастарымыз  міндеткер  әм 
сол  міндетті  бастан  атқару  үшін 
қарап  жатпай  халқы  үшін  де  газет- 
журнал  шығарып,  қаламға  жүйрік 
білімділеріміз  сөз  жазып,  халыққа 
„оқу  оқы,  өнерлі  бол,  бүрынғы 
кеңш ілік 
замандағы 
ғүрып- 
әдеттеріңнің  келіспегенін  кемітіп  іс 
қылыңдар"  деп  һәм  тірш ілігіне  не 
түрлі 
керекті 
нәрселерді 
айтып 
ғапыл  жатқ^н  қазақ   арасы н а  білім 
жазуын  таратты.  Ж ам ан   істерін 
азайтып,  зам аны на  қарай  керекті 
нәрселерді  айтып  ғапыл  жатқан 
қазақ  арасы на  білім  жазуын  тарат- 
ты.  жаман  істерін  азайтып,  заманы- 
на 
қарай 
керекті 
нәрселерін 
қарастыруға  һәм  білімді,  өнерлі  ел- 
дердің халін  ғибрат қылып  көрсетіп, 
сондай  өнерлі  елдерден  қорлық, 
жәбір 
көрмеуге 
оқудың 
керек 
екендігін  айтып  түсіндірді.  Бірақ 
біздің қазақ халқы ны ң ежелден  пай- 
дасын  біле  түра  аяқ  баспайтындығы 
бар  емес  пе?  Бірсы пы ра  жарамсыз 
әдеттерінен  ата  ғүры пы мы з  деп 
айры лмай 
бүл 
уақытқа 
шейін 
қолына  үстап  келді.  Ол  жарамсыз 
әдеттерінің біреуі  қыз  алып,  қыз  бе- 
ру  турасында,  онан  соң  біреуі  өлік
турасында. 
• 
.
Бүл  өлік  турасында  біздің  Қостанай 
уезіне  қараған  елде,  әсіресе  Дамбар 
болысының  өлген  өлікке  той  секілді 
етіп  мүше  беру  ғадеті  бар.  Бүл  мүше 
әркім нің  өзінің халіне  қарайды.
Егер  өліктің иесі  бай  болса,  бірнеш е 
ел  жиып  мы рзалы қ  атын  ш ы ғару 
үшін  өліктің  фідиясы  деп  40-70  мал 
шығарады.  М үнша  малды  ш ығарған 
соң  фідия  қор  надан  молдалардың 
көздері 
күлімдеп 
қуаны ш тары  
қойны на 
сыймай, 
бар 
ой-пікірі 
„молда  басына неден  Келер  екен,  бір 
қарадан  тисе  жақсы  болар  еді"  деп 
дауыр  айналдыруға  келгенде  баяғы 
қуанышты 
сопы, 
молдакелер 
кәдімгідей 
жүгіріп, 
орысш алау 
киінген  бір  шәкірт  көрінсе,  бүлар 
бүзық деп  жағасын  үстап,  қасап  пы- 
шағын  қолына  алып,  екі  көзін 
жүмып  өліктің  кеудесіне  мінбек  те. 
Сонша 
өлермендік 
қылып 
үмтылғанмен  байғүс  молда  екем 
ойлаған  ойы  орны на  келмейді.  Се- 
бебі,  қазекем нің  мүше  беру  әдеті 
бар.  Басын  ат  қылып,  шүға  шапан, 
батсайы  секілді  нәрселермен  тоғыз 
қылып  ата  үлына  үлестіреді.  Бере 
келгенде,  иемденіп  дауырға  отырған
140

сопы-мэлдаларға  4-5  сомнан-ақ  ти- 
ерлік  м^л  қалады.
Ал  енді.  мүны  үлесуге  келгенде 
әліпті  таяқ  деп  білмейтүғын  қара 
қара  қазақты ң  көбі  „Біздің  ауылда 
молда  жоқ.  ауылға  тиісті  сыбағаны 
мен  алам ы н”  деп  түра  келеді,  оған 
бермеймін  десе  ер»тең-бүгін  елінде 
өлік  бола  қалса  өзімізді  қүр  тастар 
деген 
оймен 
амалсыз 
қипақтап 
үлестің  іш іне  оларды  да  алады. 
Мінеки 
қараңы з, 
сонша 
малды 
ш ығарып ата үлы, ауыл,  сыбаға,  сый 
деп жоққа ысырап қып,  надан молда, 
жалған 
сопылардың 
кәсіпсіз, 
ғылымсыз текке жатуына жол ашып, 
нәпіл  садақалардың бәрін  жиып,  со- 
ларға  беріп  ш айтанын  семіртіп, 
қүзғындай  таластырғанша,  мешіт- 
медресе,  оқу оқыту  жолына  жүмсап, 
оқуға  мүқтаж  жарлы-жақыбсайдың 
балалары на  жәрдем  беріп,  соларды 
мүратына жеткізсе,  бірінш і — өлікке 
сауап,  екінш і  —  өздерінің  халық 
арасында  жақсы,  атақты,  қүрметті 
адам 
болуына  һәм  ел  ішіндегі 
мүндай  бүзық  әдеттердің  бітуіне  се- 
беп  болар  еді  деп  ойлаймын.
Болыс  боламын
Мен  өзім  ...  Б  ш аһарында  сауда 
кәсібімен  күнелткен  бір  адам  едім. 
Кәсібім  берекеленіп  біразы рақ  сома 
жасадым;  мырза,  жақсы  жігіт  атан- 
дым.  бір  уақытга  елдің  ақсақал, 
қарасақал,  қажысы,  молдасы  келіп: 
„Мырза,  бүрынғы  болысымыз  жа- 
ман,  ел  бүзылып  барады,  сен  өзің 
әділ  жүретін  адам  едің,  болысгыққа 
сайлансаң  елге  бір  түзушілік  болар 
ма  екен.  Шығын  шығартпаймыз, 
расход қалдырмаймыз,  шығын болса 
ортадан өзіміз төлейміз" деп үйімнен 
ш ы қпай  жатып  алысты.  Мен  бүрын 
тәжірибе  көрмеген  жас  адам  болған 
соң,  іздесең  табылмайтүғын  бақты 
қүдай  айдап  есігіме  әкеліп  берді  ғой 
деп 
елігіп, 
басқа 
ағайын-туған 
жақындарымды  жинап  кеңес  қыла 
бастадым.  Сол  арада:  „Пәленше  бо- 
лыс болмақ түгіл аты ны ң басын түзу 
алып  жүрсе  де  жарар"  деп  шақпа 
тілдер  шыға  басгады.  Мүны  естіп 
бүрынғыдан 
арты қ 
қызулыққа 
кірдім.  Пәленше  болыстыққа  сайла- 
нады  деген  сөз де  ел  арасы на  жайы- 
лып  кетті.  „Ерді  намыс,  қоянды 
қамыс  өлтіреді"  дегендей  намыста-
намың  деп  тәуір  ғана  шығынға  да 
батып қалдым. Әбден шыға алмастай 
болған 
кезімде 
баяғы 
үйімнен 
шықпай 
жатып  алған 
хажылар, 
ақсақалдарымның  түрі  бүрынғыдай 
болмады.  Бір  күн  біреу  келіп:  „Өзді- 
өзіміз 
бүрынғы 
болыс
ағайынымызбен  араз  едік;  араз- 
дықпен  кісі 
не  айтпайды, 
енді 
сөзінен  шыға  алмай  түрмыз,  һәм 
пәленше  сом  ақш а  үсынып  жатыр, 
сен  қалай  қыласың?"  дейді.  Ж азған 
қүлда  шарш ау  бар  ма,  „Қой,  хажеке, 
ол пәленшеге ол пәлендей  ақш а бер- 
се,  мен  пәлендей  артық  берейін"  де- 
ген  соң  нан  деп,  қүран  үстап  уәде 
қылды.  Бір  заманда  баяғы  хажылар,
ақсақалдарымның біреуі тағы  келіп:
„Мынау  жігіт  менің  інім  еді,  көптен 
өкпелесіп  жүретүғын  едік.  Мүны 
бірдемемен  риза  қылмасаң  жөні  ке- 
летүғын  емес"  деді.  Сөз  жоқ,  риза 
қылайын  дедім,  һәм  риза  қылдым. 
Бір 
күні 
баяғы 
хажылар, 
ақсақалдарым  тағы  келіп:  „Біздің 
ауылнайымыз  екі  партия  еді,  бір 
жағы  бөлініп  кетеміз  деп  жатыр,  сен 
қалайда  үлықтарға  таны ссы ң  ғой, 
соларды 
үлыққа 
аитып 
бірдеңе 
қылшы"  десті. 
Қайтейін, 
өйтіп- 
бүйтіп  біраз  расходпен  оны  да 
бітірдім.  Осылай  тәуір  шығынмен 
тас  жинап  болыс  болдым.  Ішімнен: 
„Болыс  болсам  ақсақалдар,  хажы- 
лармен  ақылдасып  елге  әділдікпен 
үкім қылып, арам орынға шашылған 
ақш аны ң 
күнәсін 
біраз
жеңілдетермін"  дедім.  Іс  олай  болып  . 
шықпады,  ш ықпағанның  мәнісі:  бо- 
лыстығым  қолыма  тиген  соң,  ха- 
лықтың  жай-жапсары  қалай  екенін 
білейін 
деп 
елге 
шықтым. 
Байқасам,  баяғы  жақсы  болыс іздеп 
ел  түзелсін  деп  жүрген  хажылар. 
ақсақалдары 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: