бөтенсіп  шыға  келерін  ол  жасында

сәулені 
қызықтап 
өсе 
беретін 
сияқіы  еді.  Ал  әкесінің  мейірімі 
тіптен көл-көсір  болатын.  Ел аралап, 
қонақтап  келсе,  алдынан  жүгіріп 
шыққан  Меңсүлуды  аттың  үстінен 
көтеріп  алып,  түлымынан  иіскейтін, 
омырауына 
басатын. 
Атынан 
түскеннен  кейін  де  көпке  дейін 
тізесіне  отырғызып,  қызық-қызық 
ертегі,.  әңгімелер  шертетіні  бар-ды. 
Енді  міне  соның  бәрі  көрген  түстей 
өзгеріп 
шыға 
келіпті. 
Біз 
бүл 
әңгімеден 
де 
әйелдің 
ауыр 
тағдырын,  тіпті  бөбегін  сүйген  ата- 
ананың  да  ескі  салт-сана  алдында 
мүлде дәрменсіз  екенін  көреміз. 
Сюжетімен қоса шығарманың жазы- 
луындағы  бір  ерекшелік  —  „Бір 
қазақ 
қызы“ 
әңгімесі  әрі 
қара 
сөзбен,  әрі^ елең м ен   баяндалады. 
Әңгіме  деіі  айдар  тағылғаны  болма- 
са, 
толғау 
немесе 
балладаға 
жақындау 
дүние. 
Көлемінің 
шағындығы 
соншалық, 
небәрі 
қырық  жол  өлең,  30  жол  қара  сөзі 
ғана  бар.  Мүндағы  кейіпкерлер  өза- 
ра  жіктеліп,  дараланбаған,  образда- 
ры  сомдалып  жаслмаған,  бар  уақиға 
тек  баяндау  түрінде  ғана  берілген. 
Тіпті  кейіпкерлердің сыртқы  пішіні, 
қимыл-қозғалысы. 
мінезі, 
нені 
сүйіп,  неден  күйінетіні  оқырманға 
жүмбақ  күйінде  қалады.  Осы  әңгіме 
қалың оқырманмен  қатар көзі  ашық 
қазақ  қыздарына да  үлкен  әсер  етті. 
Олар  қоғамдағы  осы  келеңсіз  қүбы- 
лысқа  газет-журналдар  арқылы  ба- 
тыл түрде қарсы шықты. Осы орайда 
Тілеубай 
қызы 
Сақыпжамалдың 
„Қазақ  қыздарының  аталарына”  ат- 
ты  мақаласын  атап  өткен  жөн.  „Ер 
баланы 
оқытасыз 
да, 
бізді 
оқытпайсыз,  қыздар  оқыса  бүзыла- 
ды 
дейсіз. 
Бүзылған 
әйелдер 
оқығаннан  бүзыла  ма  екен.  Оқу 
адамды бүза ма екен?  Біле білсең қыз 
баланы  көбірек  оқыту  керек.  Қыз 
бала  түбінде  бала-шағаның  анасы 
болады.  Ана  надан  болса,  балаға 
жақсы 
өнеге 
бере 
алар 
ма?! 
Қыздарыңызды көріне жәбірге үстап 
бересіз,  үстап  бергеніңіз  сол,  14-15 
жастағы  қыздарыңызды  50-60  жас- 
тағы  шалға  бересіз.  Екеуі тең бе, тең 
емес пе оған қарамайсыз.  Шырылда- 
тып  үстап  бересіз.  Егерде  тең  болса 
14-1 5-тегі  үлдарыңызға  50-60  жас- 
тағы  кемпірді  неге алып бермейсіз?'* 
деп  тоқтайды  Сақыпжамал.  Бүдан 
артық  жеткізіп,  бүдан  артық  ашы-
2-2012 
:
нып  жазу  мүмкін  емес  сияқты.  Бүл 
мақала 
сол 
кезде 
миллиондаған 
қазақ  қыздарының  намысын  жа- 
нып,  ар-үятын  оятқан,  қазақ  дала- 
сын 
дүркіреткен, 
үлы 
жаңалық 
болды.
„Айқап“  журналының  осындай  ірі 
әлеуметтік  мәселені  халық  алдында 
проблема  етіп  көтеруі,  қоғамдық 
пікірді  қалыптастыруы  сол  кездегі 
басылымның жаңа  өмірге деген тал- 
пынысы  еді.  Әйтпесе  бүрын  кісі 
үстіне  еркін  кіріп,  кісі  бетіне  түзу 
қарамайтын, 
ғасырлар 
бойы 
өз 
ойын,  өз  пікірін  ішінде  бүғаулап 
үстап  келген  қазақ  қыздарының 
„Айкап** 
бетінде  ашына 
сөйлеуі 
мүмкін  емес.  Бүл —  осы  журналдың 
бүкіл 
аналарға 
деген 
ықыласы, 
қамқорлығы.  Тек  аналарға  ғана 
емес, 
қазақ 
қауымына, 
қазақ 
халқының  болашағына  деген  үлкен 
сүйіспеншілік, 
аса 
зор 
үміт 
артқандық.  Күллі  тірлігі  ауылда 
өткен  қазақ  қызы  Сақыпжамал  М. 
Горькийді  оқымаса  да  сол  бір  аяулы 
пролетариат  жазушысымен  қандай 
үндес,  қандай  пікірлес.  „Адамда  не 
қасиет  болса,  бәрі  күннің  көзі,  ана- 
ның  сүтінен  алынған  қасиет'*,  — де- 
меп  пе  еді  үлы  жазушы.  Ал  біздің 
талдырмаш  Сақыпжамал  бүлай  те- 
рендеп  бара  алмаса  да  „Қыз  бала 
түбінде  бала-шағаның  анасы  бола- 
ды.  Ана  надан  болса  балаға  жақсы 
өнеге  бере  алар  ма?!  — демеді  ме! 
Сақыгіжамалдың  жалынды  сөзінен 
кейін  оқушы  қауымның дүрліге  бас 
көтергенін,  әркім  өз  ойын  бүкпей 
ортаға  салғанын  біз  „Айқапты*4  па- 
рақтаған 
сайын 
айқын 
көрдік. 
„Айқап"  болса,  әйел  теңдігі  жөнінде 
жазылған  материалдардың  ешқай- 
сысын  да  „жабулы  қазан—  жабулы'* 
күйінде қалдырған  жоқ,  үзбей  жари- 
ялап 
отырды. 
Мүндай
шығармалардың 
көптігі 
сонша- 
лықты,  бәрін  тізіп  шығудың  өзі 
мүмкін 
емес.Алайда 
солардың 
кейбіреуіне  тоқтала  кеткенді  жөн 
көрдік.  „Бақытсыз  сүлу"  атты  өлеңді 
оқығанда  әлем  біткен  мүлгіген  ты- 
ныштық  қүшағына  шомып,  қыздың 
сырындай  тылсым  дүние  әлемінде 
жүргендей  сезінесің  өзіңді.  Осын- 
дай  сырлы  да  әсерлі  бүл  өлең  бас- 
аяғына дейін бір ғана күйіиіш  сазын 
толғайды.  Бірді  айтып,  бірге  кет- 
пейді.  Мынау  үлы  ғаламнан,  орасан 
зор өмірден сүрайтыны бір-ақ нәрсе,
і

ол — бас бостандығы ғана.  Оған бай- 
лық  та,  даңқ  та  еш нәрсе  де  керек 
емес.  Ол  осы  жолда  барын  аямайды, 
жанын  да,  көңілін  де,  өмірін  де  — 
бәрін  қияды.
Ақын  Ә.  Ғалымов  қыздың  ішкі  сы- 
рын,  ойын,  жан  дүниесін  әдемі 
ашып  бере  білген.  Айнасы  —  тау 
өзені,  тарағы  —  дала  желі,  еркін 
өскен 
ақын 
барша 
адамзатқа, 
әсір есе,  бас  бостандығы  ж зқ  қазақ 
қыздарына  теңдік  тілейді.  Солар- 
дың  қырық  қараның  қүрбаны  бо- 
лып  кетіп  бара  жатқанына  қатты 
ашынады.  Сол  мүңлықтармен  бірге 
жылап,  бірге  күлетінін  де  жасыр- 
майды.
Бөгелмей  үзын  кірпік  жол  бергенде, 
Ащы  жас  қара  көзден  парлағандай.
Бүрын  қазақ  өлеңінде  кездеспеген 
қандайлық  соны  ырғақ,  тың  теңеу. 
„Ащы  жас",  „Қара  көз"  деген  мета- 
фора  біздің  көз  алдымызға  екі  көзі 
қарақаттай  қап-қара,  айналасына 
шошына  қараған  еліктің  лағындай 
бейкүнә  қыз  бейнесін  елестетеді. 
Бірақ  бүл  қуанышымыз  үзаққа  со- 
зылмайды.  Лезде  бойымызды  жинап 
ала  қоямыз.  Көңілімізді  көп  сүрақ 
билеп-төсгеп кетеді.  Бейкүнә жан не- 
ге  жылайды?  Аз-кем  ойға  қаламыз? 
Өйткені  сіз  бар  жан-дүниеңізбен 
бақытсыз  байғүстың  мүшкіл  халіне 
аяушылықпен 
берілесіз. 
Оның 
осындай  ауыр  жағдайында  сіздің  де 
үлесіңіз  бар  сияқты.
Аямай  берген  екен  сол  байғүсты, 
Елуге  жасы  келген  қу  бас  шалға  —
өз  теңін,  өз  бақытын  таба  алмай, 
торға  түскен  тотыдай  өзінен  жасы 
үлкен 
адамның 
бетіне 
жәудірей 
қарап 
отырған 
сүлу 
қыз 
ақын 
өлеңіндегі  аянышты  хал-жағдайы 
арқылы  сізге  етене  жақын  туыс  бо- 
лып  кеткендей.
Осының  алдында  сөз  еткен  әңгіме, 
мақаладан  бүл  өлеңнің  сәл  өзге- 
шелігі  бар.  бірінш іден,  әңгіме я  бал- 
лада,  толғау  деген  айдары  жоқ, 
екіншіден  біресе  қара  сөз,  біресе 
жырмен  толғанбай  бірыңғай  он  бір 
буынды  қара  өлеңмен  беріліпті. 
Тағы  бір  тоқтала  кетеріміз,  жалпы
1 
* 
„Л й м п *,  1911,  N  13,  15-20-беттср.
сол  кездегі  бүкіл  қауымның  басын- 
дағы жай-жапсарды түтас қамтымай, 
бір  ғана  бақытынан  айрылған  бей- 
шара 
қыздың 
таҒдыры 
арқылы 
қоғамдағы  қүбылысты  ашып  береді. 
Біз  көп  нәрседен  (оқудан,  өнерден, 
мәдениеттен) 
кешеуілдеп  қалдық, 
өзімізден  басқа жүрт үзап  алға  кетті. 
Енді  сол  ел  қатарына  қалай  да 
қосылуымыз 
керек. 
Үйқыдан 
оянайық, 
серпілейік. 
Осындай 
мағынасы  үранға  жуық  сөздерді  сол
20  ғасырдың  бас  кезінде  қазақтың 
үркердей  ғана  зиялы  тобы  бас- 
пасөзде  жазып  қана  қоймай,  жиын- 
топтарда  айтып  та  жүрді.
Қүрметті  кейін  келер  жастарымыз*, 
Көсем  боп  өз  бетіңмен  басталыңыз. 
Қор  болған  түқымыңа  жәрдем  үшін, 
Қосылсын  әрбір  уақыт бастарыңыз... 
Пайдалы  кітаптар  жоқ  біздің тілде, 
Артылар наданшылық күннен күнге —
деп  тебіренді  жалынды  ақын  Ж . 
Тілеулин  „Ж ас  туғандарға"  атты 
толғауында.  Ол  барлық  үміт-арман- 
ның 
да, 
жақсы 
істердің 
де 
жалғастырушысы  жасгар  деп  үқты. 
Ж аңа  өрім  бүлдіршіндерге  абзал 
тәрбие,  терең  білім  керектігін  баса 
айтты.  Ақын  болашақ иесі  — кейінгі 
үрпақты  барынша  жан-жақты  да- 
мыған, 
бес 
аспап 
азамат 
етіп 
шығаруды  армандады.
Өз  ана  тілінен  басқа  тілді  әлі 
меңгеріп 
болмаған 
біздің 
қазақ 
халқына  білімге,  өнерге,  еңбекке 
тәрбиелейтін  тек  қазақша  жазылған 
қойын  кітапшасы  өте  керек-ақ  еді. 
Бізге  аталмыш  автордың  ,’,пайдалы 
кітаптар  жоқ  біздің  тілде"  —  деген 
ғажайып  көрегендігін  қүптамасқа 
болмайды. 
Сонымен 
бірге 
Ж . 
Тілеулин халық болып түру үш ін бір 
ғана 
өнер 
мен 
білімнің 
кем 
соғатынын да жасырмаған. Алдыңғы 
ата-бабаларың  сйяқты  қырық  пы- 
шақ  болып  қырқыспай,  бір  семья- 
ның  мүшелеріндей  үйымшыл  да 
берекелі  болу  керектігін  де  қақас 
қалдырмапты.  Кейінгі  жеткіншек- 
терге тек қана өз  пайдасын  ойламай, 
көптің,  қауымның,  халықтың  ке- 
регіне, 
қажетіне  асатын 
игілікті 
істердің  жаршысы  болуын  қатты  ес- 
кертеді.
34

„Айдап”  журналында  жарияланған 
кез=*іселген 
өлең, 
мақала,
әңгімелердің 
бәрінде 
де 
еңбек 
мәселесі  күн  тәртібінен  түспейді. 
„Адамды  мақсатына  жеткізетін  тек 
қүдіретгі еңбек ғана” — деген сарын- 
ды  байқауға  болады.  Бүл  қазақ 
халқы  ел  болып,  бас  қүралғалы 
айтылып  келе  жатқан  жаттанды  сөз 
саналғанымен 
баспасөзде 
түлеп, 
ренденіп, 
қүлпырып 
айтылады, 
әсері  де  ауызекі  тілден  әлдеқайда 
күштілеу.
Қазағым,  көтер  басты  жатпа  бекер*, 
Ғүмырдың  жатуменен  сиқы  кетер. 
Біздерден  басқа  халық  алға  кетті, 
Ойласақ  бүл  надандық түпке  жетер.
Біз 
X. 
Бекмүхамедовтың  „Қазақ 
халқына"  атты  лирикалы  өлеңінен 
үзінді  келтіре  отырып,  оның  да  ат 
төбеліндей 
сауатты 
қазақтардың 
көкейінде  жүрген  басты  нәрсені  — 
ізденудің, 
оқып 
үйренудің, 
жалқаулықтан жиренудің қажеттігін 
насихаттағанын  еске  сала  кеткенді 
жөн  көрдік.  Жалқаулықтан  тоғы- 
шарлықтың  өріс 
алатынын, 
бір 
шаңырақ  астындағы  жандардың  бе- 
реке  бірлігі  кеткен  жерде  ешқашан 
бастарының тоғыспайтынын  ашына 
айтты.
Қазақ  халқының  арасындағы  сол 
кездегі  „ауруға"  айналған  көріністің 
бірі  барымта  еді.  Одан  қалса,  жер 
дауы,  жесір дауы дегендер ана жерде 
де,  мына  жерде де өрттей  қаулап  жа- 
татын,  әділеттілік  деген  малды,  азу- 
лы 
жандарда 
ол 
уақытта 
бола 
бермейтін.  Шынында да  сол түстағы 
халықтың  түрмысына  терең  үңіле 
қарасаңыз,  Шалман ақын айтқандай 
тым  ауыр  әрі  аянышты  еді.  Сол  кез- 
дегі  алдыңғы  қатардағы  оқыған  аза- 
маттардың  қай-қайсысы  болса  да  өз 
халқын  қиын  жағдайдан  тек  оқу- 
өнер 
арқылы 
білімді 
жастар 
қүтқарады  деп  сенді.  Сондықтан  да 
олар:
Күн қайда мүндай халден шауып өтер, 
Жарықтың шарапаты жүртқа жетер,
^„Айқап*4,  1911,  N3,  16-бет. 
„Лйқап*,  1911,  N5,  19-Ъ. 
Бұл д а  сонда,  20-6.
деп  әлсін-әлсін  толғанумен  болды. 
Осындай  халық  мүңын  шағып,  ел 
мүддесіп  толғаған  „Айқап"  журналы 
жарық  көргенде 
бүкіл 
жүртшы- 
лықтың,  сол  кездегі  көзі  қарақты 
азаматтардың қуанышында шек бол- 
мағаны  рас.  Ел  ішіндегі  түрмыстың 
нашарлап,  қам-қарекоті  қиындаған 
шағында  журналдың  дүниеге  келуі 
әләйім 
жүртты 
қатты 
серпілтті. 
Біздің 
басымызға 
төнген 
қара 
түнекті  серпілту тек осы  баспасөздің 
қолынан  келеді  деп  түсінді  былайғы 
жүрт.  Бәріміздің  басымызды  қосып, 
сара 
жолымызды 
нүсқайтын, 
үйытып  біріктіретін,  ақыл  беретін 
„Айқап"  журналы  бар  деп  білді.  Со- 
ндықтан  да  Б.  Қүсайынов  осы  жур- 
нал  бетінде  „Кез  келдің"  деген 
тақырыппен 
көптің 
көкейінде 
жүрген  сырды  толғады:
Кез  келдің заманында
журнал  „Айқап"^, 
Білгендей  шөлдегенін
жүрттың  байқап.
Жасаған  үзағынан  сүйіндіріп,
Кетсе  екен  Еділ,  Жайық  —
бәрін  шайқап.
Халықтың  шөл  баянда  қалған  жола- 
ушыдай  оқу  мен  білімге  сусағаны, 
содан  шығар  сара  жол  іздегені  рас. 
Міне 
осы 
кезде 
бағыт-бағдар 
сілтеуші, 
еңбектеген 
жастан, 
еңкейген  кәріге  дейінгі  қауымды 
өнер  мен  білімге  бастаушы,  мүң-за- 
рын  жария  етіп,  тарыққанда  деме- 
уші 
болған 
„Айқап" 
журналы 
дүниеге 
келді. 
Осыған 
балаша 
қуанған  ақынның  бірі  М.  Мақүлов 
өзінің  кеудесінде  бүлқынған  асыл 
сезімді  өлеңмен  былай  білдіріпті:
Қуандым  журналыңды
білгеннен  соң^, 
Майданда  шабысынды
көргеннен  соң.
Дертім  бар,  дәрменім  жоқ,
мен  бір  ғаріп,
Сөз  қостым  көңіл танып
түрғаннан  соң.
Бүл  жыр,  әрине,  жас  жігіттің  туын-
35

дысы  емес.  Біраз  өмірді  көріп,  алды- 
артын байырқалап тоқтаған жанның 
ащы  мүңы.  „Әттең,  жастық  дәурен- 
ай,  қайта  айналып  бір  келмейді-ау, 
ондай  күн  туса  оқып  білуден  жа- 
лықпас едім“  — дейтін  сияқты терең 
ойды  білдіреді.  Осы  жерде  Абай 
Қүнанбаёвтың 
„Жасымда 
ғылым 
бар  деп  ескермедім"  атгы  өлеңінің 
төмендегідей  жолдары  еріксіз  ойға 
оралады:
Жасымда  ғылым  бар
деп  ескермедім', 
Пайдасын  көре  түра тексермедім. 
Ержеткен  соң түспеді  уысыма, 
Қолымды  мезгілінен  кеш  сермедім. 
Бүл  мақүрым  қалмағыма  кім  кінәлі, 
Қолымды  дөп  сермесем,
өстер  ме  едім.
Үлы  Абай  өз  мүң-ш ерін  жалпы 
оқушы  қауымға  айту  арқылы,  бола- 
шақ  жастардың  ерте 
қамданып, 
ғылым,  біліі'  үйренуін  қатты  ескер- 
теді.  Маған  ү*,сап  кенжелеп  қалмай, 
көкжиектеріңді  (ой)  балауСа  кезінен 
бастап  кеңейтіңдер  дейді.  Абайдың 
әр  сөзінде  музыкалық  саз  да,  фили- 
софиялық ой да  бар.  Өзі  айтқандай: 
„Ет  жүрексіз  ерінің  айтпа  сөзін"  — 
дегені 
ғаламат 
ғүламаның 
ақ 
жүрегінен 
төгілген 
ақ 
батадай 
ешуақытта  тот  баспай  үрпақтан- 
үрпаққа  шеру  тартып  кете  берері 
сөзсіз.
Енді 
біз 
М. 
Мақүловтың 
өз 
уақытында  елдің  санасын  оятуға 
үлкен  әсер  етен  өлеңінің  соңғы  екі 
жолын  талдап  көрейік.
Ғасыры  жиырмасыншы келіп  жетті^, 
Қазақты  білімсіздік  тентіретті.
Расында  20  ғасырға  дейін  елдің  то- 
лық  сауатты  болмауы  Жанымызға  аз 
батпайды. 
Осы 
түста 
„Айқап" 
бетінде  жарық  көрген  мына  бір 
кішкене  мақалаға  көңіл  бөлейік. 
„Бүтін  дүниеге  аты  шыққан  жапон 
маршалы  Ояма  бір  жетінің  алты 
күнін 
мектепте 
өткізеді, 
сонда 
қонады.  Асылзадалар  һәм  бай  бала- 
лары  мен  кедей  балаларын  бір  тегіс
„Айк.ап“  1911,  N5,  І9Ч>.
2
„ЛйкаіГ,  1911,  N3,  З-б. 
„Лйқап*.  1911,  N3,  З-б.
тәрбие  етеді.  Киген  киімдері,  жеген 
тамақтары  бірдей.  Жату,  түрулары 
да  қатар.  Өз  үйіне  қайтқанда  рүқсат 
сүрап  қана  қайтады.  Оямадан  — 
атағыңыз  бүкіл  дүние  ж үзіне  мәлім 
адамсыз, 
бүл 
істеп 
жүрген 
қызметіңіз  не деп  сүрағанда: —  "тым 
кәрілік  болса  да  бірнеш е  жылдың 
ішінде  800  Ояма  жетістірмек  бола- 
мын"  депті.
Осы  аталмыш  журналдың  бетінде 
ғибратты  сөз  қалдырған  беймәлім 
автор 
өркені 
өскен 
өркендеген 
мәдениетті  елдің  кез-келген  азама- 
тының  өзі  үшін  емес, 
халқына 
қызмет  ететінін  үлгі  етіп  көрсетеді. 
Расында  да  солай.  Әрине,  адамзат 
тарихында  қара  бүқараның  қамын 
ойлаған  данышпандар  аз  емес.  Ал 
біздің  қазақтарда  дәл  осы  сияқты 
мал-мүлкін  көпшіліктің  игілігі  үшін 
қүрбан  ететіндер  бар  ма?  —  деген 
сүраққа  тағы  да  „Айқап"  журналы 
жауап  береді;
—  Біздің  жақсыларымыздың  атағы 
аз-мәз  халық  арасына  тараса,  ха- 
лыққа  қызмет  етпек  түгіл,  далаға 
дәрет  алуға  шыққанда  қүмғанын 
көтеруге  бір  адам  керек.  Егер  „жа- 
зым 
болып" 
бірер 
хакімшілікке 
иеленсе, 
маңайынан 
жақын 
жүргізбей,  жыртық  қапқа  симай  ке- 
теді.  Аяғындағы  мәсісін  өзі  шешуге 
ерінеді.  Қайтіп  біздің  жүрт  халық 
бола  алсынЗ.
Өз 
ел-жүртының 
қаншалықты 
мәдениеттен,  оқудан,  өнерден  ке- 
шеуілдеп  қалғанын  автор  осы  бір 
мысал 
арқылы-ақ 
дәл 
көрсетіп 
беріпті.  Көзі  қарақты  азаматтары- 
мыздың „Айқап" журналының дүни- 
еге 
келуіне 
шексіз 
шаттануын 
осыдан  соң түсінуге  болады.
„Айқап"  журналында  қазақ  жазба 
поэзиясының 
(үлы 
Абайды 
айт- 
пағанда) 
алғашқы  жауқазындары 
бой  көрсете  бастады.  Бүл  бүрынғы 
қазақ  ақындарының  айтыс  өнері 
кезіндегі 
(керегі 
жоқ, 
қосалқы 
қызмет атқаратын  бастапқы екі жол- 
ды  айтамыз)  өлеңінен  әлдеқайда  са- 
уатты,  әлдеқайда  мәдениетті  жырлар 
еді.  Бүл  жырлар  ертеңге  қалдыруға 
болмайтын,  уақыт  талабынан  туын-
36

даған аса  маңызды  мәселелерді  көте- 
руге  арналған.  Поэзия  уақыттың та- 
разысы 
десек, 
қателеспейміз. 
Сондықтан  да  ол  қай  кезде тумасын, 
сол 
заманның 
ішкі-сыртқы 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: