Жалпы  газет  редакциясы  сол  кездің

сияқты шартты таңбалар қолдана ба- 
стаған.
Ал  1896  жылғы  31 -санынан  бастап 
газетте  тыныс  белгілерін  қолдану 
жөнінде  хабарлама  басылды.  Онда 
осы  күнгі  тыныс  белгілерінің  бар- 
лығы  да  көрсетіліп,  олардың  қалай 
қолданылатындығы  мен  қойылатын 
орындары  туралы  қысқаша  түсінік 
берілген. 
Газет 
осы 
тыныс 
белгілерін  алғаш рет пайдалана оты- 
рып,  кейінгі  жылдарда  басылған 
сандарында сөйлемдерді сауатгы жа- 
зуды,  бірі-бірінен  дүрыс  ажыратып 
оқудың  негізін  қалады.
Шығыс 
және 
орыс 
әдебиетінен 
тікелей  аударылған  туындылармен 
бірге  жаңа  бағытта  туа  бастаған 
қазақтыңтөл жазба әдебиеті де пайда 
болып, 
газетте  жиі  жарияланып 
түрды.
Газет бетінде жарияланған төл туын- 
дылардың  барлығы  бірдей  Абай 
шығармаларындай  биік өрелі,  терең 
мазмүнды,  көркем  де  тартымды  бол- 
мағанымен,  сол дәуірдегі  әлеуметтік 
жайларды  ашып-көрсетіп,  ғасырлар 
бойы  қалыптасқан  феодалдық-пат- 
риархалдық  қүрылысты  сынауда, 
әйел тендігі мәселесін  көтеруде, өнер
—  білімге  шақыруда  белгілі  бір 
дәрежеде  өзіндік  мәкіп*  ие  болды. 
Шығармалардың 
бәріпде 
дерлік 
өмір  шындығы,  дәуір  көріністері, 
әртүрлі жағдайларға байланысты та- 
лай  өркендеп,  қүлдырау  кезендерін 
бастан 
кешкен 
қазақ  халқының 
ауыр  да  азапты  түрмысы  суретге- 
леді.  Бүл  шығармалардың  стилін, 
көркемдігін 
қазіргі 
өскелең 
әдебиетпен  сальістыруға  келмейтіні 
рас.  Солай  дегенмен  де  озық  ойлы, 
терең 
идеялы, 
бүгінгі 
іргелі 
әдеби етһң   негізін  қалаған  алғашқы 
баспасөздің  кезінде  қыруар  жүмыс 
атқарғандығын 
жоққа 
шығаруға 
болмайды.
Қазақ  тілінде  кітап  шығару  ісі  әлі 
қалттүрып,  қалыптаса қоймаған кез- 
де 
„Дала 
уалаятының  газетінің4‘ 
әдебиетке, 
мәдениетке 
қатысты 
мақала,  хабар,  өлең,  публицистика- 
лық  шығарма,  очерк,  мысал,  ертегі, 
аңыз-әңгімелерді  көп  басқандығын 
жоғарыда айтқанбыз.  Бүлард.д қазоқ 
даласын  жан-жақты  зерттеп,  білу, 
сол  қазақ  даласында  түратын  көзі 
ашық 
оқыған 
азаматтардың 
атқарған 
істері, 
өмірде 
болып 
жатқан 
өзгерістер 
мен
жаңалықтарға  қатысуы,  басқаларды 
да  білім  мен  ғылым  шыңына  үмты- 
луға  шақыруы  нақты  көрініс береді. 
Революцияға  дейінгі  алғашқы  бас- 
пасөздердің  сарғаиған  парақтарын 
ақтарған  сайын  қалың  елдің  қалам 
күшімен  жарқын  да  бақытгы  бола- 
шаққа  жетелеген 
қаламгерлердің 
күн 
санап 
толыға 
түскенін 
байқаймыз.  Атап  айтқанда  жазба 
әдебиетімізде  алғашқы  қолтаңбала-
рын  қалдырЛн  ақын,  жазушылары-
мыздың 
төл 
шығармаларының 
басым көпшілігі проза түрінде жазы- 
лып,  бірінде әңгіме, очерк,  публици- 
стикалық, 
ал 
екінш ілерінде 
драматургийлық  элементтер  анық 
байқалып  түрғанымен,  авторлары 
оларға  „әңгіме",  „очерк",  „пьеса*1, 
„мысал"  деп  шек  қоймаған.
Қазақ  әдебиетіндегі  проза  жанрын 
сөз  еткенде  кейбір  зерттеушілер  ре- 
волюциядан  бүрын  Ы.  Алтынса- 
риннің  дидактикалық  әңгімелері, 
Абай  Қүнанбаевтың  „Қара  сөздері*', 
С.  Торайғыровтың  „Қамар  сүлу",  С. 
Көбеевтің  „Қалың  малы"  сияқты 
шығармалардан  басқа  қара  сөзбен 
жазылған туындылар өте аз еді деген 
пікір 
айтады. 
Ал, 
шындығына 
көшсек 
революциядан 
бүрын 
қазақша  шыққан  газет-журналдарда 
алғашқы  түпнүсқа  ретінде  жарық 
көрген  прозалық  шығармалар  аз 
болған  жоқ.  Тамшыдан  —  теңіз,  де- 
мекші  түңғыш  рет  там-түмдап  бас- 
талған  тырнақ  алды  туындылар 
арада  біраз  жыл  өткен  соң  тек  ре- 
спублика ш еңберіндеп тар ауқымды 
ауызекі  әңгімеден  іргесі  берік жазба 
әдебиетіне 
айналды. 
Бүл
шығармалардың  басым  көпшілігі 
сол  заманда  әлі  іргесі  бүзылмаған 
ескі  тіршілік,  қоғамдағы  әлеуметгік 
қайшылық,  халықтың  ауыр  түрмы- 
сы,  оқу-ағарту  ісі,  өнер-білімге,  жат 
түрмысқа,  адамгершілікке,  игілікке 
үндеу,  әйел теңдігі,  әдет-ғүрып,  салт- 
сана  мәселелерін  көтерді.
Әйел  теңдігі  мәселесінің  революци- 
ядан 
бүрынғы 
әдебиетте 
кең 
ауқымда, 
жан-жақты 
көтерілгені, 
олардың  ескі  әдет-ғүрыптың  қүрба- 
ны  болғандығы,  алайда  20  ғасырдың 
басынан  бастап  қоғамдағы  орны  ба- 
са  айтылып,  таза  жанды,  еңбекқор 
қазақ  қызының  бала  тәрбиелеудегі, 
болашақ  буынды  өсірудегі  ролімен 
қатар, 
әйелдің  бас  бостандығын 
қорғау  мәселесі  де  көтеріле  бастай-
18

ды.  Қазақ қыздарының жағымды об- 
раз^арын жасаған С. Торайғыров,  С. 
Көбеев,  М.  Сералин  сияқты  демок- 
рат-жазушылардың  әйел  мәселесіне 
арналған  алғашқы  мақала,  әңгіме, 
очерктері  де  осы  газет-журнал  бет- 
терінде  басылды.  Аталған  жазушы- 
лар  өз  шығармаларында  әйелдің 
теңдігі 
мен 
адамшылығын 
қорлайтын  ескі  әдет-ғурыпқа  қарсы 
батыл  күрес  жүргізіп,  қатты  сынға 
алды.  20  ғасырдың  басындағы  ро- 
ман,  поэма,  очерктерде  бүл тақырып 
одан  әрі  дамытылып,  „Қалың  мал", 
„Қамар 
сүлу" 
сияқты 
кесек 
шығармалар  дүниеге  келді.  Мүны 
айтып  отырғанымыз  бүрын  батыр- 
лық,  ерлік,  елдік төңірегіндегі  аңыз- 
әңгімелермен 
қоса 
„Түркістан 
уалаятының  газеті",  „Дала  уалаяты- 
ның  газеті"  енді  замана  ағымына 
сәйкес қоғамдағы жат әрекеттерді ба- 
тыл  әрі  анық  көрсете  бастады  деп 
айта  аламыз.  Себебі,  әлі  қаймағы 
бүзылмаған діни  үғым мен ескі салт- 
сананың  шырмауынан  шыға  алмай 
жүрген  шағымызда әдебиетте  „Бэти" 
тәрізді  реалистік  шығармалардың 
тууы  бір  адым  ілгері  басқандық  еді. 
Газет  бетінде  қазақтың  алғашқы 
әңгіме, 
очерк, 
публицистикалық 
мақала,  мысалдарымен  бірге  поэзия 
жанрындағы  шығармалар  да  басы- 
лып  түрды.  Бір  айта  кететін  жай, 
жалпы  „Түркістан  уалаятының  га- 
зеті"  бетгерінде  „Айқап"  журналы 
мен  „Қазақстан"  газетімен  салы- 
стырғанда  өлең,  жыр  аз  кездеседі. 
газет бетінде басылған өлендердің де 
негізгі 
тақырыптары 
ауыз 
әдебиетінің  нүсқалары  мен  әңгіме, 
очерк, 
мысал, 
публицистикалық 
мақалалар  сияқты  қазақ  халқының 
жан дүниесінің тазалығын,  күйініш- 
сүйініш ін,  таза  махаббатын  сурет- 
теп, 
еңбекке, 
өнер 
білімге 
адамгершілікке,  ізгілікке  шақыру- 
мен  қатар,  ескі  әдет-ғүрыптарды, 
жалқаулық  пен  жатып  ішерлікті  сы- 
найды.
Газет бетінде қазақтың көне туынды- 
ларымен  бірге  жаңадан  қалыптаса 
бастаған жазба әдебиетінің алғашқы 
нүсқалары 
қатар 
басылды. 
Ол 
нүсқаларда  мәдениетгің  алғашқы 
нышаны  —  оқу-ағарту,  жаңа  өмірге 
үмтылу,  әйелдің теңдігі  мен  бас  бос- 
тандығын  қорғау,  ескі  әдет-ғүрыпты 
сынау  мәселелері  көтерілді.  Осы 
көріністердің  көпшілігі  демократия-
лық 
бағыттағы 
жазушылардың 
негізгі  тақырыбына  айналып,  онан 
әрі  дамығанын  20  ғасыр  басындағы 
әдебиеттен  жақсы  білеміз.
Әрине,  жаңадан  қалыптаса  бастаған 
әдебиеттің  19 ғасырдың соңы мен  20 
ғасыр 
басындағы 
әдебиетке 
қарағанда  үлкен  айырмашылығы 
бар  еді.  Біріншіден,  өз  бағытын 
белгілеп,  жаңадан  қалыптасып  келе 
жатқан  әдебиетте  халық  наразы- 
лығы,  тап  күресі  аз  суреттелсе,  20- 
ғасырдың басындағы әдебиетте,  атап 
айтқанда,  әсіресе  1905-07  ж.  рево- 
люциядан  кейінгі  кезде  жазылған 
шығармаларда осы халықтолқулары 
жан-жақты әрі айқын  көріне бастай- 
ды.  Бүқараны  шырмауында  үстаған 
ескіліктің 
қалдықтарына 
қарсы 
шығармалар  бастапқыда  жеңіл  әзіл- 
оспақ  немесе  шағын 
шымшыма 
ретінде  жазылса,  кейінірек,  яғни  20 
ғасыр 
басында 
бүтіндей 
сол 
қоғамдық  қүрылысқа  қарсы  қүрал 
есебінде 
қолданылды. 
Замана 
ағымы,  уақыт  талабына  сәйкес  га- 
зеттің  бетінде  көтерілген  мәселелер 
ауқымы  да  үлғая  бастады.  Ертегі, 
аңыз-жыр, 
дастандармен 
қатар 
қазақ  зиялылары  өмірге  деген  өз 
көзқарастарын 
батыл 
білдіруге 
кірісті.  Атап  айтқанда,  газет  бетінде 
басылған  әдебиет  мәселесі  туралы 
пікір  таласына  арналған  бірнеше 
мақаланың  алатын  орны  ерекше. 
Олар 
әдебиет 
проблемаларын 
қазіргідей  кең  ауқымда  көтермеген- 
мен,  сол  дәуір  нүсқаған  нысананы 
дөп  басты  деуге  болады.  Мәселен, 
газет  бетінде  Шортанбай,  Шөже, 
Орынбай 
сияқты 
ақындардың 
өлеңдерін  басу-баспаудың  қажетгігі 
төңірегінде  талас  туады.  Біреулер 
атышулы  ақындардың өлеңдерін  га- 
зет  арқылы  оқырмандарға  жеткізу 
керек 
дегенді 
тілге 
тиек 
етсе, 
екіншілері  олар  өлеңді  сый-сияпат 
алу  үшін  айтады,  одан  да  газетке 
ғылым, 
білім, 
тарих 
туралы 
мақалаларды  көбірек  басу  керек  де- 
ген  пікірді  үсынады.  Бүл  мақалалар 
„Дала  уалаятының  газетінің"  1889 
жылғы  3-,  24-,  26-,  29-сандарында 
және 
„Газетшілерден" 
деген 
тақырыппен  редакциялық  мақала 
ретінде  басылды.  Онда  редакция 
мақала  авторларын  қүр  сөз таласты- 
руға,  бірін-бірі  айыптауға  бармауға 
шақырады.  Ақындардың  тек 
сый 
алу  үшін  өлең  шығарады  деген
19

пікірдің  дұрыс  еместігін  айта  келіп, 
газет  бетінде  жалпы  халыққа  пайда- 
лы  мақалалардың көбірек  басылуын 
қолдау  қажет  деген  қорытынды  жа- 
салады.
Революциядан  бұрын  қазақ  тілінде 
шығып тұрған  „Дала уалаятының га- 
зетінде"  жарияланған  еліміздің  та- 
рихынан, 
әдебиетінен, 
мәдение- 
тінен,  саяси  өмірінен,  ғылымынан 
дерек  беретін  сан  алуан  әр  матери- 
алдарды  бір  жүйеге  келтіру,  оларға 
дұрыс  баға  беру,  ең   құндыларын 
қазақ  халқының,  әдебиетіміз  бен 
мәдениетіміздің 
зертгеушілердің 
игілігіне  жарату  —  қазақ  совет  фи- 
лологтарының  басты  міндеттерінің 
бірі.  Біз  осы  газет  бетіндегі  матери- 
алдарды 
талдау 
үстінде 
қазақ 
әдебиетіне  байланысты  ең   келелі 
мәселелерге ғана тоқталдық.  Жалпы 
газет  бетінде  басылған  шығарма- 
лардың бәрін түгелдей  қамту мүмкін 
емес  және  біз  алдымызға  ондай 
мақсат та  қойған  жоқпыз.
Үлттық 
баспасөзіміздің 
алғашқы 
қарлығаштарының  бірі  —  „Дала 
уалаятының 
газетін" 
ғылыми 
тұрғыдан  зерттеп,  қоғамымыздың 
сонау 
кезеңіндегі 
қалай  дамып, 
қалыптасқанын, 
қандай 
мәселе- 
лердің көтерілгенін қысқаша көрсет- 
кенімізбен,  бұл  кейінгі  баспасөз 
зерттеушілеріне  үлкен  көмек  болар 
деп  сенеміз.
„Серке"  (1907)
„Серке"  газеті  жайында  Б.  Кенжеба- 
евтың  „Қазақ  баспасөзінің  тарихы- 
нан  мәліметтер"  деген  кітабында 
біраз  мағлұматтар  келтірілген  еді. 
Газетгің 
өзін 
тауып 
оқи 
ал- 
мағандықтан  осы  басылым  төңіре- 
гінде  шыққан  деректерге  сүйеніп, 
қысқаша 
мәлімет 
бергенді 
жөн 
көрдік.
Қазақ  оқушыларына  арналып  Пе- 
тербургте  шығып  түратын  „Улфат" 
газетіне 
қосымша 
ретінде 
Ш әймерден  Қошығұловтың  басқа- 
руымен  және  X.  Ибрагимовтың  ре- 
дакторлығымен 
1907 
ж. 
жарық 
көрген 
„Серке" 
газеті 
үш-төрт 
нөмөрі  басылған  соң  тоқтап  қалған
екен.  Бастапқыда  екі  жетіде  бір 
шығарылмақ  болған  көрінеді. 
„Серке"  газетінщ  шығуы  туралы
1911  ж.  М.  Сералиннің оқушыларға 
арнап 
жазған 
бас 
мақаласында: 
„1907  ж.  И-Мемлекетак  думаның 
мүшесі  Шәймерден  Қошығұловтың 
іждиһатыменен  Петербургте  "Сер- 
ке"  есімді  газет  шыға  бастап  еді. 
ұзаққа  бармай  үкімет  тарапынан
тоқтатылды"  (" Айқап",  1911,  N1) 
делінген.  Гаветтің  шығуы  жайында 
Ш.  Қошығұловтың  айтуымен  жа- 
зылған 
Орталық 
ғылыми 
кітапханадағы  қолжазбада  „Серке" 
газетінің 
3-4 
саны 
шығып 
тоқтағандығы,  газет атының боранда 
қойды  жайылымға  бастаушы  серке 
мағынасында  алынғандығы  туралы 
деректер  бар.  Ал  „Нәжет"  (  Азат- 
тық")  деген  жинақта  „Улфат"  га- 
зетінің  редакторының  бірі  жазған 
хабарда:  „1906  жылдың  ақырында 
“Улфаттың''  қазақ оқушыларына ар- 
нап,  қазақ  тілінде  „Серке"  атты  екі 
жетілік газет шығаруға қарар  болды. 
Келесі жылғы март айының басында 
сол  газеттің  жариялауы  шықты.  Ар- 
тынша,  28  мартта  бірінш і  саны 
шықты.  Ол  „Улфат"  газетінің  67- 
санына  қосымша  болып  шықты.  Га- 
зет  шыққан  соң  бірер  күннен  кейін 
полиция  келіп,  қала  начальнигінің 
„Серке", 
„Улфат" 
газеттерінің 
ұсталғаны 
туралы 
әмірін 
оқып, 
басқармада  бар  даналарын  жинап, 
құлыптап  кетгі.  Екінші  күні  тиісті 
орындардан  сұрағанымызда,  олар: 
„Серке" 
газетіндегі 
кейбір 
мақалаларда  қазақ  халқын  үкіметке 
қарсы  үгітгеу бар,  содан ұсталды деп 
жауап  берді'  1  делінген.
„Серке" 
газеті 
„Улфат" 
газетіне 
қосымша  болғандықтан  мұны  да ли- 
бералдық-буржуазиялық  бағыттағы 
газет деуге  болады.
„ҚАЗАҚ4* гаэеті  (1907)
„Қазақ газеті"  1907  ж.,  март айында, 
Троицк  қаласында  шыққан.  Бір  са- 
ны 
шығып 
тоқтап 
қалған. 
Шығарушысы  —  Хаим  Шумлов-Со- 
сновский, 
бастырушылар 
— 
Ж етпісбай 
Андреев, 
Ешмухамет
1 Нвжет.  СП б.,  1907,  6-7-6.

Иманбаев 
Газетпң  багылуы.  қай 
М*ада  шыгару  керекпгі.  редакторы 
жайкыида  көп  дау  болып,  ак.ырында 
келкімге  келіпп. 
Бүл  гаэетп  де 
діірге 
тауып 
оқи 
алмадық. 
Рәмиеітщ  
„Уақытылы 
татар 
матбұгаты'* 
деген 
альбомында 
„Қаэақ газеті"  1907  ж.,  март айында 
қаэақ  тілкнде  Троицк  қалагында  Ха- 
им 
Шумлоя 
— 
Сосновскийдің 
багқаруымен 
шығып 
түрғаны 
жөнінде  мәлімет  берілген.
Г#ҚАЗАҚСТАН“  газет*  (19111913)
„Қаэақстан"  гаэеті  1911  ж.  16  март- 
тан  багтап,  алғашқы  сандары  Орда- 
да,  кейін  Оралда  (бүрынғы  Теке 
қаласында) 
қаэақ 
және 
орыс 
тілдерінде  багылды.  Орыс  тілінде 
қазақ  текстігіиің  кейбір  қыгқаша 
аудармагы  ғана  беріліп  тұрыпты. 
Көлемі  шағын.  6  беттік  газетпң  5 
ганы  1911  ж  ,  ал  қалған  гандары
1912-13  ж.,  барлығы  14-15  ганы 
шыққан  екен.  Гаэеттен  мынадай 
мәліметтер  алуға  болады :
1911  NN1-2,  март-май,  1-3  ноябрь- 
декабрь
1912  NN4-12,   январь-май.
1913  NN1-2,  январь-февраль. 
Газеттің  редакторы  —  Елеугин  Бю- 
рин  оны  А.  Н.  ІІІелкованың  жеке- 
меншік  багпаханагында  басгырып 
түрған.  Гаэеттің  мақгатын  әр  ган- 
ының 
багында: 
„Газеттің 
агыл 
мақгаты:  кәсіп  ету,  ғылым  үйрену 
турагында"  делінген  гөэдерден-ақ 
айқын 
аңғаруға 
болады. 
„Қазақстан" 
газетінің 
бетіндегі 
мақалаларда халық алдындағы адам- 
гершілік  парызды  өтеу  мақсатында 
қазақ  елін  өнер-білімге  жетелеуге 
қызмет  ететіндігі  жаэылған  (1911, 
N1. 
15 
ноябрь). 
Рәмиевтің 
„Уақытылы  татар  матбүғаты"  деген 
альбомында  „Қазақстан"  газетінің
1911  ж., 
марттан 
бастап 
Орал 
қаласында  қазақ  тілінде  шыға  бас- 
тағандығы,  қазақтың  көзі  ашық аза- 
маттарының  бір-бірімен 
мәмлеге 
келе алмай, біршама уақытайтысып, 
тартысқан 
соң 
көп 
қайшылықтармен  шығарылғандығы 
туралы  мәлімет  берілген. 
„Қазақстан"  газетінің  бетінде  орыс 
мәдениетінен, әдебиетінен үйренуге, 
үлгі  алуға  шақыру  секілді  сарын  ба- 
сым.  Оған  Кольцовтың  „Что  ты
сішшь,  мужичек?"  (1911,  1,  16  март| 
деген  өлеңіш ң  қазақ  пліме  иУі, 
үйықтап жатамысың,  қара щекііеік" 
деп  аударылуы  жалқаулықты,  кері 
кеткемдііт 
әшкерелеп. 
Тгілап 
керлікке, 
еңбекке  үидеуі  а и қын 
далел  бола  алады.  Архантельгкийдің 
нҚаэақтың 
мал 
иіаруашылыгына 
көмек  жайында"  (1913,  N1,  27  янв  ) 
деген  мақаласын  қазақ  п л ін е  ауда- 
рып,  осы 
гала  жайында  қүнды
кеңестер  берілгеиш  де  атап  епгкея 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: