ой  айтып,  тамаша  өрнек  салады

жақын  бізде,...
Дос  жылап,  дұшпан  күлер
хал да  бізде, 
Борышқа  тоқалдыққа  қыз  табылса, 
Алпыста  қатын  алар  шал  да  бізде.
Түрмцстық 
мәселелерді 
кең 
ауқымда көтерген ақын  оқиғаны жа- 
лаң баяндаумен шектелмей тәп-тәуір 
теңеулер  мен  поэтикалық астар  бере 
жырлайды. 
„Қорлықта 
күң 
боп 
жүрген  қатын  бізде,  тілдері  қылыш 
кескен  ақын  бізде“  —  деген  жолда- 
рының  өзі  неге түрады.
Ендігі сөз еткелі отырған О. Қалиүлы- 
ның  „Жас  өспірім  қүрбыларға"  атты 
өлеңінде  өмір,  заман,  адам  жайлы 
үлкен  ой  қозғалады  екен.  Ол:
Бүрынғы  надандықты  сағынбалық, 
Ағызып  жасымызды  жүрт көзінен  —
деп  жүртты  алдағы  жарқын  бола- 
шаққа жетелейді.  Ақынныңтағы  бір 
өзіндік  тапқырлығы  „Ағызып  жасы- 
мызды  жүрт  көзінен*'  деп  көпшілік 
атынан  дәуір  таразышысы  ретінде 
үн  қатуы.  Әрине,  бәріміз  жыласақ 
қайрат  беріп,  көз  жасымызды  тияр 
адам  жоқ.  Біріміз  жыласақ  бәріміз 
жүбатуға  тиіспіз  дегенді  меңзейді. 
Не 
себепті 
басқалардан 
кейін 
қалдық деген  сүраққа да  ақын  әдемі 
жауап  береді:
Кең  жайлау,  ет  —  қымызға  мәз
боп  жүрген, 
Қалыпсың жарпіылықта  естен
танып,
Мал  іздеп,  шаруашылық  қыл,
кәсіп  етіп, 
К ейбірің өнер  үйрен  шетке  кетіп,  —
деген  жолдар  да  жалпы  көпшілікті 
игілікті  іске-  шақырады.  Барға  мәз 
болып, 
еш нәрсе 
ойламай 
күн
көрудің  адамға  жараспайтынын  ас- 
тарлап 
білдіреді. 
Қаңғып 
бос 
жүргеннен гөрі, тым болмаса бір іске 
жалданып,  мал  табудың  пайдалы 
екенін  былайша:
Шыншылым  бақыты
тасып  көгерсін  д*еп, 
Алғыспен ақ батасын берер халқым, — 
деп 
өте 
дүрыс 
айтады. 
Орыс 
халқының  үлы  сыниіысы  В.  Белин-
Г
 
;А
иАйқао“,  1914,  N11,  ІО-ІІ-беттер.
ский  „Не  нәрсе  шындық  болса,  ол 
көңілге  қонымды,  не  нәрсе  көңілге 
қонымды  болса,  ол  шындық"  деп  өте 
орынды  айтқан  болатын.  Ал  үлы 
Абай  бар  жанымен,  бар  ақындық 
болмысымен  „шымылдық  боп  шын- 
ның  бетін  бүркеуге  болмайтынын" 
бүкіл  үрпаққа  ескертпеп  пе  еді. 
Дүниедегі  ең   қымбат,  ең   аяулы,  ең  
жақын нәрсе — ол тек шындық.  Оны 
жер  бетіндб  басып-жаншып  кететін 
бірде-бір  қүдірет жоқ.
Біз  қазақ  поэзиясының  жазба  үлгісі 
„Айқап"  журналЫнан  басталды  деп 
батыл  айта  аламыз.  Бүл  түста  үлы 
Абай  ақынның  орны  бөлек.  Оның 
кез-келген  өлең  жолдары  үдемелі 
ырғақпен, 
күрделі  үйқаспен  жа- 
зылғаны  дау  тудырмайды.  Бүл  жыр 
жолдарында  іштей  толқу,  тебірену 
жағы  басым.  Әрине,  айтайын  деген 
ойы,  айтайын  деген  ниеті  бүрынғы 
ақындардың 
жырларында 
сөз 
болғанымен 
үлы 
Абайдың 
сөз 
қолданысы  мүлде  бөлек:
Ж үрт айтпаған  сөз  бар  ма,
Тегіс  үғар  қай  қүлақ,
деп ескерткен еді ғой. Алайда сол бар 
нәрсенің  өзін  мүлде  басқа  сарында, 
өзгеше 
мағынада 
берудің 
өзі 
тапқырлық  емес  пе:
Бүрынғы  қорлығының  өшін  алып, 
Қайғының төбе шашын жүлмақ еді, —
деп  тебіренгені  қандай  жарасымды. 
Бүрын  (дәл  осы  А.  Ғалымовқа)  бүл 
сөз 
мақал-мәтел 
ретінде 
немесе 
ренжігенде 
зеку 
мағынасында 
қолданылып 
келген. 
Ал 
өлеңге 
айналғанда 
тіптен 
қүлпырып, 
жаңаша мағынаға ие болып, жаңаша 
ой  толғайды.
„Айқап“  журналында қазақ совет поэ- 
зиясының  сардары  С.  Сейфуллиннің 
өлендері де,  мақалалары үзбей жария- 
ланып  түрды.  Біз  оның  „Туған  жерім, 
өз  елім“  атгы өлеңіне тоқталайық:
Қайғы  ойлаттың  естен  кетпей
қөк  пен  жер...1 
Қаны  қашты  һәм  сарғайды
ет  пен  тер...
Жатсам  егер  еш
шықпайсың түсімнен.
42

Турсаидлғы  еш  кетпексің есімнен. 
Үлпле^  ауыл  қонган  мезгілдер 
Бәйшешектер  құлпырынған
меэплдер, 
Майысып  өскен  көк
талдардың  басында, 
Қүстар  сайрап  квңіл
буғон  меэгілдер.
Бие байлап.  қымыз ішіп  қызған  соң, 
Азаматтар  мәжіліс  құрған
меэгілдер,  —
деп  өэі  өскен  табиғатты  әдемі  сурет- 
теп  берді.  Бүл  бейнелеу  табиғат 
кврінісін  суретгеумен  қоса  ішкі 
тебіренісі,  ішкі  мазмүны  жағынан 
Бұхар  жыраудың үлағатты термесіне 
ұқсап  кетеді.  Осы  жерде  ақынның 
көне  дөстүрді  жалғастыра  отырып 
қазақтың  өзіне  тән  психологиясын 
мөлдірете  бере  білгендігін  мойын- 
даған.  Бір  ерекшелігі  табиғат  пен 
адам  арасындағы  нәзік  байланыс 
әдемі  үйлесімділік  тапқан  екен.  Та- 
биғат  ақын  жанын  туған  анасындай 
тербейді.  Ол  сол  себепті  де:
Жатсам  егер  еш
шықпайсың түсімнен, 
Түрсамдағы  еш кетпейсің есімнен  —
деп  тебірене  толғайды.  Біз  еріксіз 
сүйсінеміз. •
Кеэінде  қаэақ  поээиясына  өзінше 
жаңалық  әкеліп,  тыңнан  қосылған 
ірі түлғаның  бірі  С.  Торайғыровтың 
отты  жырлары  да  оқушысын  бейта- 
рап  қалдырмайды.  Ақын  біраз  жыл 
„Айқап" 
журналында 
жауапты 
қыэмет  те  атқарды.  Сонымен  қатар 
бүл журналға  фельетон,  сын мақала, 
өлеңдерін  бастырып  отырған.  Ол 
көптеген  игілікті  істердің  жаршысы 
бола  білді.  Оқу-өнерге  жастарды 
қызу  үндеді.  Қыздардың  бас  бостан- 
дығы 
үшін  жан  аямай  күресті. 
Қайтсем 
туған 
жүртымды 
ел 
қатарына қосамын деген арманынан 
бір  сәт те айныған  емес.  Ақын әрбір 
азаматқа  өз  күшіңді  өмірде  сынап 
көр,  босқа  қарап  қалма  дегенді  ас- 
тарлап  айта  келіп:
Түрмысы  бүл дүниенің
күреспен  тең,
Түрін  де,  күреске түс,  бар  дағы  жең, 
Дүниеде  барлығыңды  кім  біледі,
яА и и п а, 
1913, 
N1,  ІЗ-17-беттер.
і
Үйіңде  ынжықтанып  отырсаң  сен, 
Кім  сені  бұл  дүниеде  бар  деп  аитар 
Жықпасаң да  күресіп  талаптансаң, 
„Еті  тірі,  жау  жүрек  жан”  —
деп  айтар,
Жүрген  көп  жығамын
ден  үйде  бүғып,
Жол  болмай,  боран  болмай
беталды  ығып, 
Қысқасы  оңдырмаған
жасқаншақты қ, 
Жасқанба,  қылыш  шапса,
найэа  сүғып,  —
деп  толғайды.  Ақьш 
бұл  жерде 
ешкімді  мұқатпай,  намысын  ғана 
қоздыру  мақсатымен  өз  бетінше  та- 
лаптан  деген  сөэді  баса  айтып  отыр. 
Кейбір  намыссыэ,  ынжык  жандар- 
дың жігерін  жанып,  жанынан  қанат, 
күшіне 
қуат 
қоса 
толғайды. 
Ақынның  ішкі  тебіренісі,  ішкі  ой 
иірімі  тереңнен  тербетіле  өріледі. 
Абайдың 
сеэімін 
айтсақ:
„Ж үрегіңнің  түбіне  терең  бойла" 
деп  турғандай.  Үлкен  мақсат жолын- 
да  әсте  жасқануға,  кідіруге  болмай- 
ды.  Тек  ілгері  үмтылу  керек.  Сонда 
ғана  кісі  ойына  алғанына,  өз  де- 
генінен  жетеді.  Өзіңді  „Еті  тірі,  жау 
жүрек жан"  — дегізу үшін  ғана емес, 
адамдық үшін,  ар-намыс  үшін  күре- 
суді  үндейді.
С.  Торайғыров  аз  сөзге  көп  мағына 
сиғызу  үшін  бар  күшін,  барлық  та- 
ланты  мен  ақындық  мүмкіндігін 
жүмылдыра  білетін  қаламгер.  Жал- 
тақтықты, 
жаңсақтықты 
жаны 
сүймейді, 
арам 
ойға 
төзбейді. 
Осыған  байланысты  ол  „Түсімде” 
деп  аталатын  өлеңінде:
Басында  жаназаның
қызғыш  көрдім*,
Сырты  қой,  іші  Қасқыр
бұзғыш  көрдім. 
Алғысын  ұжмақ,  қарғысын
тозақ  қылып, 
Сөзіне  сөз  қайтарса  безгіш  көрдім. 
Көз  салып  жан-жағына  бағары  жоқ, 
Қыран  көз  қиядағы  ақ  сұңқарын, 
Қырғиға  көз  қиядағы  ақ  сүңқарын, 
Аңдар  түр  от  пен  судың арасында 
Сахараның әр  жердегі  даласында  —
деп 
ел 
ішіндегі 
сүреңсіз 
жағдайларды  әдемі  суреттейді.  Би,
43

болыстар  мен  ел  басшыларының 
мінез-құлқының әр  жағдайға  байла- 
нысты  өзгеріп,  құбылып  тұратынын 
келісті  өрнектеген.  Бір  қарасаңыз, 
қой  аузынан  шөп  алмайтын  жуас, 
ешкімге  бәле-жаласы  жоқ,  ал  ішіне 
бойлай  еніп,  сырына  қанықсаңыз 
қулығы  мен  сүмдығы  қатар  жүретін 
жандардан  бойыңды  аулақ  үстап 
жүруге  мәжбүр  боласың.  Әйтпесе 
қай  жағынан  шашып,  қай тұсыңнан 
орап  кеткенін  де  білмей  қалуың 
ғажап  емес.  Ал  біреуге  қаһарланса 
ондайлар 
„тозақ 
отын" 
басына 
төндіруден  де  тайынбайды.  Одан 
құтылуың 
мүмкін 
емес. 
Молда 
қожалардың тәлкегі тағы  бар.  Олар- 
дың  іш інде 
„өлеңді 
жерде 
өгіз 
семіреді, 
өлімді 
жерде 
молда 
семіреді"  деген  мақалдың  өмірден 
алынғандығына  ешқандай  күмәнің 
қалмайды. 
„Жаназаның 
басында 
қызғыш  көрдім"  деп  ақын  олардың 
тойымсызын,  жемқорларын  тыным- 
сыз  шақыратын  қүсқа  теңегені  өте 
орынды  көрініс  тапқан.  Байғызды 
„аспандатып", ақ сүңқарды түқыртып 
үстауға  дағдыланған  олар  ішкеніне 
мас,  жегеніне  тоқ  дала  аңдарын  көз 
алдымызға  елестетеді.  Төмендегі:
Аңдар  түр  от  пен  судың  арасында, 
Сахараның әр  жердегі даласында,  —
деген  секілді  жолдардан  біз  сол  кез- 
дегі 
қазақ 
тұрмысына 
қанық 
ақынның  ішкі  жан  сезімін,  өз  еліне 
деген 
асқан 
сүйіспеншілігін 
көреміз.  Әр  төбенің  басында  быты- 
рай 
жайылып 
үйсіз-күйсіз 
мал 
бағып  күн  көріп  жүрген  жүртты 
бірлікке, 
берекеге 
шақырады. 
Ақынның  бүл  өлеңінде  айқай-шу, 
даңғаза  ұрда  жық,  ашынғанда  да 
онысын  өте  сыпайы  білдіреді.  Алай- 
да  автордың  ызалы  екені  адамды 
аңға 
теңегендігінен 
анық 
байқалады.  ^Бүл  теңеуді  ол  кеміту 
үш ін  емес,  қайта  кері  кеткен  елін 
ілгері  бастыру  ниетімен  айтқаны 
рас. 
Бүл 
ойын 
С. 
Торайғыров 
„Көңілді  квтеретін  тағдыр"  атты 
өлеңінде әжептеуір жетілдіре түсіпті:
Ж ас  көңілім  өз  еркінше  жүрмек еді, 
Дүниеде  солай  гүмыр  сүрмек  еді,
Бір  алладан  басқаға  бас  имеген, 
Қалпынша  қара  жерге  кірмек  еді, 
Үстіне  рия  тонын  кимек  еді, 
Ж ақтаса  өз  еркінш е  жақтар  еді,
Мақтаса  өз  еркінше  мақтар  еді. 
Аспаннан  төбесінен  оқ  жауса да, 
Сертінше  әділдігін  сақтар  еді. 
Ақтаса  өз  еркінше  ақтар  еді,
Тоқтаса  өз  еркінше тоқтар  еді. 
Жақсылыққа  жәрдемге
жанын  беріп, 
Жамандыққа  мылтығын  оқтар  еді.
Сәбидің  көңілі  қандай  таза.  Оның 
мөлдіреген*  жаны 
өзіңізді 
бір 
тебірентіп-ақ тастайды-ау.  Жүрттың 
бәрін  дос,  елдің  бәрін  туыс  көрген 
кездер  көзден  бүлбұл  ұшып  алыстап 
барады.  Өйткені  баланың  періште 
кезі 
есейген 
сайын 
басқаша 
өзгеріске  ұшырайды  екен. 
Өмір 
сәбидің түсінігінен  басқалау күрделі 
дүние дегенді  үғамыз.
„Айқап“  журналындағы  өлендердің 
басым  көпшілігі  буын  саны,  ырғағы 
көркемдігі, 
ой-толғауы 
жағынан 
оқырман  көңілінен  шыққан  жақсы 
дүниелер  деуге  болады.  Алайда,  ар- 
тық  сөздер  де,  орынсыз  теңеулер  де 
баршылық. 
Кейде 
жартысын 
өлеңмен,  жартысын  қарасөзбен  де 
толғап  кететін  түстары  да  кездеседі. 
Осы  өлендердің  кез-келгенінің  ал- 
дына  қойған  мақсатгары  айқын.  Ең 
бірінш ісі  „оқу-білім  ізденейік;  өнер 
қуайық" 
дегенді 
насихаттайды. 
Мүның  жолында  қандай  қиындық, 
•  қандай  кедергі  болса  да  жеңуді 
уағыздайды. 
Екіншіден, 
еңбек 
етейік, 
қара 
жер 
ешкімді 
де 
ешнәрседен  қүр  тастамайды  дегенді 
айтады. 
Үшіншіден, 
жас 
қызды 
малға 
сатпайды, 
өз 
теңіне, 
өз 
еркімен  берейік дегенді әрі  ащы,  әрі 
батыл айтады.  Енді бір ерекшелігі  үл 
баладан  қыз  бала  кем емес,  екеуін де 
қатар 
оқытайық, 
үл 
ата 
болса, 
қыздың  ана  екенін  ұмытпайық  де- 
генді  ел  есійе  салады.
Бір сөзбен  айтсақ,  „Айқап"  журналы 
халқымыздың бүкіл тіршілік-болмы- 
сын,  экономикалық, әлёуметгік және 
саяси 
жағдайын, 
әдебиеті 
мен 
мәдениетін, 
өнері 
мен 
білімін 
жетілдіруді 
жан-жақты 
жазумен 
бірге, 
осы 
бағыгга 
үлкен 
түсіндірушілік,  насихат  жүмыста- 
рын  жүргізді,  қоғамымызды  ілгері 
байытуға  зор  үлес  қосты. 
Ж урналдың  барлық  санында  жари- 
яланған  дүниелерге  толық  талдау 
жасау  мүмкін  болмағандықтан,  оған 
баға беруді оқырмандардың өздеріне 
қалдыруды  жөн  көрдік.
44

ТРОИ ЦКЪ 
гн вограф іа 
993
 и е  р г  і  я‘*
1011
I

Құрмеггі 
оқушылар! 
Алдыңызға 
үшбу журналымды саламын,  кішкене 
екен деп  қоңырай ма ңыздар!
Газет 
һәм 
журнал  халық  үшін 
екендігіне  шек  айту  жоқ.  Халықтың 
қай  дәрежеде  алға  кеткендігі  —  ха- 
лық  арасында  таралған  газет-жур- 
нал  һәм  кітаптардан  білінеді.  Заман 
ғылым  заманы  болған  соң  әрбір 
жүрт  қатарынан  кейін  қалмас  үшін 
ақша  аямай  кітап-газет,  һәм  журнал
бастырып 
халыққа 
таратудың 
әждәһәтінда. 
Соңғы 
замандарда 
біздің 
қазақ 
жүртында 
аз-мәз 
тіршілік  көрсетш  газет  шығара  бе- 
РУДІ  қолға алып  қараса да  не себепті 
іске үқсатып шығара алмайды.  1907
ж.  II  Мемлекетгік  думаның  жиыны- 
мен  Шәһмәрден  Қошығүлов  „Серке" 
есімді  журнал  шығара  бастап  еді. 
Узаққа  бармай,  үкімет  тарапынан 
тоқтатылды.
♦
*
%
*
*
Ф
*
*
*
%
£
(•*
іТ
:Л
р
>
і
  'Я
л
*  
оіи>
л ц   0 Ц ;и   0 *
і
.  ^   „
ліі
;
* _ » Т  
( ' - Ю
' 0 )   (•“ У  
0 - С в .І
■СГ*
 
л * 
_>П 
у. у,
•О 
і
^
г
Ц
іу
4*
І-е'
*
*
*
г  Туркисганъ  С » |а -Д а |і.  об*.  учмтелю  Хаіжикону
Жаңа  басылып  шыққан  қітаптарга  хабарландыру: 
„Ромаирв 
нәсілінсн  хокмаранлық  қылған
падишаһлардың  тарнхлары  һәм  Ақтабан  шұбырыншылық  заманынан  бері  қарай  қазақ 
халқының 
ахуалы“ .
46

Сол  жылы  Троицкіде  Есмағамбёт 
Айм&нбаев 
„Киргизская 
газета'* 
есімді  орысша-қазақша  бір  газет 
шығармақ  болып  алғашқы  нөмірді 
шығарды  да  тоқтатгы.  Келер  жылы 
Орынборда Ысмағүл Иманшалов бас 
болып, 
елдің 
бірқатар
жақсыларының  басын  қосып  газет 
шығару  хақында  кеңесіп  еді.  Баяғы 
қазақтың  ынтымақсыздығы  себеп 
болып,  бүл да  ыдырап  кетгі.
Мен  тағы  талап  етіп,  осы  кішкене 
журналды  шығармақ  үшін  халқыма 
жармастым.  Жүртқа  атақ  Шығарып 
білім  сату  үшін  емес,  бәлкі  дәулет 
иесі  ағалар  мүны  көрген  соң  ойға 
қалмас па екен деген ниетпен.  Қолда 
пүл  жоқ.  Ж үрт  болып  жүртшылық 
етіп, 
бүл 
журналға 
көбірек 
қыридардьйС  етпесе,  әлбетте  бүл 
журналда қазақтың дүниеге  шығара 
алмаған  ісін ің   бесінш ісі  болар  да 
қалар.  Қазіргі  үміт халықта.
Бүл 
журнал 
айында 
бір 
мәрте 
шықпақшы, 
программасы  мынау 
болмақ.
1.  Сыртқы  хабарлар.

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: