Ү. Субханбердина, С. Дәуітов

даған  N9341  жарлығынан  мыналар- 
ды  оқимыз:  „  В  N 8 0 2   газеты  “Вакт" 
и  N  6  журнала  „Айқап''  помещена 
корреспонденция  о  томг  что  один  из 
видных  молодых  киргизов  Мир  — 
Якуб  Дулатов  остановился  проездом 
в  Семипалатинске  в  квартире  част^ 
ного  лица.  Однажды  вечером  в  эту 
квартиру  вошли  жандармский  рот- 
мистр  полицеймейстер  с  другими 
чинами полиции и произвели обыск, 
при  котором  ротмистр,  вынул  из 
кармана  брошюру  „Пробуждайся, 
киргиз",  спросил  Дулатова  знает ли 
он  кто  писал  эту  брошюру?  Дулатов 
ответил,  что  книга  написана  им,  что 
она  выдержала  две  издания  и  оба 
раза  издана  с  разрешения  цензора. 
При обыске у Дулатова были отобра- 
ны разные книги,  газеты и рукописи 
на разных языках.  После обыска, Ду- 
латов  был  заключен  в  тюрьму,  и  не- 
известно  когда  он  будет  освобожден. 
В  заключение  автор  корреспонден- 
ции  сообщает,  что  в  прошлом  году та 
же  участь  постигла  было  и  другого 
киргизского  писателя  Ахмета  Бай- 
турсынова,  который  без  всяких  при- 
чин  и  даже  не  по  суду  просйдел  в 
тюрьме  более  девяти  месяцев...
Признавая,  что  корреспонденцией 
этой  нарушается  13-пункт  обяза- 
тельного  постановления,  28  ноября 
1910  года Оренбургский губернатор 
постановил:  редактора газеты  „Вакт" 
Каримова  подвергнуть  штрафу  в 
триста  рублей  или  аресту  на два  ме- 
сяца,  а  редактора  газеты  „Айкап"  — 
Сералина штрафу на сто рублей или 
аресту  на  один  месяц".
„Айқап"  журналының  1911  жылғы 
6-санында  басылған  бұл  корреспон- 
денцияның 
соңына 
„Қорықбасов 
Азамат"  деп  қол  қойылған  екен.  Бұл
Мұстақым 
Малдыбаевтың 
бүркеншік  аты.  Хабарға  Міржақып 
Дулатовтың  1911  жылы,  2  июньде 
Семей 
қаласында 
„Оян, 
қазақ" 
кітабы  үш ін  түрмеге  қамалғаны  ту- 
ралы 
мәліметтер 
берілген. 
Міржақып  Дулатовтың  қолындағы
татар, 
қазақ 
газет-журналдарын, 
қолжазбаларын және қазақ ақын жа- 
зушылары  Абай  Қүнанбаевтың,  Ах-  Г,- 
мет 
Байтүрсыновтың, 
Ғүмар 
Қарашевтің кітаптарын жандармның 
алып  кеткені туралы деректер  бар.
20  ғасыпдың  бас  кезінде демократи- 
яшыл  бағыттағы  ақын-жазушылар- 
дың 
есейіп, 
творчествосының
қалыптасуында  „Айқап"  журналы- 
ныңтигізген әсері  үлкен болды.  Осы 
журнал  төңірегіне  қазақтың  демок- 
ратияшыл  бағыттағы  ақын-жазушы- 
лардың  көбірек  топтасуының  өзі 
кездейсоқ  жағдай  емес  еді.  Ж урнал 
халық  арасына  көп  тараған,  елдің 
мүң-мұқтажына  қолынан  келгенше 
жауап  беруге  тырысқан, 
мәдени 
тілегін 
қанағаттанды р у 
жолында 
еңбек еткен.  басқа баспасөз органда- 
рымен  салыстырғанда  демократия- 
лық 
идеяларды 
халық 
арасына 
тарату  ісінде  белгілі  бір  дәрежеде 
болса да дұрыс жүмыс атқарған жур- 
нал  болды.  Жалпы  „Айқап"  журна- 
лының  қазақ  қоғамының,  соның 
ішінде  қазақ әдебиетінің тарихынан 
алатын  орны  ерекше.
„Айқап"  журналы  қатесіз  шығып, 
үнемі дүрыс бағыт үстанды десек ар- 
тық 
айтқандық 
болар. 
Ж урнал 
негізінен 
алғанда  халықты 
оты- 
рықшылдыққа 
шақырғанымен 
оның 
бетінде 
бүл 
іске 
қарсы 
шығушылардың  мақалалары  да  ба- 
сылды. 
Мүндай 
мақалаларды 
оқушылар 
талқысына 
салу 
мақсатымен  басып  отырғанымен,
жалпы  алғанда  қате  бағытта  жа-
зылған мақалаларды баспауға,  неме-
се  қатты  сынауға  журналдың  күші
жетпеді.  Ж урнал  дінді  оқумен  бай-
ланыстырып 
отырды, 
дін
мәселесінде  дәйекті  бағыт  үстай  ал- 
мады.
Сонымен,  революцияға  дейін  қазақ 
тілінде  шыққан 
жалғыз 
журнал 
„Айқап" 
ғана 
болғанымен 
онда 
қазақтың 
өткен 
кездегі 
де, 
20 
ғасырдың  басындағы  да  қоғамдық- 
саяси  өмірінің мәселелері,  мәдениет 
және әдебиет жайында, халық ағарту 
жүмысы  мен  тілдің дамуы  жайында, 
Қазақ  әйелінің  тендігі  жайында  жа- 
зылды. 
Медицина, 
агротехника 
мәселелеріне,  ғылым  мен  техника- 
ның  кейбір  таныстарына, 
елдің 
сыртқы  ішкі  жағдайына  және  басқа 
мәселелерге едәуір  көңіл бөлінді.  Бүл 
мәселелердің  кейбіреулері  журнал 
бетінде  халықтың талаптары  мен  ар- 
мандарына  сәйкес  жазылып  отырды. 
Т^алай  дегенмен  де  халықтың  қара 
қазанында  бүрқырап  қайнап,  ер- 
неуінен  төгілуге  шақ  түрған  бай 
әдебиеті алғашқы басылымдарда мол 
жарияланды.  Сол  міндетті  „Айқап" 
журналы да мүлтіксіз атқарып, әрбір 
санында  ел іш інің өнер  кеніштеріне
30

елеулі орын беріп отырды.  Осы жай- 
ындс  М.  Сералиннің  былай  деп 
жазғаны бар  екен:  „  Қазақ осы  күнде 
қалың  орманға  кіріп  адасқан  адам 
секілді.  Қалай  жүрсе  жөн  боларын 
білмей  дағдарған  кезі.  Олай-былай 
жүрш  еді,  жЪл  табылмады.  Ннді 
тоқтап  тың  тыңдап,  қайдан  қандай 
дыбыс  шығар  деп  қүлағын  салып 
түрған 
кезінде 
әркім 
шама- 
қадірінше, адасқанына айғайлап ды- 
быс 
беретін 
сықылДы. 
Үнін 
шығарып,  ойын  айтуға  міндетті". 
Міне, осында айтылған пікір сол кез- 
дегі  зиялы  азаматтардың шын  сыры 
екені  даусыз.  Олар  „Айқап"  журна- 
лын  халықтың  көзі,  ойы,  тілі  деп 
түсінді. 
Біздің 
осыншама 
артта 
қалуымыздың  басты  себебі,  сауат- 
сыздығымыздан,  өнерімізді  бағал- 
ауымызд^кГ^ 
жалқаулығымыздан, 
бір-бірімізді 
көре 
алмайтын 
күншілдігімізден  деп  түйді  олар. 
Ендігі  жерде,  аты  аталған  „адамзат 
Аүшпанынан"  қалай  қүтылудың  жо- 
лын-жөнін  іздеп,  әркім  өз  әлінше 
баспасөзге  ат  салысты.
Кез  келдің заманында
журнал  „Айқап“, 
Білгендей  шөлдегенін
жүртгың  байқап.
Жасаған  үзағынан  сүйіндіріп,
Кетсе  екен  Еділ,
Жайық  бәрін  жайқап,  —
деи тебіренді  Мүхамед Мақүлов.  Бүл 
үзақ 
уақыт 
қазақ 
халқының 
өміріндегі  тарихи,  әдеби даму  кезеңі 
болды. 
Енді 
тек 
бірлі-жарымды 
қысқа  өлең,  мақаламен  түк  өндіре 
алмасына  анық  көэі  жеткен  жүрт 
арасынан  әңгіме,  дастан,  очерк  жа- 
затын жазушылар бой көрсете баста- 
ды. 
Бүлар 
нағыз 
қаламгер 
болмағанымен,  көктемнің  алғашқы 
лебін бүқараға сездіретін,  көктемнің 
алғашқы 
бәйшешегі 
іспетті 
қаламгерлер  еді.  Қазақ  поэзиясы- 
ның  алтын  көпірі  Абай  Қүнанбаев- 
тың  соңынан  ерген  кейінгі  көп 
толқын  легі  өмірге  осылай  келді. 
Олар  ғайыптан  пайда  болған  жоқ, 
қазақтың  сол  кездегі  әлеуметтік- 
түрмыстық жағдайы, өмір талаптары 
жетелеп  әкелген  көзі  ашық,  көкірегі 
ояу  азаматтар  еді.
Қазақтың  бүл  түрмысы  өте  нашар 
Арасында  ойлы  жоқ  өнер  шашар.
Қозғалмай  бүл  қалыпта түра  берсе, 
Қиын  зат ілгеріге  аяқ  басар.
Күн қайда мүндай халдан шауып өтер 
Жарықтық шарапаты  жүртқа жетер. 
Оқыған  жас  жігіттер  көз  салмасаң, 
Бүл  қазақ  су түбіне  түсіп  кетер,  —
дейді  қазақтың  хал-ахуалыно,  ауыр 
жағдайына дөп  басқан көңілі  қанық, 
көзі  қарақты  Шалман  ақын.  Осы 
түста  қазақ  топырағына  „Айқап" 
журналы  көп  жаңалық  әкелді.  Со- 
ның  ішінде  әдебиеттің  әртүрлі  жан- 
ры  „Айқап“  бетінде  түңғыш  рет 
жариялана  бастады.  Бүрын  қазақ 
әдебиетінде  тек  ертегі,  аңыз  түрінде 
қара  сөзбен  баяндалатын  әңгіменің 
енді  тасқа  басылып,  окылуы  сол  кез 
үшін  күрделі  де  қызьіқты,  ерекше 
қүбылыс  еді.  Бүл  әсіресе  „өлеңнен 
басқа  өнер  жоқ"  —  деп,  тойын  да, 
шілдеханасын  да,  күзетін  де,  алты- 
бақанын 
да 
ән 
мен 
жырсыз 
өткізбейтін 
қазақ 
қоғамы 
үшін 
ғажайып  тың  дүние  болды.  Алайда 
сол  кезде  „фельетон"  деп  айдар 
тағылатын  әдеби  жанрлардың бойы- 
нан  д^  көпке  дейін  өлең  жолдары 
арыла  алмай  келді.  Ол  уақыттың 
әңгімелері  ертегі  іспеттес  бастала- 
тын.  Мысалы,  „Бір  байдың қызы бар 
екен",  —  деп  басталатын  стиль  ер- 
тегіде  ғана  кездеседі  ғой.  Осындай 
әңгімелердің  қатарына  „Бір  қазақ 
қызы",  „Қазақ түрмысында",  „Өске- 
меннен Алтайға саяхат",  „ Алматыдан 
көрген 
білгендерім'* 
секілді 
шығармалар  жатады.  Тәжірибесіз 
автордың 
әңгімесінде 
көбінесе 
ойдың  жетіліп,  сомдалуы,  дәлдігі, 
уақиға 
желісінің 
ширауы 
жетіспейді, 
сондықтан 
әңгімелер 
көбінесе  жалаң  баяндаудан  аспай 
жатады.  Алайда,  сирек болса да тәуір 
дүниелер  де  кездеседі.  „Болыс  бол- 
дымды!"  —  біз  сөз  жоқ  жақсы 
шығармалардың  қатарына  жатқы- 
зар 
едік. 
Мүнда 
өз 
еңбегімен 
байыған  адал  азаматты  байлар  „бо- 
лыс  бол"  деп  азғырады  да.  Оған 
қолың  жетсе  жүрттың  бәрі  ашсаң 
алақаныңда,  жүмсаң  жүдырығында 
болады,  ешнәрседен  тарықпайсың, 
ешкімнен  кем  болмайсың.  Сарынды 
уағыздарын  қүлағына  сіңіре  береді. 
Иә,  ақыры  болыс  болып  тынады. 
Бай,  би-манаптар  артынан  еріп, 
қайда  барса,  қасынан  қалмайды. 
Кілеңтөрді,  кілең сыйлы орындарды 
үсынады.  Тойға,  топқа  алдымен
31

шақырылады.  Атын  үстаитындар, 
атын 
ерттейтіндер, 
қолына 
су 
қүятындар  —  қошаметшілер  тіптен 
көбейіп 
кетеді. 
Бүрын 
өз 
тіршілігімен қарапайым  ғүмыр  кеш- 
кен  адамға  жамыраған  қошамет, 
жалтыраған  салтанат  жүрегін  айны- 
тады.  Күнде  қонақ.  қос-қос  жастық, 
төрт  қабат  көрпе.  Басында  қызық 
көріп,  қызу кіріскен жігіт бірте-бірте 
бүл  мансаптан  аздап айни  бастайды. 
Ж үртгың  пасықтығын,  жүрттың  іш 
мерездігін  сезеді...  Сезген  сайын, 
жақын  білген  сайын  ішсе тамақ бат- 
пайды, 
түнде 
үйқысы 
келмейді. 
Ө зін ің  
болыс 
болғанына 
қатгы 
өкінеді.  Өкініші  бірте-бірте  у  болып 
жан 
дүниесіне 
жайылады. 
Өз 
қолымен 
істеген 
еңбегіне, 
өз 
қолымен  жасаған  игілігіне  жетуді 
аңсайды.  Енді өсті,  көреген азамат өз 
топшылауы  бойынша  жастарға  бо- 
лыс  болудан бойларын  аулақ салуды 
ғибрат  етіп  айтады.
Дәмі  қайтпас,  бүзылмас тәтті  бар ма?! 
Бір  бес  күннің орны
жоқ аптығарға...
Қай  қызығы  татиды  қу  өмірдің, 
Татуды  араз,  жақынды  жат  қыларға
— деп  үлы  Абай  айтқандай 
сол аз күндік масаң тірлікті жас адам 
қаламайды.
Осы 
„Болыс 
боламынға" 
мүлде 
үқсамайтын  оқиғасы  қызық  әрі  тар- 
тымды  әңгім енің  бірі  —  „Бейшара 
қыз".  Мүндағы негізгі әңгіме тағы да 
әйел  теңдігі.  Қыздың  қүнын  қырық 
қараға  теңейтін  ата  салтқа  наразы- 
лығын  білдіріп,  егіле-жылағанымен, 
қамыққанымен  ата-анасына  айтар 
лағнеті 
жоқ 
қыз 
басындағы 
оқиғаның  өрбуі  мен  аяқталуы  сол 
кездегі  қоғамның  бейнесін  айқын 
көрсетш  береді.
Алтынайды 
сүйген 
жігіті 
алып 
қашады.  Ауыл  дүрлігулі.  Аттар  ерт- 
телді. 
Сойылдар, 
сырықтар, 
тоқпақтар,  дырау  қамшылар  көтер- 
ген  қуғыншылар  көп  үзамай  қуып 
жетіп  қызды  тартып  алып  келді.  Не- 
ге?  Қызды  айттырып,  алмақ  болып 
жүрген  алпыстағы  қарт  бар  еді.  Сол 
шалдың  аузынан  „Алтынай  келді" 
деген  лебіз  шыққаннан-ақ  „басыма 
мүзды  су  қүйғандай  өне  бойым 
қалтырап  кетті.  Көңіл елжіреп,  көзге 
жас  толып  "Аһ,  бақытсыз  бейшара 
қыз"  деп  не қыларымды  білмей  жер-
ге  қаққан  қазықтаи  қатып  түрып 
қалдым",  — дейді автор өкінішін  жа- 
сыра  алмай.  Әңгіменің  ендігі  түйіні 
өзінен-өзі 
белгілі. 
Уыздай 
қыз 
қаусағын 
кәртеміш 
шалға
тоқалдыққа қалай бармақ? О ны ң на- 
сыбай  сасыған  иісін  қалай  жүтпақ. 
Көненің  аяқ-қольіш  уқалап, 
қас- 
қабағын  бағып,  дәті  шыдап  қайтіп 
отырады.  Әке-ш ешесінің  тірліктегі 
„ақшаға"  сатып  алған  тозақ  отына 
бүл жастай Ьртенбек,  жастай  солмақ. 
Күннің  орнына  түн,  жарықтың  ор- 
нына  көлеңкеге  көмілмек.
Бүл  жалғыз  Алтынайдың  ғана  мүң- 
зары  емес  еді.  Сол  20-ғасырдың  бас 
кезіндегі  бүкіл  қазақ  қауымының 
қыздарға  деген  көзқарасы  осындай 
болатын. 
Ақын-жазушы, 
әрі 
ағартушы  Әкірам  Ғалымовтың  осы 
қысқа  әңгім есінің  көтерген  жүгі  өте 
ірі,  уақиғасы  да  ауқымды.
Біз 
„Бір 
қазақ 
қызы" 
атты 
әңгімесінде де осындай жағдайға тап 
боламыз.  Осы  сөз  еткелі  отырған 
шығармадағы 
М еңсүлу 
деген 
оқыған,  көзі ашық қызды Әлмин  бай 
өзіне айттырады. Тілі  сақау,  өзі шол- 
жың  адамға  қыздың  өз  еркімен 
барғысы  келмейді.  Бойжеткен  басын 
шырмаған  осы  оқиғаға  байланысты 
ойын  өлеңмен  кестелейді:
Қазірде  у  менен  тең  ішкен  асым, 
Дал болды-ау екі ортада ғазиз басым. 
Мейірбанды атамыздың мейірі қатып, 
Қайтейін  атты  маған  қасірет тасын.
Осы  бір  төрт  ауыз  сөзде  кереметтей 
толғаныс, 
шиыршық 
атқан 
бүлқыныс бар. Өз дәуіріне, өз елінің 
шырмауықтай  торлап,  булықтырған 
әдет-ғүрпына  қарсылығы  әдемі  су- 
реттеледі.  Ендігі  М еңсүлудың  ар- 
ман-тілегі  өзіне  тең  бекзатты  тауып 
сонымен  мәңгі  қол  үстасу,  алдағы 
арманын бөлісу.  Онсыз  көзінен жас, 
көкірегінен  қайғы  арылмайтынын 
жақсы  біледі,  жақсы  түсінеді.  Кеше 
ғана тоты  қүсгай  қүлпырып,  көзінен 
күн,  көңілінен  гүл  ашқан  жастың 
бірақ  күнде  қара  бүлттай  қаптаған 
қайғының  астында  қалуы  қалай? 
Кішкентайынан әлдилеп,  мәпелеген, 
шашын  күніне  бес өріп тараған ана- 
сының  осыншама  өзгеріп,  осышама 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: