1 -дәріс кіріспе: курстың мақсаты мен міндеттері, топырақтану ғылымының ҚЫСҚаша даму тарихы
Таулы аймақтардың топырақтарын пайдалану
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымша әдебиеттер
- ЛЕКЦИЯ 15
| Таулы аймақтардың топырақтарын пайдалану
Оңтүстік таулы облыстарда егістіктер мен бақшалар басым, олар аумактың 8 % алып жатыр, жайылымдар мен шабындықтар – 55 %, ал ормандар жалпы ауданның – 16 % ғана алып жатыр. Таудың құба орман топырақтары орман өсімдіктерінің қасиеттеріне кескін қалыңдығына, экспозициясына және теңіз денгейінен биіктігіне тәуелді. Түгелдей алғанда олар құнарлы, ал оларға отырғызылған екпе ағаштардың өнімділігі жоғары. Құба топырақтар жүзiм, жеміс өcipy үшін жарамды. Тау шалғындары топырақтары шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады. Шөптесін өсімдіктер сел жүруінің алдын алуы арқылы эрозияға қарсы рөл де атқарады. Тау топырақтарында бидай, жүгері, мақта, жүзiм, көкеністер өcipілeдi. Тау топырақтары орман және ауыл шаруашылықтарында жайылым ретінде кеңінен пайдаланылады. Қосымша әдебиеттерАфанасьеваТ.В. и др. Почвы СССР. М.: Мысль. 1979. 380 с. Глазовская М.А. Почвы мира: география почв. Т. 1 и 2. М.: МГУ. 1972-1973. Науменко А.А. География почв с основами почвоведения //Типовые программы фундаментальных дисциплин по специальности 0110 – География. Алматы: КазНУ. 2001. С. 82-91. Почвенный справочник. Пер. с франц. И.В.Ковды / Под ред. М.И.Герасимовой. Смоленск: Ойкумена. 2000. 288 с. Науменко А.А. Современный антропогенез почв и их охрана. Алматы: Время. 1993.20 с. Фриев Т.А. Почвенные карты. М.: Россельхозиздат. 1975. 61 с. ЛЕКЦИЯ 15ТОПЫРАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУЭкологиялық зерттеулер жүргізген кезде басты назар тірі организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы қатынастардың табиғаты туралы ақпаратты жинақтауға, жүйелеуге және талдауға аударылады. Қоршаған шындықтың заттары мен құбылыстарын салыстырмалы түрде ұзақ, мақсатты және жоспарлы қабылдауға негізделген таным әдісі адамның ғылыми-практикалық іс-әрекетінің әр түрлі түрлерінде қолданылды. «Мониторинг» термині алғаш рет 1970 жылдары, БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау жөніндегі 1972 жылғы Стокгольм конференциясына дейін енгізілген. Дәл осы жерде ғаламдық экологиялық мониторинг идеясы пайда болды. Мұндай жүйені дамыту бойынша алғашқы ұсыныстарды Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитет (SCOPE) ұсынды. Мониторинг дегеніміз - қоршаған ортаның жай-күйін, оның өзгеруін, сонымен қатар табиғи ортаға әсер ететін факторлардың қалыптасуын үнемі бақылау жүйесі. Қоршаған ортаны кешенді талдау оның экологиялық күйін және оған табиғи және антропогендік әсерлердің әсерін бағалауды қамтиды. «Мониторинг» тұжырымдамасы халықаралық сипатқа ие болды. Оның ежелден келе жатқан орыс синонимі - «бақылау» (француз тілінен «controle» - тексеру мақсатында бақылау) бар. Бірақ бұл екі сөз жалпы бір мағынаға біріктірілген - бақылау (қадағалау). Жақында «қоршаған орта» сөзіне «мониторинг» сөзі қосылды, бұл тұжырымдамаға қоршаған ортаны интеграцияланған бақылаудың мағынасын инвестициялады. Нәтижесінде заңнамада «экологиялық мониторинг» термині пайда болды. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңға сәйкес экологиялық мониторинг қоршаған ортаның жай-күйін, оның ішінде табиғи ортаның компоненттерін, табиғи экологиялық жүйелерді, оларда болып жатқан процестерді, құбылыстарды, қоршаған ортаның жағдайының өзгеруін бағалауды және болжауды кешенді бақылаулар жүргізеді. Функциялар: - табиғи ортада болатын физикалық, химиялық, биологиялық процестерді, атмосфералық ауаның, топырақтың, су объектілерінің ластану деңгейін, оның өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне әсер ету салдарын бақылау; - мүдделі ұйымдар мен тұрғындарға қоршаған ортаның өзгеруі туралы ағымдағы және төтенше ақпарат беру, сондай-ақ оның жай-күйін ескерту және болжау. Өсімдіктердің өсуінің маңызды шарттарының бірі - топырақ. Қалалық агломерацияларда топырақ бірқатар маңызды функцияларды орындайды - санитарлық-рекреациялық. Мотузова Г.В. (2001) топырақтың экологиялық функцияларын атап өтеді, олар: - топырақ құнарлылыққа ие, ол өндірістің негізгі құралы мен объектісі болып табылады, топырақ гумустың түзіліп, топырақта жиналуына байланысты қоғамның азық-түлік әл-ауқатын қамтамасыз етеді 23 - өсімдіктер үшін негізгі қоректік заттардың көзі, топырақтың маңызды физикалық-химиялық қасиеттерін анықтайтын фактор; - топырақ іргелес табиғи ортаны ластаушы заттардан қорғайды, атмосфераның, жер үсті және жер асты суларының құрамын реттейді; - топырақ табиғи биогеоценоздардың қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді, биосфералық процестердің қарқындылығын реттейді, үлкен геологиялық және кіші биологиялық циклдардың байланыстырушы буыны болып табылады Топырақ, кез-келген басқа тірі жүйе сияқты, шектеуші факторларға ие. Оларға жоғары рН мәндері, ауыр металдармен, мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен ластану жатады. Биогеохимиялық қасиеттері мен жоғары сіңіру қабілеті арқасында топырақ жинақталып, сіңіп, улы қосылыстардың көп мөлшерін бұзады және іс жүзінде қалалық атмосфераға және жер асты суларына улы заттардың көші-қон жолында жалғыз тосқауыл болады. Топырақ жамылғысы идеалды сақтау ортасы болып табылады. Топырақтың құрамында аналық тау жыныстарына тән табиғи компоненттер де, өнеркәсіптік кәсіпорындардан және басқа ластаушы заттардан шығатын техногендік бөлшектер де жазылады. Урбанизацияланған территориялардың топырақ жамылғысы күрделі табиғи және антропогендік жүйе болып табылады. Техногенез өнімі топырақтың жоғарғы горизонтында жинақталып, олардың химиялық құрамын өзгертіп, табиғи және техногендік миграция циклдеріне енеді. Топырақта толығымен бұзылу процестеріне ұшырамайтын заттар жиналады, олар тірі ағзалар үшін өріс компоненті түрінде ерекше қауіпті. Ластаушы заттардың миграциясының геохимиялық кедергісі ретінде топырақ жамылғысы қоршаған ортаны техногендік әсерден қорғайды. Алайда, буферлік жүйе ретіндегі топырақтың әлеуеті шексіз емес. Бұл жағымсыз өзгерістер топырақтың экожүйенің басқа компоненттеріне - биоталарға (бірінші кезекте түрлердің алуан түрлілігі, фитоценоздардың өнімділігі мен тұрақтылығы), жер беті және жер асты суларына, атмосфераның жер асты қабаттарына уытты әсер етуімен қатар жүруі мүмкін. Барлық табиғи орталар үшін, соның ішінде топырақтар үшін, олар атқаратын барлық функциялардың өзара байланысы табиғи болып табылады. Биосферада орталық орынды алатын ерекше табиғи табиғи объект ретіндегі топырақтың экологиялық функцияларының маңызы, топырақты экологиялық бақылаудың ерекшеліктерін, оның басқа табиғи орталарды бақылаудан айырмашылығын анықтайды. Топырақ мониторингі экологиялық мониторингтің ажырамас бөлігі болып табылады. Топырақ - биосфераның маңызды бөлігі. Топырақ жамылғысында көптеген трансформация, заттардың миграциясы, биогеохимиялық циклдар жүреді. Ол биогеоценоздар компоненттерінің және тұтастай биосфераның байланыстылығын және тұрақтылығын анықтайды. Биосферадағы топырақтың маңызы Топырақтың экологиялық мониторингі дегеніміз - бұл өткенді, қазіргі уақытты бағалау және болашақта оның өзгеруін болжау мақсатында олардың жай-күйі туралы ақпараттар беретін тұрақты, кеңістіктегі және уақыттағы, бақылау жүйелері. Мониторингтің міндеттері жүйелі бақылаулар жүйесі ретінде: - ластанудың нақты деңгейін бақылау; - ластанудың болжамды деңгейлерін анықтау; - нақты және болжамды ластану деңгейінің салдарын бағалау. Топырақтың экологиялық мониторингі индикаторларына қойылатын талаптар: экожүйенің құрамдас бөлігі ретінде топырақтың күйін көрсететін ақпарат мазмұны; қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына сезімталдық, талдау әдістерінің қол жетімділігі; деректердің салыстырмалылығын қамтамасыз ете отырып, оларды аналитикалық анықтау нәтижелерінің дұрыстығы мен қайталануы Топырақ жағдайының топырақ көрсеткіштерін таңдау ең алдымен топырақтың деградациялану түріне байланысты. Маңыздысы - бақыланатын топырақ қасиеттерінің өзгергіштік сипаты. Топырақтың мониторингі мыналарды анықтайды: - қолайсыз қасиеттер мен топырақ режимдерінің пайда болуының ерте диагностикасының көрсеткіштері; - топырақ қасиеттерінің маусымдық немесе шұғыл (2-5 жыл) өзгеруін бағалайтын көрсеткіштер. Кірістілікті болжау үшін қолданылады; - топырақ қасиеттеріне ұзақ уақыт бойына (5 жылдан бастап) кері антропогендік әсерін көрсететін ұзақ мерзімді өзгерістердің көрсеткіштері. Топырақтың ластану көрсеткіштері екі топқа бөлінеді - биохимиялық (тікелей, спецификалық) және педохимиялық (жанама, спецификалық емес). Екі топтың топырақ көрсеткіштері өзара байланысты. Олардың өзара байланысы ластаушы заттардың топырақтың биотикалық және абиотикалық күйіне әсер ету қабілетіне байланысты. Биохимиялық көрсеткіштерге тірі организмдерге кері әсер ететін, топырақтың өздеріндегі ластаушы заттардың жалпы құрамын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Педохимиялық көрсеткіштер - бұл топырақтың химиялық қасиеттерінің көрсеткіштері, олардың өзгеруі ластаушы заттардың түсуінен, топырақ жамылғысының деградациясы мен тірі заттардың өлуіне әкелуі мүмкін. Барлық деңгейлерде жүргізілетін топырақты бақылау кезінде бақылау объектілері: - бұзылмаған (немесе аз бұзылған) табиғи (резервтелген) экожүйелер; - ішінара өзгерген табиғи экожүйелер (ең көп таралған); - шын мәнінде табиғи өзгерген, табиғи өзгерген адамдар жасаған техногендік ландшафттар, оны жасанды деп атауға болады (өсімдік жамылғысы азайды, су мен топырақ ластанған). Топырақтың экологиялық мониторингін түрлер бойынша жіктеуге болады: 1. Жергілікті және аймақтық топырақтың экологиялық мониторингі келесі түрлерге бөлінеді: 1.1.Топырақтардың ерекше мониторингі: а) ластануға бейім топырақтардың мониторингі, б) агрохимиялық бақылау. 1.2.Топырақтың интеграцияланған мониторингі: а) шөлейттенуді бақылау, б) жайылымдарды бақылау, в) суландыру және мелиорация. 1.3.Топырақты әмбебап бақылау: а) топырақтардың микробиологиялық күйін бақылау, б) топырақ сапасын бақылау (бағалау), б) топырақты қашықтықтан бақылау. 2. Топырақтың экологиялық экологиялық мониторингі жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|