1 Қазақстан республикасындағы баспа ісі жағдайы және дамуы
Баспадағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы, калькуляциялаудағы шығындар құрамы
жүктеу/скачать 367,69 Kb.
|
| 2.2 Баспадағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы, калькуляциялаудағы шығындар құрамы
Баспалардағы есепті ұйымдастырудағы маңызды мәселе баспа өнімінің өзіндік құнын анықтау болып табылады. Баспадағы бухгалтерлік есептің мақсаты баспа өнімдерін шығару және сатумен байланысты нақты шығындарды уақыттылы, толық және шынайы анықтау, әр басылым бойынша оның жеке түрлерінің нақты өзіндік құндарын және жалпы өнімнің өзіндік құнын анықтау болып табылады. Өзіндік құнды түсініу үшін алдымен оған анықтама беру қажет. Жалпылама анықтама бойынша өзіндік құн дегеніміз белгілі-бір мақсатта қолданылған ресурстардың ақшалай өлшемдегі мөлшері болып табылады. Осы анықтамадан-ақ үш маңызды ереже анықталады. Біріншіден, шығындар жұмсалынған ресурстарды көрсетеді. Тауарлар өндірісі мен қызмет көрсетуде шығындар элементтері деп қолданылған материалдар санын, жұмыс істелінген адам-сағаттар санын және басқа да пайдаланылған ресурстар санын танимыз. Шығындар (өзіндік құн) қандай ресурстардың және қандай мөлшерде жұмсалынғанын көрсетеді. Екіншіден, жұмсалынған ресурстар мөлшері ақшалай өлшемде беріледі. Ақшалай өлшемнің қолданылуы өлшем бірлігінің бірегейлігін, яғни әртүрлі ресурстар қосындысын анықтауға мүмкіндік береді. Үшіншіден, өзіндік құн нақты бір мақсат пен міндеттердің орындалуы үшін жүзеге асырылады. Мұндай мақсаттар қатарында өнім өндірісін, бөлім қызметін, немесе басқа жұмсалынған ресурстардың ақшалай өлшемдегі мөлшерін анықтауды қажет ететін кез-келген қызмет түрін ажыратамыз. Көптеген басқарушылық шешімдердің негізі өзіндік құн деп есептелінеді. Ұйым қызметінің тиімділігі де өзіндік құнның қалыптасуы жөніндегі ақпаратқа тәуелді. Себебі: - өнім өндірісіне жұмсалынған шығындар сату бағасын белгілеудің негізі болады; - өзіндік құн жөніндегі ақпарат өндірісті басқару және болжамдау мақсатында қолданылады. Қазіргі заманғы экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді. Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны қалыптастырушы бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, қызметтің ) бірлігіне қаншасы тең болатынын есептеу. Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды. Жоспарлы калькуляция нңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) жіне одан ары техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып жазылады. Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды. Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең барысында шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында- төмен. Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орынду иен орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты емес (материал бағасының өзгеруі, амортизациялық аударымның мөлшері, электр энергиясына, газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі) себептері бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды көрсетеді. Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляциялау жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін өте дәл көрсетеді. Жобалық (проектілік) калькуляциялау –келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады. Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі шығындар мен күтілетін бұл өнім бойынша есептеме негізінде жасалады. Бұл калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын алдын-ала анықтау үшін қолданылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялау обьектісінің өлшеуіші болып саналады, әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе стандартттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс. Өндірілетін өнім, технологиялық үрдіс, өндірістік ұйымдастыруды сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан алуан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз. Заттай (натуралды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат, погон-метр, текше-метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес келеді. Ірілендірілген заттай (натуральды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның гектолитрі, ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текшеметрі, және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды) қолданылады. Шартты заттай бірлікті өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар). Құндық бірліктер-көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі. Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады (1 нормасағат, 1 нормаауысым). Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен , көлік қызметін көрсетумен және тағы да басқамен шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым, және т.б.) Техникалық- экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады. Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну ұшін көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ұшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі. Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі (өндірістік есеп), калькуляциялаудың алғышарты болып табылады. Өндірістік есеп жүйесінде белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана өндірісті басқаруда обьективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің өзіндік құны калькуляциялауы мүмкін. Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты- өзі өндірген дайын өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірісшілік мақсат пен ішкі есептілікті жасауға, сондай- ақ пайданы анықтау үшін қажет еді. Бұл мәселенің маңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың бұрынғы жүйелері бойынша көптеген басқару міндеттерін шешу үшін жарамды ақпарат болмайтын. Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара қатынасын біршама теңдестірген. Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай шаралардың экономикалық салаларын болжауға мүмкіндік береді: өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін; өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу; шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру; жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркін жаңартудың мақсатқа сәйкестілігін; басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау. Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы қабылдаған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқу себептерін талдау және өзіндік құнды кейінге жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін қолданылады. Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді. Трансферттік (ішкі) баға бір кәсәпорынның бөлімшелері арасындағы коммерциялық операцияларда пайдаланылады. Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс қалыптастыруға байланысты болады. Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілген қызметі) кәсіпорынның ішінде толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етпейді. Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері болып табылады. Баспа өнімінің өзіндік құны дайын өнімді шығару мен сатуға жұмсалынған шығындар жиынтығы. Оның құрамына авторлық қалам ақы, полиграфиялық қызмет құнын төлеу, материалдарға, еңбек ақыға және жарнамаға жұмсалынған шығындар, баспа үрдісінде өндірістік жабдықтарды қолданумен байланысты және басқа шығындар кіреді. Өндіріс шығындары жөніндегі есептік ақпарат бухгалтерлік есептілікті құрастыруда және ұйым қызметіне жалпылама немесе баспа өнімдерінің жеке атаулары, өнім түрлері, әдебиет бөлімдері, редакциялар баспа қызметінің нәтижелеріне талдау жасау мақсатында қолданылады. Нақты өнім, қызметке қатысты шығындар бірден олардың өзіндік құнына апарылады, ал жалпы өндірістік шығындар сол өнімдер мен қызмет түрлері арасында арнайы әдістер арқылы бөлініп таратылады. Бөліп тарату дегеніміз – жұмсалынған шығындарды белгілі-бір объектілерге апару процессі. Ал, шығын объектісі шығындары жөнінде мәліметтер жинақталатын және процесстердің, өнімдердің, жұмыстардың, қаржы салу жобаларының құны бағаланатын ұйымдық бөлімше, мәміле немесе басқа есептік бірлік болып табылады. Баспадағы өндіріс шығындарының барлығы шартты-тұрақты (көлемдік) және шартты-өзгермелі (тираждық) болып бөлінеді. Шартты-тұрақты шығындар деп жалпы сомасы тиражға тәуелсіз шығындарды айтамыз. Мұндай шығындарға қалам ақы (егер келісім шарт бойынша тираждың өсуіне байланысты өзгермейтін болса), графикалық өңдеу, басылым түпнұсқасын өңдеу және даярлау, жалпы баспаханалық шығындар жатады. Шартты-өзгермелі шығындар деп жалпы сомасы тираждың өзгеруіне тәуелді шығындарды айтамыз. Бұл қалам ақы (егер келісім шарт бойынша тираждың өсуіне байланысты өзгереді деп көрсетілген жағдайда), полиграфиялық қызмет, қағаз, картон және түптеу материалдарына жұмсалған шығындар болып табылады. Бүкіл баспа шығындары жалпы баспа бойынша өзіндік құн құрамына кіреді. Олар тікелей және жанама шығындар деп бөлінеді. Тікелей шығындар деп нақты басылымның өзіндік құнына бірден апаруға болатын, ал жанама шығындар деп бірден басылымның өзіндік құнының құрамына қосуға болмайтын шығындарды айтамыз. Тікелей шығындарға авторлық қалам ақыны, суретшінің және графикалық өңдеушінің қалам ақылары мен міндетті зейнет ақы және әлеументтік сақтандыру аударымдарын, полиграфиялық өңдеу шығындарын, қағаз, картон, түптеу материалдарын, редакциялық және коммерциялық шығындардың нақты бір басылыммен байланысты бір бөлігін, ақау нәтижесінде орын алған жоғалтуларды жатқызамыз. Жанама шығын ретінде баспа жұмысымен байланысты жалпы шығындарды, нақты басылым түріне апаруға болмайтын коммерциялық және редакциялық шығындардың бір бөлігін есепке аламыз. Баспа өнімдеріне қатысты калькуляциялық бірлік өнімдердің көлеміне және тиражына қатысты анықталады. Көлеміне қатысты: - кітаптар мен брошюралар, сурет басылымы (ашық хаттардан басқа), ноталар үшін - 1 есептік-баспа бет; - журналдар үшін – 1 басылым беті (журнал санынан қалам ақы ретінде журналдың 1 саны белгіленген жағдайда); ашық хат (открыткаларға) – аталуы; газеттерге – А2 форматының 4 бөлігі; Тиражына қарай: - кітаптар мен брошюралар, сурет басылымы (ашық хаттардан басқа), ноталар үшін - 1000 баспа бет - оттиск; журналдар үшін – 1000 баспа бет – оттиск; ашық хаттар (открыткаларға) үшін – 1000 дана; газеттерге – 1 дана. Баспа өнімдерін калькуляциялау мақсатында өндіріс және сатумен байланысты барлық шығындарды келесідей калькуляциялық баптарға бөлуге болады: 1. Әдеби шығарма үшін авторлық қалам ақы. 2. Сурет-графикалық жұмысы үшін авторлық қалам ақы. 3. Полиграфиялық жұмыс шығындары. 4. Қағаз, қалың картон құны, түптеу және баспа өнімдерін дайындауға қажетті басқа да материалдардың құндары. 5. Редакциялық шығындар (түпнұсқаларды өңдеу және безендіру). 6. Жалпы баспалық шығындар. 7. Ақаудан болған жоғалтулар (есепті калькуляциялауда ғана ескеріледі). 8. Коммерциялық шығындар. Мұндағы «Әдеби шығарма үшін қалам ақы» бабына авторға, немесе авторлар тобына, аудармашыларға, әдеби шығармалар жинақтарын құрастырушыларға белгілі бір авторлық құқық негізі болатын әдеби шығармалар үшін берілетін қалам ақы мен аударымдар сомасы кіреді. «Көркем-графикалық жұмыстары үшін қалам ақы» бабына суретшілерге басылымдарды безендіргені үшін, суретшілерге түсірген суреттері үшін берілетін қалам ақы шығындары жатады. Авторлық қалам ақы сомасын есептеген кезде ұйымдар осы шығындарды нақты құжаттармен растайды. Салық кодексінің талаптары бойынша жеке адамдар басылымдары үшін, ғылым, әдебиет, өнер туындылары үшін, ашқан жаңалықтары мен өнеркәсіптік үлгілері үшін алған сый ақыларының сомасынан со туындыларды жасаумен байланысты орын алған шығындарын шегереді. Ондай шығындарға келесі шығындар баптарын жатқызуға болады: материалдық шығындар; - негізгі өндіріс қорларын қалпына келтіруге қажетті амортизациялық аударымдар; жалдық төлемдер; - олардың еңбектерін пайдаланатындығы жөнінде келісім жасаған азаматтардың еңбек ақысын төлеу шығындары; зейнет ақы және әлеументтік сақытандыруға аударымдық шығындар; мүлікті сақтандыру шығындары; қысқа мерзімді банк несиелерін төлеумен байланысты шығындар; негізгі өндіріс қорларын жөндеу шығындары. Егер шығындардың мөлшерін құжаттармен растау мүмкін болмаған жағдайда оларды ҚР үкіметі бекіткен нормативтер шегінде есепке алады. Растаушы құжаттары болмаған жағдайда жеке адамдардың сый ақыларынан шегерілуге тиісті бекітілген нормалар мөлшерін келесі кестеден көруге болады. Кесте 7 - Растаушы құжаттары болмаған жағдайда жеке адамдардың сый ақыларынан шегерілуге тиісті бекітілген нормалар*
*Дерек көзі: Е. В. Иришина. Издательская деятельность:бухгалтерский учет, налогообложение, правовые аспекты.-М.:Книжный мир,2001.-192с. «Полиграфиялық жұмыстары үшін» бабы бойынша полиграфиялық ұйымның тапсырысты орындаумен байланысты барлық шығындары есепке алынады. «Редакциялық шығындар (түпнұсқаларды өңдеу және безендіру немесе түпнұсқа макетін дайындау)» бабында баспаның штатына кіретін нмесе кірмейтін, бірақ редакциялық-өндіріс жұмысшысының еңбек ақысы мен еңбек ақыдан аударымдары, жабдықтарды жөндеу, тозу шығындары, арзан бағалы тез тозатын заттар құны, материалдар, қағаздар, перфоленталар, перфокарталар құны және басқа да түпнұсқа дайындаумен байланысты шығындар, алдын-ала резерв құрастыру шығындары көрсетіледі. Редакциялық шығындар басылымдардың атауларына қатысты, яғни, есептік-басылым беттерінің көлеміне пропорционалды бөлініп таратылады. Алайда, кейбір шығындарды басылым атауларына тікелей апару мүмкін емес, мысалы, штаттан тыс редакциялау, түпнұсқалық-макет, штаттан тыс түзеткіштерге, техникалық редакторларға және сол сияқты шығындар, оларды нақты әрбір атауы бойынша немесе басылым тобына қатысты есепке алады. «Жалпы баспа шығындары» бабы баспа жұмысшыларының еңбек ақысы мен одан аударылатын сомалар, іс-сапар шығындары, автокөліктерді ұстау шығындары, қызметтік жол жүрулер, өз қажеттілігі үшін типографиялық шығындар, кеңсе және тошта-телеграф шығындары, мерзімдік және анықтамалық басылымдарға жазылумен байланысты шығындар, үйлер мен ғимараттарды, мүліктерді, баспа техникаларын, басқа да негізгі құралдарды күту және ұстау, тозуымен байланысты шығындар, ғимараттарды су, жарық, жылумен қамту шығындары, өрттен сақтандыру, күзету шығындарыжәне басқа шығындар есепке алынады. «Ақаулардан болған жоғалтулар» бабына баспа кінәсінен басылымдарды түзетумен байланысты (жұлып алу, желімдеу, әріптің түсіп қалуы сияқты) өтелетін сомалардан басқалары жатады. «Коммерциялық шығындар» бабында жарнамалау, өнімдерді сату, қораптау, тасымалдау, басылымдарды жіберу, экспедициялау шығындары жатады. Сонымен қатар, коммерциялық шығындар құрамына міндетті тегін дананың жоспарлы өзіндік құнын қосады. Осы аталған баптар нақты ұйымның ерекшеліктеріне қарай түзетілуі мүмкін. Жалпы баспалық өзіндік құн есептемесі жоспарланған жылда шығарылуға тиісті баспа өнімдерінің жалпы және жекелеген түрлері бойынша жалпы шығындар сомасын анықтау үшін және басылымдардың әрбір атаулары мен шығындар баптарының калькуляциялық бірліктерінің өзіндік құнын анықтау мақсатында жасалынады. Өзіндік құнды есептеуге әдебитеттерді шығарудың тақырыптық жоспары мен басылымды көркем-техникалық безендіру жоспары негіз болады. Мерзімдік басылымдардың өзіндік құны әрбір өнім түрі бойынша жеке есептелінеді, және ол үшін шығындар сметасы даярланады. Баспадағы басқару бухгалтериясы шоттардын типтік жоспарынын 8- бөліміне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, Өндіріс шығындарынын нормалары мен нормативтерін талдап және олардьн орындалуын бақылайды, Өндірістегі шалафабрикаттардын қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып қеледі. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, "жаңалықтарды" өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тутынушылар үшін ғана емес, сонымен бірғе осы ұйымнын қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін. Ұйымның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 1341-"Негізі өндіріс", 1342 "өз өндірісінің шалафабрикаттары", 1343 - "Көмекші өндіріс", 1344 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-ақ күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік қезеңнің соңында өндірістіқ бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1341-1344 шоттары дебеттеліп, 8110, 8210, 8310 шоттары кредиттеледі, содан сон келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі ( демек, 8110, 8210, 8310 шоттары дебеттеліп, 1341-1344 шоттары қредиттеледі). Сонымен, 1341-1344 шоттар "бір күндік шоттар" болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша ұйымның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған. Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір шолушы және бірнеше "Транзиттік" шоттардан турады, онда олардын мазмұны, пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар топтастырылады. "Транзиттік" шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың белгісін көрсетеді, оны шолып (белгіленген қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің нақты өндіріспк өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі де есептелінеді. [20] Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға, автомобиль үшін болат немесе жиһаз өндіру үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады. Жұмыс құнына жұмсалған тікелей шығындар — бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады. Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей еңбек ақылары жатады. Қызмет көрсететін цех жұмысшыларыньн еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады. Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіру жұмысшыларының еңбек ақысы) шегертіп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуынын шығыстары т.б. жатады. Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8110 -"Негізгі өндіріс" шоты арналған. Осы шоттын 8111 - "Материалдар", 8112 - "Өндіріс жұмысшыларынын еңбеқ ақысы", 8113 - "Еңбеқ ақыдан аударылатын аударымдар", 8114 "Үстеме шығыстары" жинақталады, содан соң жыл сонында 8110 "Негізгі өндіріс" шотында қорытындыланады. Келесі кестеден негізгі өндіріс шығындарының есепке алынуын көрсетеміз. Кесте 8 - Негізгі өндіріс шығындарын есеп шоттарында көрсету*
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына негіздеп автор құрастырған. Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 "Негізгі өндіріс" шоты бойынша өндірістік шығындар есебі төмендегі баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады. Шикізаттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) қезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектіні жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, оларды пайдалану мен жанғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттыудың шаралары көрсетіледі. Лимиттік-алу карталары және жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негізі болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың шығыстарын тарату" деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және "Цехтар бойынша шығындарынын" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады. Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету материалдары. Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. [19] Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндірістік сметалық мөлшерлеме бойынша пропроционалды түрде таратылады. Қайтарылған қалдықтар – бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістердің қалдығы. Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шиізаттар, шалафабрикаттар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық, ресурстары саналады, бірақ олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін. Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық құнды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардын тізім шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген. Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады: егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнынын төмендетілген бағасы бойынша; қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардын жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша; егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шиізаттар немесе материалдар бастапқы толық бағасы бойынша бағаланады. Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды нормалау қажет, ал оларды іріктеп алуға тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар құжаттамалары бойынша алады, олардын құнына "Шикізат пен материалдар" бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардын іріктеп алынуын 1310-шоттың дебеті және 8110 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі. 8110 шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады. Дайындау тасымалдау шығыстарына (ДТШ) шығынның қелесі түрлері жатады: жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері; жүкті тасығаны үшін қосымша кіре ақысы; субъектінің қоймасына материалдарды жетізкізіп беру мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды, қеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-сапар шығыстары т.б. Технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардын шығысы сияқты көрініс табады. Ұйым көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарынын тиісті элементтерге (еңбек ақы төлеуге, негізігі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге алынған ыдыстын құны оның бағасына енгізілген жағдайда жетізкізіп берушілерден алынған материалдық ресурстардын ыдыстары мен бумаларын сатып алуға жұмсаған ұйымдардың шығындары да енгізіледі. Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтардың құны алынып тасталынады,өндіріс қайтымды қалдықтары деп өнім өндіру процессінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын (химиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және сонын, салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып) пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар, материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық ресурстар түрлерінінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де қалдықтарға жатпайды, олардын тізбесі өнімнің өзіндіқ құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік ұсыныстарында белгіленеді. "Еңбеқ ақы" бабына және өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлық ақыларын қоса алғанда, ұйымның негізін өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемдік (қомпенсациялық) төлемдері, сондай-ақ ұйымның штатында тұратын, негізігі қызметке жататын қызметкердің жалақысына жұмсалатын шығындардын құрамына мыналар енгізіледі: ұйымда қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты орындалған жұмысқа есептелген жалақысы; ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетіп сыйлықақылар (заттай сыйлықақылардын құнын қоса алғанда), кәсіптік шеберліп, еңбеқтегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары; жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты сипаттағы төлемдер, онын ішінде: уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке қүндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты және т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар; қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметқерлергее тегін қорсетілетін қоммуналдық қызметтердің тамақтың, азық-түліктің құны, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметқерлерге берілетін тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, қоммуналдық қызметтер және т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары); қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке пайдалануында қалатын заттардын (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы; қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қезеқті және қосымша демалыстарға ақы төлеу, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен ,медициналық тексерулерден өтумен байланысты уақыттар; заңда белгіленген жағдайларға байланысты ұйымдардың қайта құрылуына, штаттағы қызметкерлердің қысқаруына байланысты төлемдер төлеу; экологиялық коэффициенттер бойынша еңбекақыға үстеме төлемдер төлеу; кешкі және жоғарғы оқу орындарында сырттай білім алып жүрген студенттерге оқу демалыстарына заңға сәйкес ақы төлеу; -егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей ұйымның өзі жүргізетін болса ,ұйымның штатында тұрмайтын қызметкерлерге олардың азаматтық-құқықтық сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу.[25] Кесте 9 - Дайын өнімдер қозғалысының бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілу үлгісі*
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары негізінде құрастырылған Кесте 9-дан көріп отырғанымыздай, дайын өнімдердің синтетикалық есебі 1320 «Дайын өнім» активті шотында өзіндік құны бойынша есепке алынады. Ал дайын өнімдерді сатумен байланысты есептен шығару операциялары көрсетілетін 7010 «Сатылған өнімдердің өзіндік құны» және 6010 «Өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынған табыс» шоттары нәтижелік шоттар болып табылады. Оларда жинақталған сомалар бірден қаржылық нәтижелік шот 5610 «Жиынтық табыс (зиян)» шотқа апарылып, оларды өзара салыстыру арқылы қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижесі анықталады. жүктеу/скачать 367,69 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|