1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы
жүктеу/скачать 1,77 Mb.
|
ҚҚТЛменЛ. Оқулық. Соңғы вариант
| Фразеологиялық антонимдер ‒ грамматикалық құрылымы мен тұлғалық жақтан әр басқа болғанмен, мағыналық тұрғыдан қарама‐қарсы мәнді иеленеді. Мәселен, тастай қараңғы – шайдай ашық; ақ көңіл – қара жүрек; көңілі суыды – іші жылыды; ойы бұзылды – көңілі түсті; жайнаң қақты – көңілі торықты; еңірегенде етегі толды – жағасы жайлауға кетті; ер жүрек – су жүрек, қоян жүрек; қаны қайнады – екі езуі екі құлағында; иек астында – жеті қабат жер астында.
Фразеологизмдер жүйесінің синтагмалық қатынасы туралы қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы мәселесін қарастырған Ғ.Хасанов былай дейді: «Фразеологияның синтагматикалық аспектісінде тұрақты тіркестердің тіл бірлігімен заттық, ұғымдық, коннотаттық, эмпирикалық, факультативті, селективті мағыналық бөліктерінің бір-бірімен үйлесіп келу нормалары ескеріледі. Тұрақты тіркестер өте күрделі синтагматикалық байланыстар жүйесінде жасалатындықтан, олар туғызатын лексикалық мағына да күрделі құрылымды болып келеді. Тұрақты тіркестердің синтагмалық қатынасы өз ішінде әртүрлі байланысу типтерін құрайды» [19, 346]. Демек тұрақты тіркестер құрамындағы лексемалардың өзара мағыналық тұтастығы фразеологияның синтагмалық қатынасын құрайды. Олай болса, белгілі бір фразеологизм құрамындағы лексикалық бірліктің ішкі семантикалық құрамының кең болуы, сол фразеологизмнің синтагматикалық белсенділігін арттыра түседі. Фразеологизмдердің стильдік-экспрессивтік жіктелімі. Тілдік ұжым мүшелерінің когнитивтік санасындағы білім жүйесі құрылымдық тұрғыдан қоршаған орта туралы білім, тілдік білім, бейвербалды білім болып бөлінеді. Қоршаған орта туралы білімді кең және тар мағынада түсінуге болады. Тар мағынада бұл ұғым аялық білім жүйесі ретінде түсініледі. Аялық білім жүйесі – индивидтің материалдық және рухани құндылықтарды меңгеруінің нәтижесі. Тілдік білім «сөйлеушінің (жазушының) тілдік құзіреті» деген ұғымға ие. Белгілі бір тілді тұтынушы тілдік таңбалардың мағынасын жақсы білуге, тілдік бірліктерді бір-бірімен байланыстырып, санадағы ұғымдық мазмұнды дұрыс жеткізе алуы тиіс. Тілдік таңбалардың сөйлеу әрекетіндегі мән-мағынасы адресант-сана мен адресат-санада бірдей ұғынылуы тиіс. Бұл – тілдік коммуникацияның ойдағыдай өтуінің алғышарттарының бірі. Тыңдаушының коммуникативтік құзыреттілігіне тек айтылған сөздің мәнін ұғынуы ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің интонациясын, аялық білімін, тағы басқа нәрселерді салыстыра отырып пікір алысушылардың коммуникативтік мақсатын зерделенуін де жатқызуға болады. Пікір алысушылардың тілдік біліммен қатар аялық білім жүйесін меңгеру қажеттілігі қазіргі таңда «тілдік қатынастың негізі саналатын – адресат пен адресанттың ақиқат шындықты ортақ ұғымда, орайлас мағынада қабылдайтындығы» негізге алынуда. Осы мәселеге қатысты Э.Сепир: «Тіл ғылымымен айналысушы ғалымдар тілді тек ішкі құрылымдық жүйеде ғана емес, сонымен қатар тілден тысқары тұрған түрлі антропологиялық, әлеуметтік және психолингвистикалық мәселелермен байланыста қарастыруы керек» деген болатын (20, 87). Коммуниканттардың сөйлеу әрекетінің жүзеге асуы мен қалыптасу процесінде аялық білімнің қатысуы ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Шын мәнінде, аялық білім өзінің шынайы мәнін ұғынықты айтылған сөзде, пікірлесуде, яғни сөйлесім әрекеті үстінде ғана аша түседі. Мысалы: - Ат ұстар емес, бие сауар. - Қырық жеті десеңші (С.Бақбергенов). Бұл жасырын пресуппозиция түрінде берілген ішкі лексикалық тіркесімділік қазақ халқының ұлттық дәстүрін ғана білетін адресатқа ұғымы таныс болуы мүмкін [19,70]. Қолданыс үстінде сөйлеушілердің білімімен, тәжірибесімен байланысты сөздер жасырын мәнді жеткізуші қызметте тұрады. Сөз мағыналары өзінің шынайы мәнін сөйлеу актісінде ғана аша түседі. Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар адамзат баласы үшін таңба, белгі болып табылады. Бұл заттар мен құбылыстар ассоциативті түрде адамның санасында өзге заттардың бейнесін туғызады. Қандай да бір бейненің вербалдану деңгейінде тыңдаушы не оқырманның санасында берілген таңбаға сәйкес қандай да бір белгілердің актуальдануы арқылы түзілетін бейненің пресуппозиционалды қатарлары қалыптасады. Әр адамның санасында заттар мен құбылыстардың өзара қатынасы туралы білім қоры жинақталып, адамның өмірлік тәжірибесі арқылы тұрақтылыққа ие болады. Осындай тұрақты байланыстар мен қатынастар ойды, ұғымды тұспалдап, жанамалап айтуға негіз болады. Осы жерде, біз, тілдік және аялық білімнің сөйлеу ұғымымен, сөйлеу мәнімен бірігетінін байқаймыз. Осылайша адам баласы өзінің ой-пікірін, көзқарасын білдіруде сөйлеу әрекеті үстінде тілдік таңбалардың қызметін түрлендіріп отырады. Осыған байланысты тілдік таңбалардың стилистикалық табиғатын айқындауда синтаксистік, семантика-прагматикалық аспектілерінің ерекшеліктері айқындалады. Әрбір функционалды стильдер жүйесіне тән фразеологиялық бірліктер өн бойындағы образдылық қасиет, бағалауыштық реңк және эмоционалды‐экспрессивті қызметі арқылы ерекшеленеді. Осы тілдік белгілер негізінде фразеологизмдердің стилистикалық мағынасы айқындалады. Қазақ тілі фразеологиясының өзекті мәселесінің бірі – фразеологизмдердің стильдік тұрғыдан саралануы. Осы мәселеге қатысты І.Кеңесбаев, М.Балақаев, М.Томанов, М.Серғалиев, А.Айғабылұлы, Г.Смағұлова, Қ.Сарекенова өз еңбектерінде фразеологиялық бірліктердің стильдік-экспрессивтік тұрғыдан саралануына тоқталып, фразеологизмдерді бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер, ауызекі сөйлеу тіліне тән фразеологизмдер,кітаби тілге тән фразеологизмдер және қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер деп төрт топқа жіктейді. Мәселен, сөз беру, ат жақты, сыңар жақ, бас-көз болу, сұрау салу деген фразеологизмдер экспрессивті‐стильдік реңк бояусыз қолданылатындықтан стильаралық фразеологизмдер қатарын құрайды. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|