Іс - әрекетке қатысты атаулар

Тілші ғалымдар арасында «Қазақ» газетінің тілі жөнінде алғаш арнайы зерттеу жазған ғалым Б.Момынова: «Бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарында пайдаланып жүрген көптеген қоғамдық-саяси терминдер қазіргі лексикалық мағынасы мен стилистикалық реңктерінде ең алғаш «Қазақ» газеті бетінде қолданылған болатын. Яғни, «Қазақ» газеті жаңа замандағы, жаңа әлеуметтік- саяси бағыттағы қоғамдық-саяси лексиканың негізін қалаған тұңғыш қазақ мерзімді басылымы болды. Сондықтан да, жалпылай алғанда, қазақ тілінің бүгінгі және болашақтағы дамуында, жекелей алғанда, қоғамдық-саяси лексиканың қалыптасу, даму тарихында «Қазақ» газетінің маңызы зор, атқарған қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді», - деп тұжырымдайды (Момынова Б.Қ. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика.- Алматы: Арыс,1998.7б). Сол тұста терминжасамда негізінен тіліміздің бар байлығын сарқа пайдалану бағыты, терминдерді» қазақиландыру» бағыты басым болды. Бұл жерде А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов,Х.Досмұхамедов тәрізді тұлғалардың ықпалы зор болғаны белгілі. Екінші кезеңге XX ғасырдың 30-90 жылдарға дейінгі аралықты жатқызуға болады. Бұл кезеңнің басты белгісі интернационалдық терминдер мен орыс атауларын тілімізге түпнұсқадағы пішінін бұзбай, сол қалпында қабылдау болды.

Үшінші кезеңге XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап осы уақытқа дейінгі аралықты жатқызамыз.Бұл кезеңнің қазақ елінің тәуелсіздік алып, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебені иеленіп, ол Тіл туралы Заң мен конституцияда заңдастырылуына орай мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуына жасаған ықпалы ұшан теңіз.

Сөзжасам теориясы бойынша туынды сөздің ішкі мағынасы құрамындағы сөздің ішкі мағынасы құрамындағы сөзжасамдық тұлғалар арқылы анықталса, номинация атаулық қызмет атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін зерттейді. Номинацияның негізі – денотаттың маңызды белгісінің, ерекше белгінің бейнесі. Зат не құбылыстың маңызды белгілері номинацияға негіз болады. Кез келген номинация үшін, өзі атап тұрған зат зат пен құбылыстың нақты маңызды белгісін айқындауы шарт.

Қазіргі когнитивтік терминологияның өзекті мәселесі тіл мен ойлаудың сабақтастығы тек таза теориялық тұрғыда ғана емес, сонымен бірге практикалық та құндылығы бар аса маңызды тілдік құбылыс ретінде танылады. Өйткені бұл тілдік дерек әсіресе, саяси, экономикалық, ғылыми және мәдени қарым-қатынас жасаудың бағалы да құнды құралы болып табылады. Әрбір тілдің кез келген тілдік бірлігі адам ой-санасының нәтижесі болғандықтан, терминологиялық бірліктерді де осы тұрғыдан қарастыруды қажет етеді. Термин сөздердің қазіргі таңдағы қолданысы сан алуан болып келеді. Тіл білімінде антропологиялық бағыттағы зерттеулер қазіргі кезде кең көлемде жүргізілуде. Тіл, тілдік бірліктер, оның ішінде терминологиялық бірліктер арқылы адамның өзін танып білуі, адамның қасиеттері мен тұрмыс-тіршілігін айқындау – бұл тәсілдің негізгі тірегі мен ұстанымы.

Қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас жасауы тіл арқылы іске асырылады. Ой-сана қорытындысы жарыққа шығып, жүзеге асырылуы үшін ол тілдік бірліктерге, тілдік таңбаларға негізделуі керек. Ал әрбір тілдік бірлік адам санасы жұмысының жемісі болғандықтан, терминдерді де осы тұрғыдан зерттеу мәселесі өте маңызды болып табылады. Қазіргі терминология ғылымында қалыптасқан теориялық ұстаным бойынша, кез келген терминологиялық бірлік ғылыми тұрғыдан анықталған болуы керек. Термин сөздер ғылыми негізде анықталмаған жағдайда ол ғылым мен техниканың, мәдениет пен өркениеттің дамуын айқындайтын құрал бола алмайды.

ТА – адамның қызметі мен түрлі білім салаларының арнаулы ұғымдарының ойлаумен тығыз байланысты атаулану үдерісі. Жалпы лексикалық аталыммен сабақтастықта жүзеге асатын ТА адамдардың танымдық қабілеттеріне тәуелді болып, тілдік ішкі және сыртқы факторларының өзара әрекеттестігі мен таным нәтижелерінің тілдік белгіленуімен сипатталады.. Әдетте, бұл шығармашылық үдеріс екінші аталым негізінде орындалып, кәсіптік-ғылыми қызмет процесінде аса қажетті арнаулы үлгілеудің лексикалық бірліктер қатарына жататын ерекше атаулар – терминдер жасалуына бағытталады.

Қазақ тіл білімінде кәсіп иелерінің атауларын арнайы сөз еткен зерттеулер жоқтың қасы. Дегенмен бұл атаулар сан қырлы түрлерін, сөз таптары(зат есім), олардың грамматикалық, сөзжасамдық белгілеріне орай талданған еңбектерде кәсіп иелерін білдіретін зат есімнің жұрнақтары деп бөлшектей қарастырған. Тілді жүйелі қатынастар – лексика-семантикалық топтарға жіктеп қарастырған зерттеулерде, сол топқа байланысты адамға қатысты атаулар деп көрсетіле отырып, аталған лексика-семантикалық сөздер тобында жіктеледі. Аталмыш лексикалық топ атаулары қазақ халқының қай кезеңде болмасын өмір сүрген ортасының тыныс-тіршілігінен мол мұрағат беретін, салт-дәстүрін, табиғатының байлығын айқындайтын тілдік бірліктер қатарына жатады.

Осы кезеңге байланысты туындаған кәсіп иелері атауларының ономасиологиялық құрылымының негізгі еңбек затына қатысты ономасиологиялық белгінің қалыптасуымен ерекшеленеді. Бұл атаулардың басым көпшілігінің негізі жасап шығарған затқа, бұйымға деген қатынасты білдіреді. Мысалы, әбзел жасайтын адам - әбзелші, кесте тігетін адам – кестеші, кілем тоқитын адам – кілемші, ошақ қазушы—ошақшы.

Сонымен қатар, кәсіп атаулары қалыптасуының сыртқы экстралингвистикалық қағидаларының бірі заттың жасалу технологиясына байланысты екендігін жоғарыда көрсетілген бірнеше атаулардан байқауға болады. Ономасиологиялық құрылымы жалпылама сипаттағы атаулар қатары да кездеседі. Мысалы: қолөнермен айналысушы шебер –қолөнерші, өңдеу жұмысын жүргізуші - өңдеуші, алуан түрлі сәндік бұйымдар мен әшекейлі заттарды зерлеп, айшықтап жасаушы ұста—зергер, темірден неше түрлі бұйым жасап шығаратын қолөнері бар адам –ұста. Атау негізіне еңбек құрал-саймандары алынған атауларды ерекше бөліп қарастыруға болады. Мысалы: орақпен егін егуші—орақшы, күрекпен жұмыс істейтін адам—күрекші, айырмен жұмыс істейтін адам - айыршы.Дегенмен, бұндай атаулардың барлығы дерлік терминденіп, терминдік мағынаға ие бола қойған жоқ, керісінше, күнделікті қатынас саласында адам тұлғасын білдіретін кең семантикалық ауызекі белгілері бар сөздер ретінде ғана қалып қойғандары да баршылық. Мысалы: қамысшы, қоңыраушы, сүтші, қауыншы. Бірақ, сол кездің өзінде атаулардың басым көпшілігі арнайы лексикамен байланысты ұғымдарды білдіре бастайды.Мәселен, «нан пісіруші адам» - наншы, «нан пісіруді кәсіп еткен кісі» - наубайшы.

Сонымен, ойымызды жинақтай келе айтарымыз, біріншіден, аталмыш кезең біртұтас белгілі бір дәрежеде ұйымдасқан күнделікті қолданысқа лайық адамға қатысты атаулардың қоғамға пайдалы қызметті белгілейтін әдіс-тәсілдер жүйесі қалыптасуымен сипатталады. Екіншіден, бұл тұста пайда болған қолөнершілер атаулары сол кезде қалыптасқан ұсақ қолөнері өндірісі жайлы ұғымды айқындады. Ал, ұсақ қолөнер өндірісі қарапайым құрал-саймандарды пайдалану, тауарды дайындап, өңдеп шығару және оны өткізу, яғни сату қызметтерінің қатар іске асуы, тауарды тұтынушылар тапсырысы бойынша дайындау ерекшелігімен анықталады. Үшіншіден, ұсақ тауарлық өндіріс жағдайында адамға қатысты атаулар негізі еңбек нәтижесі, демек, заттық қатынасты айқындайтын ономасиологиялық принципке сәйкес қалыптасады. Бұл өз кезегінде кәсіп иелерін білдіретін атаулардың басым көпшілігін, негізінен, субстантивті сипаттағы туынды сөздер жүйесі құрайтындығын анықтайды. Төртіншіден, қолөнершілік кәсіп атауларының терминжасамында зат есім негіз + -шы,-ші, ең өнімді сөзжасамдық құрылым болып табылады. Дегенмен, бұл сөзжасамдық парадигма адам тұлғасын білдіруші басқа да жұрнақтар арқылы жасалып, мысалы, -гер, -кер, -бан варианттылық құбылысымен сипатталады. Бесіншіден, кәсіп иелері атауларының терминденуі шектеулі адамдарға ғана түсінікті көптеген операцияларға бөлінген кәсіби іс-әрекеттің және өндірістің арнайы нысаны қалыптасу кезінен ғана басталады. «Атаулардың терминдену кезеңі XX ғасырдың 10-30 жылдарынан басталады»,- деп санайды Қ.Айдарбек. Себебі бұл жалпы қазақ терминжасам үдерісінің ғылыми негізде жүргізілуінің бастапқы кезеңі болып табылады.

Жалпы терминдік лексика көзінің екі түрі бар: ішкі көздері(жалпы қолданыстағы лексика) және сыртқы көздері(өзге тілден енген терминдер). Тілдің даму тарихы халық өмірінде болған өзгерістермен астасып жатады. Сол себепті бүкіл термин шығармашылығын, оның ішінде терминологиялық лексиканың терминденуі , сөзжасамның түрлі амалдары арқылы жасалған бөлігін де қоғам өміріндегі өзгерістермен тікелей байланыста қараған жөн.

Осы кезеңге сәйкес тілдің номенклатуралық жүйесіндегі аталымның біртұтас тілдік бірлік күйінде қалыптасқан»іс-әрекетті орындаушы, атқарушы» мағынасындағы атауларды: 1)өндірістік үдеріске байланысты қалыптасқан атаулар: илеуші, бастырушы, жонушы, бояушы, бұрғышы, санаушы, 2)жұмыс орнына байланысты атаулар: баспаханашы, баспагер, бекетші, кемеші, 3) заттық қатынасқа байланысты атаулар: қайлашы, қақпаншы. Көмірші, қайрақшы, мұнайшы, тұзшы, 4)спорт, ұлттық ойындар түрлеріне байланысты атаулар: шаңғышы, тоғызқұмалақшы, көкпаршы.

Терминологиялық жүйенің ономасиология бағытында дамуы сөйлеушінің ұғымды белгілеп, оны нақты және дәл беруі қазіргі тілде аналитикалық құрылымдардың, сипаттамалы жасалымдар кеңінен пайда болуына алып келеді. Мысалы, мәдени-ағарту қызметкерлері, суретші-қалпына келтіруші, онколог ғалымдар. Ал ауызекі сөйлеу үдерісінде, керісінше, синтездеу құбылысы басым екендігі мәлім. Осыдан шығатын қорытынды – сипаттамалы, сөз тіркесі арқылы жасалған немесе бір лексемалы кәсіп иелерін білдіретін атаулар жалпы лексика- семантикалық топ ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік терминдік үлгілері бар тілдік бірліктер қатарына жатады. Ал, бұл атаулардың терминдену деңгейі әлеуметтік және ішкі тілдік заңдылықтарға бағынышты болып, мынандай шарттардың ескерілуін талап етеді: 1) қоғамдық қарым-қатынастар сипаты; 2) өндіріс, ғылым мен техниканың даму деңгейі; 3)еңбек мазмұны мен сипатын айқындайтын даралаушы белгілердің дамуы; 4) тілдің даму кезеңінде сәйкес тілдік жүйеде арнайы сөзжасамдық тәсілдердің болуы; 5) лексикалық жүйедегі парадигматикалық және синтагматикалық байланыстар дамуының деңгейі;6) өнімді ономасиологиялық құрылымдар ішіндегі қарым –қатынас түрлері.

Терминдердің ең жоғары дәрежесін кәсіп иелерінің атаулары көрсетеді. Тіл білімінде бұл атаулардың жалпы әдеби тіл лексикасынан айырмашылығы ретінде мынандай белгілерін ажыратып көрсету дәстүрі қалыптасқан: 1) кәсіп иелері атауларының тек аз ғана бір бөлігі жалпықолданыстық лексика қатарынан табылып, басым көпшілігі тар шеңберлі арнаулы лексикаға жататын ғылым, техника, өнер, басқарудың түрлі салаларының терминдеріне сәйкес келеді; 2) кәсіп иелері атауларының жалпы әдеби тіл сөздерімен қатар қолдануы көп жағдайда ұнамсыз, жағымсыз ассоциациялар туғызады; 3) кәсіп атаулары практикалық терминологиялық жұмыстың нысаны болып саналады.

Кәсіп, лауазым, мамандықты белгілейтін терминдер терминдік емес атаулардың сөзжасамына белгілі дәрежеде ықпал ететін, аталмыш лексика-семантикалық топтың негізін құраушы «өзекті құрылымдар» болып табылады. Кәсіп, лауазым, мамандық, қызмет атаулары екі ономасиологиялық категория арқылы анықталады: 1) қызметке байланысты қатынасты айқындайтын терминдер: дайындаушы, аралаушы, кесуші, балқытушы, әрлеуші, тергеуші; 2) субстанцияға байланысты қатынасты айқындайтын терминдер: қайрақшы, электродшы, тракторшы, моторшы, трафаретші, гүлші,аспазшы.

Жалпықолданыстық сөз мағынасының кәсіби мағынаға одан әрі қарай терминологиялық-дефинитивтік мағынаға дейін даму динамикасын төмендегі мысалдан көруге болады.

Мысалы: Кәсіпкер.1. Жалпықолданыстық мағына – белгілі бір кәсіппен айналысатын адам.

2. Кәсіби мағына – кәсіпқой мамандық иесі, кәсіпті, істі ұйымдастырушы бизнесмен.

3. Терминологиялық дефинитивтік мағына – кәсіпкерлікпен айналысып жүрген құқықты заңды тұлға, жеке азамат.

Делдал.1.Жалпықолданыстық мағына – екі адам арасын келістіру үшін жүретін адам.

2. Кәсіби мағына – сатушы мен алушы арасында жүретін пайдакүнем.

3. Терминологиялық дефинитивтік мағына – тауар өндірушілер мен тұтынушылардың, тауар сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы жүрген, тауарлармен көрсетілетін қызметтердің айналасына ықпал ететін адам.

Сонымен, қазақ тілінде жалпықолданыстық лексиканың терминдер қатарына өту барысында бастапқы сөздің негізгі семантикалық белгісі сақталып, терминологиялық- дефинитивтік мағынада көрініс береді.

1. 
   АйтбаевӨ. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы» -А.Ғылым,1988.
   
2. 
   ШәкеновЖ. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. - А.Ана тілі.1991, 108 б.
   
3. 
   ҚайдаровӘ. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. - А.Рауан,1993.
   
4. 
   АйдарбекҚ.. Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық аспектісі.ДДА.- А.2009.