Жұмбақ заттардың қызметіне, түсіне, сыртқы көрінісіне, дыбысына қарай жасалуы

Жұмбақта фантазиядан да деректілік, нақтылық басым келеді. Жұмбақ өз көлеміне енетін заттарды сыртқы белгісі, сыртқы кескін көрінісімен сипаттайды. Мұнымен қатар жұмбақ әрбір затты құлаққа естілетін дыбыс белгісімен де бейнелейді. Мысалы: «Әуеден күбі түсті, күбінің түбі түсті» деп күннің күркіреуін жұмбақтайды.Жұмбақтың өзіне тән ерекшелігі – жұмбаққа алынатын нәрселерді атқаратын қызметіне қарап көрсетуінде. Мәселен, құлыпты жұмбақ етіп жасырғанда: 

Ә, керемет бір ит бар, 

Үй бағады, үрмейді, 

Аяғы жоқ жүрмейді. 

Рұқсатсыз ол иттен, 

Ешкім үйге кірмейді, - деп келеді. Жұмбақтардың көпшілігінде осы ерекшелік көзге түсіп отырады. Кейдежұмбақәрбірзаттыңнеденістелгенін, тегіқандайекенін, кейіннен, қандайкүйгетүскеніндесипаттайды. Жұмбақтардакөпкездесетінерекшеліктердіңбірі – затыжақынзаттардыпарлап, қосарлапайтуында. АйменКүн, ЖерменКөк, қыспенжаз, күнментүн, қолменаяқт.б. жұбыменалыныпжұмбаққақосылады. Бұлретте, мысалы, КүнменАймынатүрдежұмбақетіледі: 

Біреудіңбірұлыбаржәнеқызы, 

Біледіолекеуіндүниежүзі.

Ұйықтайдыұлытүнде, қызыкүндіз, 

Жүргендебілінбейдібасқанізі.Жұмбақтыңқайсысыболсаданегізгіойдыобраз, оралымдыұшқырсөзарқылыбілдіреді. Көркемдіксуреттеуқұралыболатынтеңеу, метафоражұмбақтакөпқолданылады. Жұмбақтардыңшығуынатаудыңәсері. Жұмбақзаттардыңқызметіне, дәміне, түсіне, сыртқыкөрінісіне, дыбысына, қандайнәрседенжасалатыныынақарайойластырылады. Жұмбақ — өмірдегізатпенқұбылыстытануқұралы. Жұмбақтарбасқажанрлармен (ертегі, айтыс, мақал-мәтел, шешендіксөздер) байланыстыболады.