1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану
жүктеу/скачать 202,78 Kb.
|
1 глоссарий агглютинация – осымшаларды бірінен со біріні жал
- Бұл бет үшін навигация:
- Жақсы
- Есімше заттың өз қимылын сол заттың өз белгісі, динамикалық қыры ретінде атайды
| Етістіктің қимыл иесі тұлғасы. Етістіктің түрленген тұлғаларының ішінде таза заттық мағынаға ие түрі – осы қимыл иесі. Етістіктің қимыл иесі тұлғасы -ушы/- уші жұрнақтары арқылы жасалып, қимылды емес, қимылды жасаушыны, қимылдың иесін (агенсті) атап тұрады. Мысалы, бар – барушы, бер –беруші, кел – келуші, т.б.. Мұнда да етістікке заттық мағына қимыл иесі жұрнақтары арқылы жамалып, заттық мағынаға ие болған етістік одан әрі зат есімнің қосымшаларын қабылдайды да, зат есімше қызметке тұрады. Мысалы, Берушіге бесеу көп, алушыға алтау аз.
Етістіктің қимыл иесі тұлғасы да қимыл есімі сияқты адъективтенуге қабілетті. Мысалы, Күтуші жігіт бөлменің есігін ашуға беттеді. Есімше. Есімше – әрі есім сөздерге тән белгілері бар, әрі етістікке тән белгілері бар етістіктің ерекше түрі. Есімшені есім сөздерге жақындататын, есім сөздермен ортақ белгілері деп үш түрлі қасиеті көрсетіліп жүр: Есімше сын есім сияқты анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, көгерген шөп, барған жол, т.б.; Зат есімнің көптік, тәуелдік, септік жалғауларымен түрлене алады. Мысалы, Білгенге маржан, Білмеске арзан.; Есімшеге жіктік жалғаудың есім сөздерге қосылатын нұсқасы жалғанады. Мысалы, келгенмін, келгенсің, келгенсіз, келген. Есімше есім сөздердің ішінде сын есімге өте жақын. Өйткені оның бойында грамматикалық сындық мағына бар. Мысалы, баратын кісі, қызарған орамал, т.б. с.с. анықтауыш қызметіндегі есімше тұлғалы етістіктерге қай кісі (қайтетін адам деп сұрақ қойылмайды) қандай орамал (қайткен орамал емес) деп сұрақ қоя береміз. Бұл сұрақтар – сөйлем мүшесінде анықтауыштың, сөз табында сын есімнің сұрақтары. Сондықтан анықтауыш болып тұрған есімшенің бойында сындық мағына бар деп тұжырым жасай аламыз. Ал бұл сындық мағына етістікке есімше жұрнақтары арқылы жамалып тұр. Ендеше, есімше – етістікке сындық мағына жамап, оны анықтауыш қызметіне қоятын тұлға. Ал есімшенің зат есімше түрленуі сын есімнің алдымен субстантивтеніп барып, зат есімнің қосымшаларын қабылдауына сәйкес құбылыс. Жақсы (адам) ісімен жақсы. Көрмес (адам) түйені де көрмес. Есімшенің сындық мағынасы мен сапалық және қатыстық сын есімдердің сындық мағыналарынан айырмашылықтары да да, сәйкестіктері де бар. Егер сапалық сын есімдер заттың тұрақты, статикалық белгісін атаса, қатыстық сын есімдер сол затқа қатысы бар басқа затты (заттық ұғымды), немесе қимылды сол заттың белгісі етіп көрсететіні белгілі. Мысалы, ақ көйлек дегенде сын есім заттың түсіне қатысты статикалық белгісін тікелей атап тұр, ал түнгі жаңбыр дегенде түн деген уақыт жаңбырға қатысты болып, оның белгісіне айналған. Есімшенің сындық мағынасы қатыстық сын есімдердің сындық мағынасына өте жақын. Есімше заттың өз қимылын сол заттың өз белгісі, динамикалық қыры ретінде атайды. Мысалы, келген бала дегенде логикалық тұрғыдан келу әрекеті баланың өзі жасаған қимыл, бірақ мысалда қимыл (келу) зат (баланың) жасаған предикат белгі (бала келген нұсқасындағыдай) ретінде көрінбеген, баланы басқа балалардан ажырату үшін қажетті атрибут белгі болып тұр, яғни сөйлеуші үшін де тыңдаушы үшін (немесе оқушы үшін) де баланы басқалардан ажырату, ерекшелеу үшін оның статикалық белгілерінен гөрі бір кездері жасаған қимылын белгі қылып алу қолайлы, дұрыс шешім болып тұр. Сөйтіп қимыл заттың белгісі болса, тілде, сөйлемде оларды атайтын сөздерді, етістік пен зат есімді, қажетті грамматикалық (анықтауыштық) қатынасқа түсіру – есімше жұрнақтарының мойнына жүктелген қызмет болып қалыптасқан. Есімшенің етістікке тән белгілеріне мыналар жатады: Қимыл-қозғалысты атап, салттылық- сабақтылық мағыналарымен көрінуі. Соның негізінде септік жалғауындағы сөздерді меңгеру қабілетін сақтауы. Шақтық мағыналарын әрқашан сақтап, заттың предикат белгісін атаған етістікті баяндауыш қызметіне қойуы. Есімше қай қызметте жұмсалса да (анықтауыш, баяндауыш, субстантивтеніп бастауыш немесе толықтауыш қызметінде келсе де) етістікке тән негізгі белгілерін жоғалтпайды: анықтауыш қызметінде келгенде сындық мағына жамалғанмен, қимылды атау қабілетінен айырылмайды, керісінше сол қимыл заттың бір белгісі екендігін білдіреді; салттылық, сабақтылық мағыналарын сақтап, тиісті септік жалғауындағы сөздерді меңгере береді, басқа сөздерді де (мысалы үстеуді) етістікке тән қасиетімен қабылдай алады, Мысалы, Кеше поездан түскен қонақтар... Есімше қай қызметте жұмсалса да шақтық мағынасынан айырылмайды. Есімше етістікке сындық мағына жамап, оны анықтауыш қызметіне қойған кезде де өзінің шақтық мағыналарын сақтап тұра береді. Мысалы, соққан жел, соғатын жел, келер сәт, айтылмақ сөз, т.б.. Бірақ есімшенің шақтық мағыналарының анықтауыштың жасалуында үлкен рөлі жоқ. Шақтық мағыналар етістіктің баяндауыш қызметіне тұруында басты рөлге шығады. Сонымен есімше тұлғаларының етістікті сөйлем мүшесі қызметіне қоюдағы қабілеттерін жинақтар болсақ: Есімше – етістікке сындық мағына жамау арқылы оны анықтауыш қызметіне қоятын ерекше тұлға; Есімше – етістікке шақтық мағыналар жамау арқылы оны баягдауыш қызметіне қоятын ерекше тұлға. жүктеу/скачать 202,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|