1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану
жүктеу/скачать 202,78 Kb.
|
1 глоссарий агглютинация – осымшаларды бірінен со біріні жал
- Бұл бет үшін навигация:
- Мазмұны: 1.
- Байланыс (синтаксистік байланыс) дегеніміз не
- Атау септігі
- ... қимылдың мезгілін білдіру.
| Теориялық бөлім
Практикалық бөлім Синтаксистік байланыс. Синтаксистік қатынас Дәріс жоспары: Синтаксистік байланыс туралы түсінік Синтаксистік байланыстың сипаты: салалас байланыс, сабақтас байланыс. Сабақтастық байланыстың сыңарлары: басыңқы компонент, бағыныңқы компонент Синтаксистік байланыстың тәсілдері: қосымша арқылы байланыс, шылаулар арқылы байланыс, орын тәртібі арқылы байланыс, интонация арқылы байланыс Синтаксистік байланыстың түрлері: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу Синтаксистік қатынас туралы түсінік Мақсаты: Синтаксистік байланысқа тілдік анықтама беру, салалас және сабақтас байланыс туралы, байланысқа түсетін синтаксистік компоненттердің сипаттары туралы түсінік беру. Синтаксистік байланыстың тәсілдері мен түрлері туралы мектептен белгілі анықтамаларға түзетулер мен толықтырулар жасау. Синтаксистік қатынас туралы тілдік анықтама беру. Мазмұны: 1. Синтаксистік байланыс туралы түсінік. «Сөйлем – ойды білдіреді, сөзден құралады» деген тұжырыммен өткен сабақтан таныспыз. Сөйлемнің құрамындағы сөздер бір-бірімен өзара синтаксистік заңдар бойынша байланыспаса, сөйлем де қалыптаспайды, ой да берілмейді. Ендеше сөйлем құрамына енетін сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыста болады. Байланыс (синтаксистік байланыс) дегеніміз не? Мен бүгін Алматыдан түнгі поезбен келдім деген сөйлемді мысалға алып, құрамындағы сөздердің байланыстарын анықтап көрейік. Сөйлемде толық мағыналы (лексикалық мағыналары толық) алты сөз қамтылған. Әр сөзді сөйлемнің бас жағында тұрғанынан бастап кейінгілермен жеке-жеке жұптап айтып көрейік. 1. Мен бүгін – бұл екі сөзді сөйлемнен бөлек алып жұптағанда, сөздердің арасынан бір-біріне мағыналық қатыстылық байқалмайды. Сондай-ақ 2. мен Алматыдан, 3. мен түнгі, 4. мен поезбен деген жұптардан да басқа сөздерді қатыстырмасақ, екеу ара мағыналық үйлесім тауып тұрған жоқ. Тек мен келдім дегенде ғана бірі істің иесін атап, екіншісі соның қимылын білдіріп, өзара мағыналық қарым-қатынасқа түскен. Ендеше сөйлемдегі мен сөзі келдім сөзімен ғана байланыс орнатқан да, өзінен кейінгі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түспеген. Сол сияқты бүгін және Алматыдан сөздерінің сөйлем соңындағы келдім деген сөзбен ғана байланысы бар. Ал түнгі сөзінің мағынасының өзінен кейінгі сөзге ғана қатысы бар, ендеше ол поезд сөзімен ғана байланыс орнатқан. Соңғы поезбен сөзінің мағынасының тағы да келдім етістігіне ғана қатысы бар: поезбен келдім. Сонымен сөйлемдегі сөздер арасында мынадай байланыстар бар екені анықталды: мен келдім бүгін келдім Алматыдан келдім түнгі поезд поезбен келдім. Көрсетілген байланыстар қалай анықталды? Ол бір сөздің мағынасының сөйлемдегі қай сөзге қатысы бары арқылы белгіленді. Ендеше синтаксистік байланыс дегеніміз – біріншіден, сөйлем құрамындағы сөздердің (синтаксистік компонентердің) бір-бірімен мағыналық жақтан үйлесім табуы, мағыналық жақтан бір-біріне қатысты болуы. Синтаксистік байланыс – тек мағыналық жақтан ғана сипатталмайды, тұлғалық (формалық) жағы да болатын құбылыс. Синтаксистік байланыстың тұлғалық жағын сол мағыналық қарым-қатынасты орнатуға негіз болған құралдар, амал-тәсілдер құрайды. Атап айтқанда, сөйлемдегі сөздердің арасындағы синтаксистік байланысқа жалғаулар, септеулік шылаулар, орын тәртібі мен интонация қызмет етеді. Ендеше сөздер арасында осылардың қайсысы орын алса, сол байланысты жүзеге асырушы, яғни байланыстың тұлғалық жағының көрсеткіші деп танылады. Мысалы, Мен келдім деген сөздер арасында мағыналық жақтан предикаттық (бастауыш – баяндауыштық) қатынас орын алған. Осы қатынасқа негіз болған синтаксистік байланыстың формалық жағына талдау жасап көрейік. Тіркестің бірінші сыңары – мен – жіктеу есімдігінің бірінші жақ жекеше түрі. Бұл есімдік бірінші (сөйлеуші) жақтағы жеке тұлға болатын затты атайды. Аталған есімдік атау септігінің нөлдік жалғауында келген. Атау септігі өзі жалғанған сөзге әрқашан зат қимылдың иесі екенін білдіретін грамматикалық мағына үстейді. Ендеше, атау септігі зат қимылдың иесі екенін білдірсе, өзі жалғанған сөзді сол қимылды атайтын сөзбен байланыстырғаны. Бұл – байланыстың бірінші сыңарындағы сөз байланыстырушы қосымша тұлға. Яғни, мен есімдігі кел етістігімен атау септігі арқылы байланыс орнатқан. Дәлірек айтқанда, атау септігінің зат қимылдың иесі екенін білдіретін грамматикалық мағынасы арқылы қимылды атайтын кел етістігімен мағыналық үйлесімге, қарым-қатынасқа келген. Екінші сыңар кел етістігі жіктік жалғаудың бірінші жағында тұр. Бұл қосымша етістікке бірінші жақтық және жекелік (даралық) мағыналар жамаған. Яғни, өзі жалғанған сөзге сол қимылды бірінші жақтағы жеке тұлға жүзеге асырғанын білдіретін грамматикалық мағына үстеген. Жіктік жалғаудың бұл мағынасы мен есімдігінің мағыналық ерекшелігіне толық сәйкес: екеуінде де бірінші жақтық және жекелік мағыналар бар. Ендеше жіктік жалғау кел етістігін оған бірінші жақ, жекеше мағына жамау арқылы мен есімдігімен мағыналық үйлесімге келтіріп, байланыстырған. Сонымен, Мен келдім тіркесіндегі синтаксистік байланыс бірінің (мен сөзінің) атау септігінде келуі арқылы, екіншісінің (кел етістігінің) жіктік жалғауда келуі арқылы орнаған. Сөздердің арасындағы мағыналық қатынас та сол қосымшалардың грамматикалық мағыналары негізінде қалыптасқан. Атап айтқанда, есімдік өзі бірінші жақтағы жекеше тұлға-затты атаса, атау септігі арқылы сол зат келу қимылының иесіне айналған. Сөйтіп ол бастауыштық қызметке тұрған. Ал кел етістігі жеке өзі тек бір бағыттан екінші бағытта жер бетінде болатын қимылды атаса, жедел өткен шақ жұрнағының мағынасы арқылы баяндауыш қызметіне тұрып, бастауышпен (бірінші жақтағы жекеше тұлға-затты атайтын мен есімдігімен) жіктік жалғауының сол қимылды бірінші жақтағы жеке тұлға жүзеге асырғанын білдіретін мағынасы арқылы мағыналық үйлесімге келіп, қарым-қатынасқа түскен. Ендеше сөйлемдегі сөздердің арасындағы синтаксистік байланыс дегеніміз – олардың олардың бір-бірімен мағыналық және тұлғалық жақтарынан сәйкесіп, үйлесімге келуі. Енді жоғарыда сөйлемнен анықталған басқа байланыстардың жүзеге асу ерекшеліктерін де сипаттай кетейік. Бүгін келдім тіркесінде сөздердің арасында пысықтауыштық қатынас орын алған. Оның ішінде бүгін сөзі қимылдың мезгіл пысықтауышы болып тұр, Яғни, сөздердің арасындағы қатынас – мезгілдік қатынас. Дәлірек айтқанда, бүгін деген біріккен күрделі үстеу келу қимылының мезгілін білдірген. Енді осы қатынас қалай орнаған деген сұраққа жауап іздеп көрейік, яғни байланыстың сыртқы тұлғалық жағына назар аударайық. Бүгін сөзі сөйлемде кел етістігімен байланысу үшін ешбір сөз байланыстырушы тұлға (жалғаулар, септеулік шылаулар) қабылдамаған, яғни түрленбей жұмсалған. Бұл сөз үшін етістікпен байланыс орнату үшін олардың қажеті де жоқ. Өйткені бүгін сөзі лексикалық мағынасы арқылы уақыт кесіндісінің ішінде сөйлеуші оқиғаны хабарлап тұрған кезде өтіп жатқан тәулікті білдіреді. Сол мағынасы арқылы үстеу деп аталатын сөз табының қатарына жатады. Ал үстеу сөздердің грамматикалық мағыналарының бірі – ... қимылдың мезгілін білдіру. Ендеше үстеудің лексикалық және одан шығатын сөз табы ретіндегі жалпы грамматикалық мағыналары ешбір сөз байланыстырушының жәрдемінсіз-ақ тікелей қимылға, қимылды білдіретін етістікке бағытталған. Сондықтан үстеулерді етістікпен байланыстыру үшін зат есімдерді түрлендіргендей сөз түрлендіруші тұлғалармен түрлендірудің қажеті де жоқ. (Ал ертеңіне келді, Бүгін – жұма сияқты тіркестердегі үстеулердің зат есімнің жалғауларын қабылдауы басқа тілдік процестермен байланысты құбылыс). Тіркестің екінші сыңары келу етістігінің құрамындағы қосымшалардың да сол (кел) сөздің үстеумен байланыс орнатуына еш қатысы жоқ. Жедел өткен шақ жұрнағының өз мағынасы арқылы етістікті баяндауыш қызметіне қойғаннан басқа қызметі жоқ. Яғни ол сөз бен сөзді (атап айтқанда, өзі түрлендірген кел етістігін бүгін үстеуімен) байланыстыруға қатысып тұрған жоқ, өйткені ол – жұрнақ. Ал жұрнақ сөз бен сөзді байланыстырмайды. Етістіктің құрамында тұрған келесі қосымша жіктік жалғау да кел етістігін бүгін үстеуімен байланыстыруға қатыспайды. Ол етістікке бірінші жақтық жекеше мағына жамап, оны (кел етістігін) бірінші жақтағы бастауышпен байланыстыру үшін қызмет еткен болатын. Ендеше, кел етістігінің де алғашқы сыңар сияқты үстеумен байланыс орнатуы үшін сөз байланыстырушы тұлғаларды қабылдауы міндетті емес. Ал қабылданған тұлғалар оны үстеумен байланыстыру үшін емес, басқа қызметтер атқару үшін қосылған. Сөйтіп, келу етістігі де бүгін үстеуімен ешбір сөз байланыстырушы тұлғаның жәрдемінсіз түбір күйінде тұрып байланысқан. Яғни сөздің түбірінің лексика-грамматикалық мағыналары мезгіл үстеуін қабылдауға жеткілікті. Өйткені етістік – қимыл-әрекет, қалып-күйді білдіретін сөз табы. Қандай да бір қимыл-әрекет уақыттан тысқары тұрып, жүзеге аспайды. Орындалатын кез-келген қимыл-әрекет қандай да бір уақыт кесіндісінде, белгілі бір уақыт ішінде, уақыт көлемінде жүзеге асады. Ендеше етістіктің мезгіл үстеулерінен сөз қабылдауы заңды құбылыс болып табылғаны. Сонымен бүгін келдім тіркесіндегі байланыс – сөздердің ешбір қосымшасыз, септеулік шылаулардың жәрдемінсіз түбір тұлғадағы (сөлемде түбір түрленбей, түбір тұлғада жұмсалған) байланысы болып шықты. Сөздердің мұндай байланысын – орын тәртібі арқылы байланыс дейміз. Ендеше бүгін келдім тіркесіндегі байланыс (байланыстың тұлғалық жағы) – орын тәртібі арқылы байланыс болғаны. Сол сияқты түнгі поезд тіркесіндегі байланыс та осы қатарға жатады. Өйткені, біріншіден түнгі сөзінің құрамындағы қосымша – сөз тудырушы жұрнақ. Синтаксистік байланыстың сыңары, яғни сөйлемге қатысып тұрған – -ғы жұрнағын қабылдаған зат есім емес, сол жұрнақ арқылы жасалған туынды (қатыстық) сын есім. Туынды сын есімнен болған сыңар одан әрі түрленбеген. Екінші сыңардың (поезбен) құрамындағы көмектес септік жалғауы зат есімді қатыстық сын есіммен байланыстыру үшін емес, етістікпен (поезбен келу) байланыстыру үшін қолданылған. жүктеу/скачать 202,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|