1 Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми, ақпараттық-талдамалы журналы Научный информационно-аналитический журнал Павлодарского государственного

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
154
155
Более  того,  презентация  дает  возможность  учителю  самостоятельно  ском-
поновать  учебный  материал,  исходя  из  особенностей  конкретного  класса,  темы, 
предмета, что позволяет построить урок так, чтобы добиться максимального ре-
зультата.
Презентации позволяют учителю:
– наглядно представлять материал;
– интенсифицировать процесс объяснения нового материала; 
– регулировать объем и скорость выводимой информации посредством ани-
мации; 
– повышать познавательную активность обучающихся.
Использование интерактивных технологий становится привычным явлени-
ем в образовании. Интерактивное оборудование, такое как интерактивные доски, 
создают устойчивую мотивацию учащихся к получению знаний и помогают твор-
чески решать учебные задачи, тем самым, развивая образное мышление учащих-
ся. С помощью интерактивной доски можно демонстрировать презентации, созда-
вать модели, активно вовлекать учащихся в процесс освоения материала, улучшать 
темп и течение занятия. Интерактивная доска помогает детям преодолеть страх и 
стеснение у доски, легко вовлекать их в учебный процесс. В классе не остаётся рав-
нодушных. За счет большой наглядности, использование интерактивной доски по-
зволяет привлечь внимание детей к процессу обучения, повышает мотивацию. Все, 
что есть на компьютере, демонстрируется и на интерактивной доске. На ней мож-
но передвигать объекты и надписи, добавлять комментарии к текстам, рисункам и 
диаграммам, выделять ключевые области и добавлять цвета. У преподавателя по-
явилась возможность моделировать свой урок вместе с учениками в режиме моз-
гового штурма, демонстрировать учебный материал, делать письменные коммен-
тарии поверх изображения на экране, записывать идеи учащихся и таким образом 
создавать вместе с учащимися общий конспект с учебным материалом. При этом 
написанное на интерактивной доске может передаваться учащимся, сохраняться на 
магнитных носителях, распечатываться, посылаться по электронной почте [2, 69]. 
Так же на уроках возможен выход в Интернет, где учащиеся могут самостоя-
тельно получить новую информацию. Во время работы на интерактивных досках, 
улучшается концентрация внимания учащихся, быстрее усваивается учебный ма-
териал, и в результате повышается успеваемость каждого из учеников, что каче-
ственно повышает уровень современного образования. 
Используя интерактивную доску, преподаватель не только может показать и 
прокомментировать живопись и графику, но и создавать свой рисунок.
Преимущества работы с интерактивными досками для преподавателей:
– позволяет преподавателям объяснять новый материал из центра класса, ра-
ботать в большой аудитории; 
– поощряет импровизацию и гибкость, позволяя рисовать и делать записи по-
верх любых приложений; 
– позволяет сохранять и распечатывать изображения на доске, включая лю-
бые записи, сделанные во время занятия, не затрачивая при этом много времени и 
сил и упрощая проверку усвоенного материала; 
– позволяет учителям делиться материалами друг с другом и вновь исполь-
зовать их; 
– вдохновляет преподавателей на поиск новых подходов к обучению, стиму-
лирует профессиональный рост. 
Преимущества для учащихся:
– делает занятия интересными и развивает мотивацию; 
– предоставляет больше возможностей для участия в коллективной работе, 
развития личных и социальных навыков; 
– учащиеся легче воспринимают и усваивают сложные вопросы в результате 
более ясной, эффективной и динамичной подачи материала; 
– учащиеся начинают работать более творчески и становятся уверенными в 
себе [3, 92].
Новый импульс информация образования получает от развития информаци-
онных  телекоммуникационных  сетей.  Глобальная  сеть  Интернет  предоставляет 
доступ к гигантским объемам информации, хранящимся в различных уголках на-
шей планеты. 
Интернет – новое информационное явление, перед которым учителя оказа-
лись подобно сказочному богатырю на распутье: дорог много, выбор широк, а они 
еще не успели понять, что это и зачем оно. Глобальная компьютерная сеть для об-
разовательного процесса – мощный инструмент, который должен органично впи-
саться и в предметы образовательных областей.
Специфика технологий Интернет – WWW (от англ. World Wide Web – всемир-
ная паутина) заключается в том, что они предоставляют пользователям громадные 
возможности  выбора  источников  информации:  базовая  информация  на  серверах 
сети; оперативная информация, пересылаемая по электронной почте; разнообраз-
ные базы данных ведущих библиотек, научных и учебных центров, музеев; инфор-
мация о гибких дисках, компакт-дисках, видео- и аудиокассетах, книгах и журна-
лах, распространяемых через Интернет – магазины, и др.
Работа с сетью Интернет в учебном процессе развивает у учащихся уверен-
ность, позволяет чувствовать себя частью большого реального мира, подстегивает 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
156
157
любознательность, развивает коммуникативные качества, создает элемент сорев-
новательности, позволяет разнообразить виды деятельности на уроке. 
Часто картинки из сети Интернет становятся единственным источником то-
го, чтобы дети увидели портрет писателя, фотографии, русские народные костю-
мы, шедевры русского искусства. это становится ярким наглядным пособием и ис-
точником вдохновения на уроках изобразительного искусства, окружающего ми-
ра, литературного чтения и художественного труда. 
Исходя из выше сказанного, использование ИКТ в учебном процессе можно 
представить в виде следующей схемы:
 
Изменению содержания образования 
Развитие познавательного интереса к предмету 
Использование 
презентаций 
на уроках 
Работу 
с ресурсами 
Интернет 
Использование 
готовых обучающих 
программ 
Работу 
с интерактивной 
доской 
– Повышению мотивации к учебно-познавательной деятельности. 
– эффективному усвоению информации. 
ПРИМЕНЕНИЕ ИКТ СПОСОБСТВУЕТ 
НАПРАВЛЕНО НА: 
ДОСТИГАЕТСЯ ЧЕРЕЗ: 
ПРИВОДИТ К: 
ЗАВИСИТ ОТ: 
Информационные ресурсы: 
– тесты; 
– презентации; 
– готовые обучающие программы. 
Кадровые ресурсы: 
– курсы повышения 
квалификации; 
– собственные усилия. 
Материально-
технические ресурсы: 
– обеспечение 
компьютерной техникой. 
Рисунок 1. Организация ИКТ в учебном процессе
Таким образом, Интернет:
– расширяет  виды  учебной  деятельности  учащихся  (поиск  и  обработка  ин-
формации по предмету из Интернета);
– предоставляет возможности для профессионального творческого общения 
и оперативного обмена информацией;
– дает возможности для профессионального роста;
– открывает творческие возможности для учителя по подбору и использова-
нию дидактического материала;
– позволяет использовать на уроке современные технические средства, увле-
кательные для учащихся [4, 41].
Урок с применением ИКТ требует от учителя немалой подготовки методи-
ческих материалов, зато составленные таблицы, схемы, наглядные пособия могут 
многократно работать на следующих занятиях. это помогает улучшить органи-
зацию урока, разнообразить его формы, повысить качество контроля знаний уча-
щихся. Информационные технологии открывают новые возможности для совер-
шенствования  учебного  процесса,  активизируют  познавательную  деятельность 
учеников и позволяют организовать самостоятельную и совместную работу уча-
щихся и учителей на более высоком творческом уровне.
Литература
1. Педагогический энциклопедический словарь. / Под ред. Б.М. Бим. – Бад; – 
М.: Большая Российская энциклопедия, 2003.
2. Ниязова  Г.Б.,  Жексенбаева  У.Б.  Технология  исследовательского  обучения 
школьников. – Астана, 2006. 
3. Жексенбаева  У.Б.  Организация  научно-исследовательской  деятельности 
школьников. – Алматы: РАДиал., 2004.
4. Савенков А. И. Маленький исследователь. Как научить младшего школь-
ника приобретать знания. – Ярославль: Академия развития, 2007.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
158
159
ОӘК 372.878:781.7(574)
МЕКТЕПТің БАСТАУЫШ БУЫН ОҚУШЫЛАРЫНА ТОППЕН ДОМБЫРА 
үЙРЕТУДің ТИіМДі ЖОЛДАРЫ
Ж.С. Сағитова
Бұл мақалада мектептегі білім, тәрбие беру жүйесінде музыка пәнінің алатын орны 
туралы мәселе қозғалады. Бастауыш сынып оқушыларына домбра шертуді үйретудің ең 
қолайлы жолдары көрсетіледі.
В данной статье поднимается вопрос о роли уроков музыки в процессе воспитания 
детей в общеобразовательной школе. Методах обучения игре на домбре детей в началь-
ных классах.
The article about the role of music in child rearing. As well as methods of learning to play 
the instruments in the elementary grades. In particular, to play the dombra.
«Музыка  тыңдатпайынша  тәрбие  беру,  балалық  шақтың  өзінде  адамның 
сүйіп тыңдайтын ән – күйлерінсіз тәрбие беру менің басыма қонбайтын нәрсе», 
дейді В.А.Сухомлинский. Сондықтан жалпы орта мектеп оқушыларының қолына 
домбыра беріп, аузындағы тіліне дуалы терме сөзін айтқызып үйретсе, нұр үстіне 
нұр емес пе?!. «Тәрбиесі жаманға жақсы ұстаздан пайда жоқ» дейді Саифи Сарайи. 
Тәлім тәрбиенің басты құралы – домбыра аспабы десек, қателеспейміз. Сондықтан 
да, жалпы білім беретін мектептерде домбыра негізінде қалыптасып жеткен тәрбие 
көзі  эстетикалық  әсемділікке  жетелейді.  Аспап,  әуен,  сөз,  поэзия  бір  мезгілде 
қатар қосылып, тең жүргенде өз нәтижесін көрсетеді. Осы айтылғандардың бәрін 
бір мезгілде бір адамның орындап шығуын талант иесі дейміз, ал талант ішкі өз 
рефлекс күшін еңбек арқылы оята біледі. Бұл – бірінші. Ал екіншісі – тыңдарман 
болса, оның ішкі рефлексін оятуға айтушының қызықты орындауы, дауыс екпіні, 
ұқтыру кезіндегі түрлі айла – тәсілдері жатады. Адам баласы талантты не талант-
сыз болып тумайды, ол іздену, ұқсау, еңбектену қасиеттерді миға ендіру арқылы 
музыка үнінің көмегімен «мен білемін» деген сөзді кіргізу арқылы жетістікке жете 
алады. Талант иесі ішкі жан тілін сезімге байлайды. Ал сезім еңбекке дағдылайды. 
Еңбек талантты ұштайды. Нәтиже деген не? Ол еңбектің соңғы көрсеткіші. Дом-
быра ойнау, ән айту, жаттау еңбек нәтижесі. Ал оны үйрету – педагогика ғылымы. 
Бұрынғы  көне  көз  қариялар  сиреді.  Заманымызға  байланысты  ауызша 
жалғасатын  шежіре  әңгіме,  дастандар  немесе  бірнеше  ғасырлар  бойы  ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасқан күйшілік өнердің қыры мен сыры, дәстүрлік дамуы ұмыт бола 
бастады. Десек те, домбыра ел ішінде ежелден келе жатқан қазақ халқының сүйікті 
музыкалық  аспабы.  Халқымыздың  дәстүріне  сүйене  отырып  топпен  домбыра-
ны нота арқылы емес, «ұстаз – шәкірт» әдісі арқылы үйрету тиімды жолдардың 
бірден бірі екені дәлелденіп келеді. Айтарлықтай, Қытайда 10495 домбырашы бір 
мезгілде  «Кеңес»  күйін  орындап  «Гиннестің  рекордтар  кітабына»  енгенін,  яғни 
оны  жаңғыртқанын  естіп  жатырмыз.  Жанды  жадырататын  мұндай  жаңалықты 
естігенде  кәдімгідей  сүйсініп  қалдық.  Ондағы  қандастарымыздың  қазақтың 
тілін,  ділін,  мәдениетін,  рухани  құндылықтарын,  салт-дәстүрлерін  сары  майдай 
сақтап жүргеніне қалай сүйінбессің. Осындай рухы биік, ұлттың намысын оята-
тын іс-шараны шетелде жүрген қандастарымыздың өткізіп жатқаны бір жағынан 
қуандырып,  көңілді  марқайтып,  шабыттандырып  жатса,  екінші  жағынан  Қазақ 
елінде, өзімізде өткенде ғой деген ой да көңілге оралады.
Мектепке жаңа келіп, қаламын ұстап, өмірінің басталған жаңа жүйесіне әлі 
үйрене  қоймаған  бастауыш  сынып  оқушысына  колына  домбыра  ұстата  салып, 
бір  қалыпты  қызықсыз  жаттығулар  арқылы  домбыраға  деген  махаббат  сезімін 
ұялатпақ түгілі кері сезім пайда болуы ықтимал. Ұстаздың оқушы өімірінің бұл 
кезеңінде басты мақсаты – домыраға деген қызығушылығын ояту. Ал, бұл мақсатқа 
тек  дұрыс  қолданған  әдіс-тәсілдер  арқылы  жету  мүмкін.  Домбыра  аспабының 
құрылымы  қандай  қарапайым  болса,  үйрету  жолы  да  сондай  болмақ.  Менің 
ұсынып отырғаным жаңа технология емес, тек қана тәжірибе бөлісу десе болады. 
– Ең  бастысы  ән  мен  күй  тыңдау  мерзімінің  уақытын  барынша  қысқарту. 
Өйткені кішкентай бала үшін 5–10 минут бойы зейінін бір сарындағы шығармаға 
қадап отыру өте ауыр және мүмкін де емес. 
– Домбырасы өз дене пішініне лайық – ықшам болуы қажет. Себебі, оқушы 
саусағын қай пернеге қоюды ойлағанның орнына қалай жеткізетінін ойлаумен бо-
лады.
– Алдымен ұстаз өзіне дұрыс мақсат қоя білуі. Әр кезеңнің мақсаты болуы 
міндетті.
– Шығарманы үйретуден бұрын домбыраны дұрыс және оқушыға ыңғайлы 
етіп ұстауын үйретіп алу.
– Біраз жаттыққан сайын сергіту сәтін жасап отырған жөн. Жалықтырып ал-
мау, дем алдыру мақсатында.
– Барлық шығармаларға ортақ және жиі кездесетін үзінділерге ат қойып алып 
пайдалану. Мысалы, еркем-ай, көркем-ай, алақай, т.б.
– Жаңадан үйреніп отырған үзіндісін мұғаліммен қосылып ауызбен айтып 
отыруы  қажет.  үйде  дайындалғанда  шығарманың  әуенін  ұмытып  қалса,  есіне 
түсіруге көмек болады.
– үйретілетін үзіндінің көлемі өте шағын болғаны дұрыс. Сынып ішінде әр 
түрлі қабілетті бала отырады.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
160
161
– Жаңа үзіндіні үйренуді көшуге асықпау керек, үйренгендерін әбден бекітіп 
алып, шатаспай ойнағанда ғана келесісіне кірісуге болады.
– Бір үзіндіге әртүрлі әдісті қолдану. Бір оқушыға бір әдісі жараса, басқасына 
түсініксіз болуы мүмкін.
– Көрсеткенде  белгілі  саусақтармен  ғана  ойнап  отыру.  Саусақтарды 
ауыстырған оқушыны шатастырады.
– Әуенін қоса айтып отыру. Есте сақтаудың тағы бір жолы.
Жұмыс тиімды болуы үшін, оқушыларды түрлі топтарға бөліп те үйреткен 
дұрыс. Мысалы, 5–6 баланың ішінде біреуі жылдам қабылдаса, оны жетекші дом-
бырашы етіп, қалғандары сол баланың қолына қарап жаттыға бергенде, мұғалім 
үлгермеген оқушылармен жұмыс жасайды. Тәжірибелі мұғалімдер жоспарды жа-
сап, сол жоспар бойынша сабақты өткізгеннен кейін, оған қысқаша талдау жасай-
ды: жоспар қаншалықты сәтті орындалды және мақсатқа қалай қол жеткізілді, т.с.с. 
Бұл мәліметтер мұғалімге келесі сабақты нәтижелі даярлауға септігін тигізеді.
Әдебиет
1. Ахмедияров Қ. Құрманғазы. Сарыарқа. 192-б.
2. Райымбергенов А. «Мұрагер» бағдарламасы. 5–6 сынып.
3. Хамиди Л., Ғизатов Б. Домбыра үйрену мектебі. – Алматы, 1964. – 130-б.
4. Аманов  Б.Ж.,  Мухамбетова  А.И.  Казахская  традиционная  музыка  и  ХХ 
век. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 544 с.
ОӘК 371. 388. 6: 512. 122
ҒҰМЫРНАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУДЫң ТИіМДі ӘДіС-
ТӘСіЛДЕРі 
Г.Ә. Сағынаева
Мақалада  ғұмырнамалық  шығармаларды  оқытудың  тиімді  әдіс-тәсілдерінің 
ұтымдылығы мен қолданылу жолдары ұсынылады.
Статья посвящена способам применения и эффективности методов преподавания 
автобиографических произведений.
The  article  is  devoted  to  the  ways  of  using  and  effectiveness  of  methods  of  teaching 
autobiographical works.
Көркем әдебиет – өнердiң бiр саласы. Әдебиеттiң басты мiндетi – оқушының 
сезiмiне әсер ету, сол арқылы жақсы, жағымды мiнезге баулу. Әдеби шығарманы 
оқу жалаң емес, өнердiң басқа түрлерiмен сабақтасып жатады. Көркем шығарманы 
талдау арқылы шығарманың негiзiнде жатқан проблеманы, басты мәселенi танып-
бiлу қажет. Сол арқылы оқушының бойында сөз өнерiне деген қасиет, сүйiспеншiлiк 
орнығады. Оқушылар көлемдi шығармалар арқылы тұтас бiр дәуiрдiң ерекшелiгiн 
таниды. Көркем шығарманы талдау арқылы оқушының бойында бiрнеше қасиетер 
қалыптасады. Олар: 1) оқушының көркем шығарманы қабылдауы, әсерi, эмоциясы, 
сол арқылы ой-өрiсi дамиды; 2) көркем шығармаға деген эстетикалық көзқарасы, 
шығарманы өнер туындысы деп қабылдауы өрiстейдi; 3) талдау арқылы оқушының 
танымы, қабiлетi, ойлау белсендiлiгi дамиды. 
Қазiргi  кезде  бiлiм  мазмұнын  жаңартудың  негiзi  өткендегi  мәдени-рухани 
құндылықтарды  тiрек  ете  отырып,  тарихи-мәдени  сананы  өрiстету,  оқушылар 
санасына  Отанын,  ел-жерiне  деген  сүйiспеншiлiгiн  қалыптастыру.  Әдебиет 
пәнiнiң  мазмұны  негiзiнен  ұлттық  құндылықтардан  құралған.  Пәннiң  алдына 
қоятын мақсаты – оқушылардың рухани дүниесiн байыта отырып, эстетикалық, 
интеллектуалдық,  көркемдiк,  адамгершiлiк  қасиеттерiн  дамыту.  Бұл  ретте 
ғұмырнамалық  шығармаларды  оқытудың  өзiндiк  ерекшелiгi  бар.  Соның  iшiнде 
Сәкен Сейфуллиннiң өзiндiк ерекшелiгi бар. Бұл есiм – қазақ әдебиетi тарихын-
да аса қадiрлi есiм. Туған халқының тамаша қасиет – сипаттарын, ұлттық мiнез-
құлқымыздың  жарқын  көрiнiстерiн  бойына  жиған  тұлға.  Ол  халқына  жаңа  жол 
сiлтеп қана қойған жоқ, жаңа дүниеге бет алған қазақ көшiнiң алдыңғы легiнде бол-
ды. «Бетпақ дала, тау, тас – меңiреу жерлер» таныс емес, жаңа жолдың қиындығы 
оны  қайыстырмады.  Қайта  желге  қарсы  бойын  түзеп,  өршелене  қанат  қаққан 
қыранша қарыса түстi.
С. Сейфуллиннiң  «Тар  жол,  тайғақ  кешу»  романы  –  Қазақстан  жерiнде 
төңкерiстiң келуiн алғаш көрсеткен шығарма, даңқты жылдар шежiресi. Зерттеушi-
ғалым Б.Кенжебаев бұл романды Қазақстанда Кеңес өкiметiн орнату жолындағы 
күрес туралы жазылған очерк деп атаған. 
С. Сейфуллин шығармасында өзiнiң бүкiл өмiрбаянын қамтымайды, тек бiр 
дәуiрде ғана басынан өткендерiн баяндайды. Сонымен бiрге өзi тiкелей қатыспаған 
оқиғаларды да қоса суреттейдi. Қазақстанда 1916–1919 жылдары болған бiраз та-
рихи оқиғаларды арқау етедi. Бiрақ автор қандай оқиғаны суреттесе де, тек мему-
ар  (естелiк)  мақала  стилiнде  емес,  көркем  шығарма  түрiнде  суреттейдi.  Бұл  ту-
ралы  ғалым  Б. Кенжебаев:  «Сәкен  шығармасында  көркем  әдебиеттiң  типтендiру 
құралдарымен қабат, публицистикалық құралдар да пайдаланылып отырған. Ал, 
мұның өзi тек очерк жанрына тән қасиет. Очерк идеяны оқушыға көркем құралдар 
(образдылық, портрет, сөздi даралау, пейзаж, сюжет пен композиция) арқылы, сол 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
162
163
сияқты,  публицистикалық  элементтердiң,  яғни  жинақтау,  толғау,  тарихи  парал-
лель, аналогия, цитата, цифр, документтер, газет мақалаларынан үзiндiлер, партия 
ұйымдарының шешiмдерi, т. б. көмегiмен жеткiзедi. Бұл элементтердiң қай-қайсы 
да «Тар жол, тайғақ кешу» романында баршылық», – дейдi [1, 19]. Романда публи-
цистика мен көркем сурет қабысып, алма-кезек келiп отырады. Зерттеушi қаламгер 
С. Мұқанов «Өсу жолдарымыз» еңбегiнде: «Тар жол, тайғақ кешу» бiр жағынан, 
тарих,  екiншi  жағынан,  саяси  оқулық,  үшiншi  жағынан,  көркем  шығарма»  деп 
жазады [2, 178]. Романда сол кезеңдегi революционерлердiң «азап вагонындағы» 
жағдайлары  әсерлi  суреттеледi.  «Қып-қызыл  болып  қызған  пештiң  айналасын-
да  қыздырынып,  қайнаған  суды  iшiп,  аз  ғана  нанды  жеп  отырмыз.  Вагонның 
саңылауларынан кiрген қыраулар ерiп су болып ағады. Вагонның кей жерiндегi 
темiрлерге аппақ болып қырау тұрған. Тыс қатты аяз. Сiбiрдiң кәдiмгi шытырлақ 
аязы.  Вагонның  халi  нашар.  Қырау,  мұз,  дым,  ызғар,  уiлдеген  суық.  Пешке  от 
жақсақ, қайнап, ысып кетедi. Тұс-тұстан су ағады. Пеш сөнсе, айнала қырау, мұз 
қатады. Ызғарлы, суық аңырайды. Вагонның қасында түрме ұжмақ сияқты. Вагон 
тозақ» [4, 29]. 
1918 жылдың маусымынан 1919 жылғы 5 қаңтарға дейiн совдепшiлер Ақмола 
түрмесiнде отырады. Жетi ай бойы олар түрме басшыларынан көп қорлық көредi. 
Ақырында 1919 жылдың 5 қаңтарында оларды Қызылжарға қарай айдайды. Бұл 
азапты жолдың жартысын олар жаяу жүредi, ал қалғанын суық әрi қараңғы ва-
гонда өткiзедi. Совдепшiлер осы азапқа төзедi. Аз ғана мүмкiндiктi пайдаланып, 
газеттен  хабар  бiлiп  отырады.  «Азап  вагонынан»  Омбы  лагерiне  ауысқан  соң, 
тұтқындар  қашып  шығуды  ойластыра  бастайды.  Соның  iшiнде  Сәкен  түрменiң 
ауласындағы қарды таситын шанаға жасырынып, қашып шығады. Ол бүкiл қазақ 
даласын жаяу кезiп, Әулиеатаға келедi. Жолдағы көрген қиындығын, төнген қауiп-
қатердi автор тебiрене суреттейдi.
Мектептiң жоғары сыныптарында «қазақ әдебиетi» пәнiнiң бiлiм мазмұнына 
әдебиеттiң теориялық мәселелерi, құрамдас бөлiктерi, әдеби ағымдар мен бағыт- 
тар,  әдеби  көркем  шығармаларды  тұтас  талдау  жүйесi  кiредi.  Оқушылар  «Тар 
жол, тайғақ кешу» романымен танысу үстiнде, алдымен сол кезеңнiң қоғамдық-
саяси  жағдайынан  хабардар  болуы  керек.  Яғни,  Сәкеннiң  қоғамдық-әлеуметтiк 
ортасы туралы бiле отырып, Сәкеннiң 20-ғасыр басында өткен әлеуметтiк, саяси 
жағдайдан сырт болмағанына көздерi жетедi. Роман автордың өз атынан баяндала 
отырып, онымен тұстас бiрталай белгiлi қайраткерлердiң есiмдерi де аталады. Осы-
лардан мәлiметтер бере отырып, белгiлi зерттеушi, сәкентанушы Т. Кәкiшұлының 
1968 жылы жарық «Қызыл сұңқарлар» әдеби-тарихи очеркi, 1972 жылы «Тамаша 
адамдар өмiрi» сериясынан шыққан «Сәкен Сейфуллин» ғұмырнамасын, 1976 жы-
лы «Өнегелi өмiр» сериясынан жарық көрген «Сәкен Сейфуллин» ғұмырнамасын, 
1999 жылы жарық көрген «Мағжан мен Сәкен» ғылыми эсселерiн пайдалануға бо-
лады.
Қазiргi  әдiстеме  неғұрлым  оқушыға  шығармашылық  бағыт  беретiн 
әдiс-тәсiлдердi  қалайды.  Яғни,  оқушы  көркем  мәтiнмен  таныса  отырып,  оны 
көркемдiк-эмоциялық, танымдық жағынан ұғып, ойша елестетiп, түйсiне бiлу ке-
рек. С. Сейфуллиннiң «Тар жол, тайғақ кешу» романын талдау үстiнде оқушылар 
Сәкеннiң қайраткерлiк, күрескерлiк мiнезiмен жете танысады. Романның басында 
Әупiлдек көлiнiң тамылжыған суретi автордың ақындық болмысынан хабар бередi. 
Атаман  Анненковтың  қолында,  Колчактың  Омбыдағы  концлагерiнде  азап  көруi 
суреттелген бөлiмдер Сәкеннiң төңкерiс жолындағы от-жалынды кешкен өмiрiнен 
мол мағлұмат бередi. Осы роман бөлiмдерiне жеке жоспар құра отырып, роман-
ды  тұтас  талдауға  мүмкiндiк  жасаймыз.  Шығарманың  беташарында  айтылатын 
автордың мына бiр сөзi романның өзiндiк ерекшелiгiн тануға мүмкiндiк беретiндей: 
«Бұл «Тар жол, тайғақ кешу» әңгiмесiнiң бас жағы бұрын «Қызыл Қазақстан» жур-
налына бөлшектенiп басылған едi. Сол басылғандарды жиып, жөндеп, тағы қосып 
жазып кiтап қылдым. Мақсұт: 1916-17-18-19 жылдардағы тарихи қозғалыстың, ұлы 
өзгерiстің Қазақстандағы өзiм көрген, өзiм бiлген оқиғаларынан баспа жүзiнде iз 
қалдыру болды. Бұл кiтапта «Алаш» туралы көп әңгiмелер айтылды. «Алаш» ту-
ралы әңгiмелер айтылғанда, ол әңгiмелер тарихи мағлұмат ретiнде баспа жүзiнде 
шықсын  деген  оймен  айтылды.  Бұл  кiтапқа  «Қызыл  Қазақстанда»  жазылған 
мақалаларымның «Тар жол, тайғақ кешу» деген атын қойдым. «Ұлы өзгерiс», «Ұлы 
асу», «Ұлы өткел» деген аттар ойыма келiп едi. Көзбен көргендерiм кiтапта көбiрек 
айтылған соң, «Тар жол, тайғақ кешу» деген атты лайық көрдiм. Бұл атты жал-
пы, суреттi мағынада алдым. Газеттереден мағлұматтар көп кiрдi. Бiрақ «Бiрлiк 
туы», «Жас азамат», «үш жүз», «Тiршiлiк» газеттерiнiң керектi нөмiрлерi қолыма 
түспедi.  Өйткенi  мен  бұл  кiтаптың  көп  жерлерi  тарихи  мағлұмат  болуға  жарар 
деп бiлдiм» [3, 5]. Осы арқылы Сәкен шығармасының ерекшелiгiн саралап бередi. 
Өзi айтқанындай, роман құрылымы тарихи оқиғалардың баяндалу ретiмен келiп 
отырады.  Мәселен,  «Революцияның  алдыңғы  жылдары»  тарауы  «Шұбырада», 
«Әупiлдек»,  «Тұлып»,  «Дауыл  алдында»  деген  бөлiмдердi  бiрiктiредi.  Соның 
iшiнде «Әупiлдек» бөлiмiнде роман желiсiндегi ерекше бiр көркем кестелi оқиға, 
жас  қыздың  бас  бостандығына  ұмтылған  сәтi  суреттеледi.  Осы  бөлiмдi  оқып, 
танысқаннан кейiн, мынадай жоспар құруға болады: 1. Табиғат суретi. 2. Әупiлдек 
көлiнiң тарихы. 3. Ауылдағы жастардың бас қосуы. 4. Қабибаның әнi. 5. «Әупiлдек» 
әнiнiң әсерi.
Осы  жоспар  арқылы  оқушылар  бөлiм  мазмұнымен  танысып,  «Әупiлдек» 
әнiн тыңдайды. Осы әннен қазақ қыздарының ерте кезде бас бостандығына жете 
алмаған мұң-шерi танылады.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: