Детерминация және дифференцияланудың молекулалық-генетикалық ерекшеліктері
ДЕТЕРМИНАЦИЯ ЖӘНЕ ДИФФЕРЕНЦИЯЛАНУДЫҢ МОЛЕКУЛАЛЫҚ-ГЕНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дифференциаланған клеткалар көбею қабілетінен айырылады, сондықтан әр тінде бөліну қабілетін сақтаған клеткалардан тұратын камбиальды қоры бар. Осы қордың арқасында дифференциаланған клеткалардың «қоры» олардың кез-келген бөліктері жойылған жағдайда толтырылады. Осы қорға бағана клеткалары жатады.
Олар эмбриондардың (эмбриональды бағана клеткалары - ESC) ерте кезеңінде (бластоцист сатысында) пайда болады. Осы кезеңде ESC тотипотентті, яғни олар кез-келген экто-, энто-, мезодермалды туындыларды шығаруға қабілетті.
Ересек тіндерде олар мультипотентті, яғни көптеген әр түрлі клетка типтерін түзуге қабілетті, бірақ барлығы емес (аймақтық бағана клеткалары).
Бағана клеткалар күтпеген жерден мида табылды. Онда, басқа тіндердегідей, олар нейрондардың өліміне байланысты ақауларды жоюға қабілетті. Эмбриональды бағаналы жүйке клеткалары тек жүйке ғана емес, сонымен қатар спектрі толық зерттелмеген басқа бағыттарға да дифференциалана алады. Оларды гистологиялық препараттарда оларда синтезделген сатыға тән протеин нестатиніне иммуногистохимиялық реакция көмегімен анықтауға болады. Өзіндік дифференциациясы барысында олар бірқатар кезеңдерден өтеді.
Олардың бірінші кезеңі - виментин белоктың синтезімен сипатталатын және нейробласт бағыты бойынша да, глиобласт бағыты бойынша да тек жүйке бағытында дамуға қабілетті ұрпақ клеткасының сатысы. Бағаналы клетканың болашақ (проспективті) потенциалын шектеудің келесі кезеңі - бұл клетка-бастамашы (предшественник). Ол тек бір бағытқа дифференциалануға, не нейронға (нейробласт, арнайы бета-тубулин белогін синтездейтін) не глиальды клеткаларға (глиобласт, арнайы қышқыл глиальды фибриллярлы белокты - GFAP синтездейтін) қабілетті.
4Аналық пен аталық жасушаларының жыныстық хромосомаларының жиынтығын еске түсіріңіз; аналықтың соматикалық жасушалары аталық жасушаларынан қандай микроскопиялық құрылымда ерекшеленеді? көрсетілген құрылымның пайда болу механизмін түсіндіріңіз
жаңа ағзаларға өмір беретін гаплоидтік хромосома жиентығы бар мамандандырылынған жасушалар Аталық және аналық жыныстық клеткалар деп аталады.
Аналық жыныс жасушасы (яйцеклетка); (ovocytus; лат. ovum — жүмыртқа; гр. kytos - жасуша) — ядросында хромосомалардың жекеленген жиынтығы болатын, пісіп жетілген ұрғашы жануарлардың жыныс жасушасы. Сперматозоидтармен салыстырғанда аналық жыныс жасушасының (жүмыртқа жасушасының) саны аз, көлемі бірнеше есе үлкен келеді. Оның цитоплазмасында ұрықтың дамып жетілуіне керекті қоректік заттар — сарыуыз қорланады. Аналық жыныс жасушасының мөлшері жануарлар ұрығының даму ортасына (құрсақта немесе жүмыртқада) байланысты әртүрлі болып келеді. Себебі, ұрықтың даму ортасына сәйкес жыныс жасушалары да қоректік затгармен (сарыуызбен) түрлі мөлшерде (ұрығы жатырда дамып жетілетін жануарлар жыныс жасушаларына сарыуыздың көп қоры керек емес, ал ұрығы жүмыртқада дамитын жануарлар жыныс жасушалары қоректік заттармен көп мөлшерде қорланады) қорланады. Жыныс жасушаларының диаметрі, олардың цитоплазмасындағы қорекгік заттар қорының (сарыуыздың) мөлшеріне тікелей байланысты болып келіп, 100 мкм бірнеше см дейін өзгеріп отырады. Сарыуыздың мөлшеріне және жұмыртқа жасушасы цитоплазмасындағы орналасу сипатына сөйкес жұмыртқа жасушасы бірнеше түрге бөлінеді. Сарыуыздың мөлшеріне қарай аналық жыныс жасушасы: олиголецитті овоцит (сарыуызы аз), мезолецитті овоцит (сарыуызы орташа) және полилецитті овоцит (сарыуызы көп) болып үш топқа бөлінеді. Ал сарыуыздың жұмыртқа жасушасы цитоплазмасындағы орналасу орны мен оның цитоплазмадағы таралуына байланысты аналық жыныс жасушалары: гомолецитті овоцит (сарыуызы цитоплазмада біркелкі таралған) және телолецитті овоцит (сарыуызы торша цитоплазмасының төменгі полюсінде — көп, жоғарғы полюсінде — аз) болып бөлінеді. Сүтқоректілер мен қандауьфшада (ланцетникге) аналық жыныс жасушасы: олиголецитті және гомолецитті овоцит тер, қосмекенділер мен кейбір балықтарда — мезолецитті және телолецитті овоцит тер, ал бауырымен жорғалаушыларда, құстар да, жұмыртқа салушы сүтқоректілерде (ехидна, үйректүмсық) — полилецитгі және телолецитті овоцит тер. Пісіп жетілген аналық жыныс жасушасы ядросының ядрошығы ірі болып келеді. Ядрошық рибосомалар мен РНҚ-ның түзілуіне белсенді қатысады. Сүтқоректілер аналық жыныс жасушасын сыртынан біріншілік қабық ша — плазмолемма (сарыуыз қабық шасы) және оның сыртыңдағы екіншілік - фолликулалы қабық ша (аналық жыныс безі — жұмыртқалық жасушаларының туындысы) қаптайды. Бұлардың аралығында мөлдір аймақ болады. Құстардың , бауырымен жорғалаушылардың, жұмыртқа салушы сүтқоректі жануарлардың аналық жыныс жасушасы біріншілік және үшіншілік (жүмыртқа жолының өнімдері - ақуыз , әк қабық асты жұқа қабық , әк қабық ) қабықшалармен қапталған. Аналық жынысжасушасының халықаралық атауы — " овоцит ". Жұмыртқа жасушасының пішіні дөңгелек немесе сопақ болып келеді. Ол дене жасушасына тән құрылымдардан құралған. Бірақ, оның цитоплазмасында центросома (жасуша орталығы) органелласы болмайды, ядросында хромосомалардың гаплоидты жиынтығы болады. Сүтқоректілер жұмыртқа жасушасын сыртынан екі қабық : тікелей біріншілік қабық (плазмолемма) және екіншілік қабық (фолликулалы қабық ) қаптайды. Аналық жыныс жасушасы ұрықтану арқылы жаңа организмнің пайда болуына қатысып, ұрыққа аналық организмнің тұқым қуалаушылық қасиеттерін жеткізеді.
Аталық жыныс жасушасы үш бөлімнен: қасәулелі протоплазмалық және ұзын сәулелі талшықты астроциттер. Қысқасәулелі протоплазмалық астроциттер — орталық жүйке жүйесі мүшелерінің сүр затында, ал ұзын сәулелі талшықты астроциттер — аталған мүшелердің ақ затында орналасады. Қысқа сәулелі прото-плазмалық астроциттің тармақталған қысқа өсінділері болады. Ол зат алмасу және оқшаулау қызметгерін атқарады. Ұзын сәулелі талшықты астроциттің жүйкелік глия талшықтарына айналатын жіңішке де ұзын келген 30-40 шақты өсіңділері болады. Нейроглия талшықтары — қан тамырлары мен ми және жұлынның сыртқы бетіндегі оқшаулау жарғақтарын түзуге қатысады.[1] Сперматозоид (грек. Sperma, spermatos – ұрық, zoon – тіршілік иесі және eіdos – түр) – адамның, жануарлар мен көптеген өсімдіктердің жетілген гаплоидты аталық жыныс клеткасы. 1677 жылы сперматозоидты сүтқоректілердің спермасынан Антони ван Левенгук тапты. Ал сперматозоид терминін ғылымға 1827 жылы К.М. Бэр енгізді. Сперматозоид сперматогенез процесінің (адам мен жануарлар аталық безінде сперматозоидтардың түзілуі) нәтижесінде пайда болып, аналық жұмыртқа клетканы ұрықтандырады. Сперматозоидпен аналық жұмыртқа қосылғаннан кейін зигота түзіледі де, ұрықтың дамуы басталады. Жануарлардағы сперматозоидтың ұзындығы әр түрлі болады. Мысалы, омыртқалы жануарларда 10 – 100 мкм, жәндіктерде бірнеше мм-дей болады. Адам сперматозоидының орталық көлемі 16 – 19 мкм3.
Сперматозоидтар талшықты және талшықсыз болып бөлінеді. Кәдімгі талшықты сперматозоидтар барлық омыртқалы жануарлар мен көптеген омыртқасыздарға тән. Талшығы (құйрығы) қозғалу қызметін атқарып, сперматозоидты жылжытады, онда аденозин үш фосфор қышқылын ыдырататын белок, денесінде қысқа басы болады. Басында аталық тұқым қуалайтын материал сақтайтын ядросы бар. Оның алдыңғы жағында акросома (Сперматозоидтың жұмыртқа қабығы арқылы өтуіне жағдай жасайды) орналасқан. Сперматозоидтардың тіршілік ету ұзақтығы да әр түрлі. Мысалы, әйелдің жатырында 2,5 сағат, жылқының жыныс жолында 5 – 6 тәулік, қоянда – 30 сағат, құстарда – 3 апта, жабайы араларда – 3 – 4 жылға созылады. Талшықсыз сперматозоидтар құрттарға, көпаяқтыларға, шаянтәрізділер мен кенелерге тән. Ал реликт термиттерде (Mastotermes darwіnіesіs) ғана көп талшықты сперматозоидтар (100-ге жуық, олар жай қозғалады, акросомалары болмайды) кездеседі.
Өсімдіктердегі талшықты сперматозоидтарды антерозоидтар деп атайды. Көптеген тұқымды өсімдіктерде талшықсыз сперматозоидтар (спермий) болады, олар жай қозғалады. Жасыл, қоңыр балдырларда, кейбір төм. сатыдағы саңырауқұлақтарда, мүктерде, қырыққұлақтарда, қырықбуындарда, плаундарда, саговниктер мен гинкгода екі не көп талшықты сперматозоидтар болады. Өсімдіктердегі сперматозоидтарда целлюлоза қабығы болмайды, пішіні кішкентай, тек кейбір саговниктерде олардың диам. 300 мкм-ға жетеді.
29 билет
1 Қазіргі уақытта жасуша өлімінің екі түрі белгілі. Олар қалай аталады? Олардың арасындағы түбегейлі айырмашылықтар қандай?
жасуша өлімі Бұл барлық тірі организмдер әр түрлі сатыда өтетін жасушалық компоненттерді жою процесі.Барлық көп жасушалы организмдерде жасушалардың өлуі мен жасушалардың көбеюі арасында оңтайлы тепе-теңдік болуы керек.
Жасушалардың өлуі екі негізгі механизммен жүреді: некроз немесе жасушаның кездейсоқ өлуі және апоптоз немесе жасушаның бағдарламаланған өлімі. Әрбір механизмге белгілі бір жасуша морфологиясы жатады.
Апоптоз немесе жасушалардың бағдарламаланған өлімі генетикалық компоненттермен жоғары реттелетін жолдан тұрады. Организм патологиялық жағдайларды бастан кешіргенде (мысалы, дегенеративті аурулар), апоптотикалық бағдарлама қате түрде орындалуы мүмкін, нәтижесінде жасушалар негізсіз жойылады.
Бағдарламаланған жасушалық өлім - бұл даму жолдарының және жалпы гомеостаздың (жасушалардың өлуі мен көбеюі арасындағы бақылау) маңызды компоненті.
Кездейсоқ жасуша өлімі немесе некроз - жасуша өлімінің екінші түрі. Егер біз оны апоптозбен салыстырсақ, онда ол түбегейлі айырмашылықтарды ұсынады. Бұл құбылыс жасушаларға қолайсыз немесе экстремалды орта әсер еткенде пайда болады, нәтижесінде жасуша құрылымдары бұзылады.
