1 Пәннің мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдаңыз. Ғылым дамуының негізгі кезеңдерін сипаттаңыз
жүктеу/скачать 4,25 Mb.
|
| Айырмашылықтар
Процесті басқару: Салыстырмалы түрде апоптоз - бұл жоғары бақыланатын белсенді процесс, ал некроз - бұл жасуша энергетикалық тәуелсіз өлім режимінің пассивті құрбаны болатын улы процесс. Біз айтып өткендей, қазіргі кездегі дәлелдер некроздың реттелмейтіндігіне күмән келтірді. Қайтыс болған жер: Әдетте, апоптоз бір жасушада немесе кішкентай жасуша шоғырында болады, ал некроз жасушалардың континуумында локализацияланған. Плазмалық мембрана күйі: апоптозда жасуша мембранасы өзгеріссіз қалады, ал цитоплазмада апоптоздық денелер сақталады. Некроз кезінде плазмалық мембрана жарылып, цитоплазма бөлініп шығады. Қабыну процестері: Апоптозда қабынудың түрі байқалмайды, ал инфляция некроздың ең жарқын сипаттамаларының бірі болып табылады. Мембрананың және жасушалық тұтастықтың жоғалуы қабыну үдерісіне байланысты жасушалық агенттерді жинайтын химотактикалық сигналдар жібереді. 2 Поралардың пайда болуы қалай жүреді және олардың түзілуіне кариолеммадан басқа қандай ядро құрылымдары қатысады? Ядролық пора саны қандай және ол неге байланысты? Барлық жасушаларда ядролық поралар бар ма, егер жоқ болса, неге? Ядро қабықшасында көптеген ұсақ тесіктер (поралар) болады. Олардың саны жасушадағы түзіліс (синтез) процестерінің белсеңділігіне байланысты. Түзіліс процесі күшейген сайын, тесіктер саны да көбейеді. Ядро Қабықшасының тесіктері арқылы жасуша цитоплазмасы мен ядро аралығында зат алмасу процесі (протеиндер, көмірсулар, майлар, нуклеин қышқылдары, су, әртүрлі иондар) үздіксіз жүріп отырады. Ядро қабықшасы тесіктер арқылы цитоплазмалық тормен, одан әрі жасушаны қоршаған сыртқы ортамен жалғасады. Түрлі жасушалардың ядролық қабықшасында диаметрі 80-90 нм поралардың көптеген саны болады. Поралардың саны айнамалы. Ядролардың үлкендігі мен жасушалардың функциялық белсенділігіне тәуелді Поралық комплекстер кейде гранулалық тордың мембраналарының құрамында да байқалады. 3Өздеріңіз білетіндей, сперматозоидтардың күрделі цитоскелеті бар. Сперматозоидтың цитоскелеті қандай бөліктерден тұрады? Сперматозоидтың цитоскелеттік компоненттері қайда орналасқан? (Цитақанқа )Цитоскелет (жасуша қанқасы ) (гр. kytos — жасуша ; гр. skeleton — қаңқа) — жасушаның пішінін анықтап, оның қозғалысын қамтамасыз ететін құрылым .Цитоскелет 3 негізгі құрылымдардан тұрады: микротүтікшелер , актин филменттері (жіпшелері) және аралық филаменттерден құралған. Олардың әрқайсысы мыңдаған ақуыздардан тұрады. Микротүтікшелер центриольдердің, базальды денешіктің, кірпікшелер мен талшықтардың құрамына кіреді. Олар тубулин протеинінен құралған. Аталық жыныс жасушасы үш бөлімнен: қасәулелі протоплазмалық және ұзын сәулелі талшықты астроциттер. Қысқасәулелі протоплазмалық астроциттер — орталық жүйке жүйесі мүшелерінің сүр затында, ал ұзын сәулелі талшықты астроциттер — аталған мүшелердің ақ затында орналасады. Қысқа сәулелі прото-плазмалық астроциттің тармақталған қысқа өсінділері болады. Ол зат алмасу және оқшаулау қызметгерін атқарады. Ұзын сәулелі талшықты астроциттің жүйкелік глия талшықтарына айналатын жіңішке де ұзын келген 30-40 шақты өсіңділері болады. Нейроглия талшықтары — қан тамырлары мен ми және жұлынның сыртқы бетіндегі оқшаулау жарғақтарын түзуге қатысады.[1]Сперматозоид (грек. Сперма, сперматос – ұрық, зоон – тіршілік иесі және еідос – түр) – адамның, жануарлар мен көптеген өсімдіктердің жетілген гаплоидты аталық жыныс клеткасы. Сперматозоидтар талшықты және талшықсыз болып бөлінеді. Кәдімгі талшықты сперматозоидтар барлық омыртқалы жануарлар мен көптеген омыртқасыздарға тән. Талшығы (құйрығы) қозғалу қызметін атқарып, сперматозоидты жылжытады, онда аденозин үш фосфор қышқылын ыдырататын белок, денесінде қысқа басы болады. Басында аталық тұқым қуалайтын материал сақтайтын ядросы бар. Оның алдыңғы жағында акросома (Сперматозоидтың жұмыртқа қабығы арқылы өтуіне жағдай жасайды) орналасқан. Сперматозоидтардың тіршілік ету ұзақтығы да әр түрлі. Мысалы, әйелдің жатырында 2,5 сағат, жылқының жыныс жолында 5 – 6 тәулік, қоянда – 30 сағат, құстарда – 3 апта, жабайы араларда – 3 – 4 жылға созылады. Талшықсыз сперматозоидтар құрттарға, көпаяқтыларға, шаянтәрізділер мен кенелерге тән. Ал реликт термиттерде (Мастотермес даруініесіс) ғана көп талшықты сперматозоидтар (100-ге жуық, олар жай қозғалады, акросомалары болмайды) кездеседі. Өсімдіктердегі талшықты сперматозоидтарды антерозоидтар деп атайды. Көптеген тұқымды өсімдіктерде талшықсыз сперматозоидтар (спермий) болады, олар жай қозғалады. Жасыл, қоңыр балдырларда, кейбір төм. сатыдағы саңырауқұлақтарда, мүктерде, қырыққұлақтарда, қырықбуындарда, плаундарда, саговниктер мен гинкгода екі не көп талшықты сперматозоидтар болады. Өсімдіктердегі сперматозоидтарда целлюлоза қабығы болмайды, пішіні кішкентай, тек кейбір саговниктерде олардың диам. 300 мкм-ға жетеді. 4Бір жасушалы эмбрионның (зиготаның) күрделі көп жасушалы организмге айналу компоненттерін тізімдеңіз. Нейруляциядан бұрын қандай процестер жүреді (жүйке түтігі мен жүйке қыртысының пайда болуы)? Нейруляция процесінің мәнін анықтаңыз. Зигота - (грекше "zygotos" – бірге қосылған) – ұрықтанған жұмыртқа клетка Бөлшектену (лат. flssio — бөлшектену) — ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуының эмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. [Бластула (грек, blastos — ұрық, өскін) — бөлшектену процесі нәтижесінде пайда болған қуысты ұрық Гаструла (грек. gaster — асқазан) — көп клеткалы жануарлардың ұрықтық дамуының бір сатысы. Гаструла сатысында ұрық екі қабатты қап тәрізді қуыстан (гастроцель) және оны сыртқы ортамен байланыстыратын бластопор тесігінен (алғашқы ауыздан) тұрады. Оның сыртқысы эктодерма, ал ішкісі энтодерма деп аталады. Бұлар — алғашқы ұрық жапырақшалар [: Гаструлаланудың 4 түрі бар: 1) инвагинация немесе ішіне тартылу. Бұл жағдайда бір қабат ұрық (бластула) қабырғасының ішке қарай тартылу нәтижесінде қос қабатты ұрық түзіледі; 2) иммиграция немесе көшу әдісінде бластуланың қабырғасынан жеке клеткалар бластоцельге көшіп, ішкі ұрық жапырақшасы энтодерманы түзеді; 3) эпиболия немесе қабаттап өсу — сары уызы көп қозғала алмай қалған ірілеу клеткалардың айналасына ұсақ клеткалар қосылып, ірі клеткалардың іште қалуы (кейбір құрттарда, моллюскілерде). Жұмыртқаның сары уызы көп болған сайын, эпиболия процесі ұзаққа созылады; 4) деляминация немесе бластула қабырғасының қабаттарға бөлінуі (ішек қуыстыларда). Адам мен хордалы жануарлар ұрықтарында нерв түтігінің түзілу процесін нейрулация дейді. Дамудың бұл кезеңі нейрула деп аталатын эмбриондық даму кезеңінде жүреді, гаструляция процесі аяқталғаннан кейін. Нейруляция ұрықтың арка бетінде эктодерманың калындап нерв пластинкасынын пайда болуынан басталады. Нерв түтігінің алдыңғы бөлігі мига, мойын мен тұлға аймағындағы бөлігі жұлынға жіктеледі. Нерв түтігінің каналы орталық жұлын каналы болып дамиды 30билет 1Ұлпалар, өздеріңіз білетіндей, Жануарлар ағзасын ұйымдастырудың иерархиялық деңгейлерінің бірі болып табылады, өз кезегінде олар құрамдас бөліктерден немесе элементтерден тұрады. Бұл элементтер қалай аталады? Оларды тізімдеңіз. Аталған элементтердің қайсысы негізгі, қайсысы туындылар? Ұлпалар'. Адам ағзасы басқа тірі ағзалар сияқты жасушалардан құралатындығы сендерге белгілі болды. Жасушалар адам денесінде ретсіз орналаспай, бірімен-бірі жасушааралық зат арқылы байланысып топтанады. Ұлпа - шығу тегі, құрылысы, атқаратын қызметі бірдей жасушалар мен жасушааралық заттардың жиынтығы. Ұлпалар 4 топқа бөлінеді: эпителий, дәнекер, бұлшықет және жүйке ұлпалары. Осы тӛрт типке жататын ұлпаларды А.А.Заварзин екі топқа біріктіруді ұсынған: 1. Жалпы маңызды ұлпалар - оған эпителиальді ұлпалар мен дәнекер ұлпаларды жатқызған. 2. Маманданған ұлпалар – оған бұлшық ет ұлпасы мен жүйке ұлпасын жатқызған. Эволюция процесінде алдымен жалпы маңызды ұлпалар пайда болған, "мамандалған ұлпалар" филогенетикалық дамудың кейінгі кезеңінде бӛлініп шыққан (-). Даму барысында әрбір ұлпаның құрамында әр түрлі кезеңдердің жасушалық элементтері кездесетіні анықталған.Шала жіктелген жасушаларды А. А. Заварзин камбий жасушалары деп атаған. Камбийлік элементтерден жоғары дәрежеде жіктелген, маманданған элементтер пайда болады. Камбийлік жасушалар кӛбейе алатын болса, мамандалған жасушалар ондай қабілеттен айрылғандар. 2Метаболизм тіршіліктің ұйымдастырудың жасушалық және биосфералық деңгейлерінде жүретінін дәлелдеңіз Зат алмасу немесе метаболизм деп тірі ағзада өтетін барлық химиялық реакциялардың жиынын айтамыз. Зат алмасу нәтижесінде ағзаға қажет заттар түзіледі және энергия бөлінеді. Ағза мен сыртқы орта арасында әрқашан зат және энергия алмасуы үздіксіз жүріп отырады. Күрделі қоректік заттар ас қорыту мүшелерінде қорытылып құрылысы жай заттарға айналған соң ащы ішектен қанға және лимфаға өтеді. Қан және лимфа ағыны арқылы ұлпаларға жеткізіледі. Әр мүшенің жасушалары өзіне тән және өсіп-өнуіне қажетті қарапайым заттарды түзеді. Қоректік заттардың ыдырауынан пайда болған энергияны жасушалар әр-түрлі физиологиялық үрдістер үшін жұмсайды. Артық түскен заттарды өзіне қор етіп жинайды (мысалы, гликоген, май). Ал жасушалардың тіршілік етуі нәтижесінде түзілген керексіз заттар өкпе, тері ішек арқылы сыртқа шығарылып отырады. Зат алмасу (метаболизм) – жасушаның тіршілігін қамтамасыз ететін, организмде жүріп жататын барлық химиялық процестердің жиынтығы. Бұл организмнің тіршілік қабілетін сақтау және сыртқы ортамен қарым-қатынасын, организмге қоректік заттардың еніп, олармен ферменттер әсерінен ыдырауын, пайда болған жай заттардың жасушалар мен мүшелерге тасымалданып, олардың тотығуын, энергия бөлініп шығуын, жасуша құрамындағы түзілістердің биосинтезделуін және қорытылған өнімдердің организмнен бөлініп шығуын қамтамасыз етеді. Жасушадағы қандай да болса, бір заттың белгілі бір тәртіппен ферменттік айналуға түсуін –метаболизмдік жол, ал осы кезде пайда болатын аралық өнім – метаболиттер деп аталады. Жасушадағы қандай да болса, бір заттың белгілі бір тәртіппен ферменттік айналуға түсуін – метаболизмдік жол, ал осы кезде пайда болатын аралық өнім – метаболиттер деп аталады. Метаболизмнің қарапайым молекулалардан күрделі құрылымдық заттардың түзілу реакциясы – анаболизм, ал бұған қарама-қарсы өтіп жататын процесті катаболизм дейді. Жасыл өсімдіктерде фотосинтез нәтижесінде түрлі көмірсулар түзіледі. Жануарлар әдетте осы көмірсулармен қоректенеді. Қарапайым қанттар қанмен жануарлар денесіне таралып, күрделі полисахарид – гликогенге айналады. Метаболизм нәтижесінде көмірсулар (пируват) органикалық қышқылға, одан әрі майға, көмірсудан пайда болған органикалық қышқылдар аммиак азотымен реакцияласу нәтижесінде амин қышқылына, май, ақуыздар метаболизм нәтижесінде ыдырап, соңында несеп зәрі, аммиак, көмірқышқыл газы, т.б. қарапайым заттарға айналады. Адам мен жануарлар организміндегі метаболизм процесін реттеуде жүйке жүйесінің атқаратын (әсіресе, үлкен ми сыңарлары қыртысының) маңызы зор. Организмнің дамуы, өсуі, т.б. Метаболизм заңдылықтарына бағынады. Адамда метаболизм процесінің ауытқуы байқалса, адам ауруға шалдығады.Мысалы, диабет, семіздік, бүйрекке тас байлану, атеросклероз, т.б.[1] Метаболизм екі қарама-қарсы реакциялар топтарынан тұрады: катоболизм және анаболизм. 3Кейбір эпителий жасушаларында ұлпалардыңң басқа түрлерінің басым көпшілігінде жоқ органеллалар болады. Біз қандай органеллалар туралы айтып отырмыз? Бұл органеллалар қалай қалыптасқан? Олардың функционалдық маңызы қандай? Эпителиальді ұлпаны шекаралық ұлпа деп те атайды. Эпителий деген термин гректің екі сӛзінен құралған "Эпи"— үсті және "телий"—емізікше яғни емізікшелерді жауып тұрады деген ұғымды білдіреді. Дәнекер ұлпалардың емізікшелерінің үстінде орналасқан ұлпаны алғаш рет - эпителий деп атап, сол терминді қолданған Рюйеш. Эпителий дененің барлық сыртқы беті мен сероздық қабықшаларды қаптайды және организмнің кӛптеген бездерін құрайды. Эпителиальді ұлпа жасушалардан — эпителиоциттерден тұрады. Шығу тегі және аткаратын қызметіне байланысты эпителийдің құрылысы әртүрлі болады, бірақ та эпителий ұлпасының басқа ұлпадан ерекшелігі болады. Бұл ерекшелігі оның шекаралық жағдайына және аткаратын қызметіне байланысты. Эпителий ұлпасы жасуша пластысын құрайды. Эпителий базальды мембранада жатады, оның астында борпылдақ дәнекер ұлпасы жатады. Оларда кан тамырлары болмайды, ал қоректік затты базальды мембрана арқылы алады. Эпиталий ұлпасы жасушалардан - эпителиоциттерден тұрады. Эпителийдің басқа ұлпалардан айыратын, жалпы белгілері болады. 1)Эпителий ағнаны сыртқы және ішкі ортадан бөліп тұратын және олармен байланысты қамтамасыз ететін шекаралық ұлпа. Ішектің куысы, асқазанның, бүйректің жыныс органдардың қуыстарын эпителий ұлпасы астарлап жатады және периқордиаль, превраль және кұрсак бөлімдерін бөліп тұрады. Эпителий ұлпасының негізгі бір ерекшелігі шекаралық қызметі. Осы қызметіне байланысты эпителий ұлпасының құрамындағы жасуша элементтері әртүрлі болады. 2)Эпителийдің жасушалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат тұзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады. 3)Эпителий ұлпасының негізгі массасын жасушалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі регенирация жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа жасушаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы жасушалардың қызметіне байланысты. 4)Эпителиалдық жасушалардың құрылысы полярлы келеді. Базальдық және апикальдық бөліктері құрылысы мен қызметі жағынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектің эпителиалдық жасушаларының апикалық бетінде микробүрлер болады, ішкі торлы аппарат ядроның үстіңгі аймағында орналасқан, ол жасушалардың базальдық бөліктерінде микробүрлер мен торлы аппараттың элементтері болмайды. Эпителий жасушаларының полярлы болуы оларды шекарада орналасуына байланысты. 5)Эпителий базальдық мембрананың үстінде жатады. Базальдық мембрана эпителий жасушалары мен оның астындағы дәнекер жасушаларының тіршілік әрекеттерінің әсерінен пайда болады және осы екі ұлпаны, бір жағынан бір- бірінен бөліп, екінші жағынан оларды біріктіріп біртұтас комплекс құрайды. Эпителийдің қоректену базальдық мембрана арқылы диффузиялық жолмен қамтамасыз етіледі. Осы жерде, эпителийде кан мен лимфа тамырларының болмайтынын, ал жүйке талшықтарының көп болатынын ескеру кажет. Эпителийдің негізгі қызметі өзінің астында орналасқан дәнекер ұлпасын қорғау. Сонымен қатар кейбір жағдайларда белгілі эпителиалдық жасушалар секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады. Эпителийдің құрылыс ерекшелігіне негізделген. Бұл классификация бойынша эпителийлерді бір кабатты және көп қабатты деп бөледі. Бір кабатты эпителий бір қатарлы және көп қатарлы болып бөлінеді. Эпителийлерді жасушаларының пішініне қарай жалпақ, куб пішінді, цилиндр тәрізді деп ажыратады. Онто және филогенетикалық классификация. Эпителийлер классификация-сының бұл түрін олардың белгілі бір ұрық жапырақшадан шығу тегін еске алып Н.Г. Хлопин үсынған. Ол эпителиийлердің төмендегі типтерін ажыраткан: -Эктодермадан пайда болатын эпидермалық эпителий (жабындылық эпителий, тері бездері, ауыз қуысының эпителийі, сілекей бездері); -Энтодермадан пайда болатын энтодермалық эпителий (ішектің, бауырдың, ұйқы безінің эпителийлері); -Мезодермадан пайда болатын цело-нефродермалық эпителий (жыныс бездерінің, бүйректің, эпителий мен мезотелий); -Нерв түтігінің бастамасынан дамитын эпендимо-глиялық эпителий (эпендимо); -Мезенхимадан тұзілетін эндотелий. Эпителийдің соңғы екі түрінің зерттеушілердің көпшілігі эпителийлер қтарына жатқызбайды. Жүлын каналы мен ми карыншаларының астары-эпендиманы-жүйке ұлпасына, ал кан тамырларының астары-эндотелийді дәнекер ұлпасына жатқызуды орынды деп санайды. 4Жұмыртқаның сарысы аз, ол біркелкі таралады, жылтыр қабығы және жарқыраған тәжі бар. Жұмыртқа түрін анықтаңыз; бұл жасуша қандай жануарға тән? Жұмыртқаның бұл түріне қандай бөлшектену тән? Изолецитальді жұмыртқада сары уыз аз болып, цитоплазмада біркелкі таралады. Мысалы: ондай жұмыртқалар тікенекті терілілерге, төменгі сатыдағы хордалыларға (ланцетник), сүтқоректілерге және адамға тән Ланцетник жұмырткасын суға салады, ұрықтануы суда жүреді, 4-5 күннен кейін личинка пайда болады. Жұмыртқасы изолецитальды, сары уызы ете аз, цитоплазмада біркелкі таралған. Жұмырткага сперматозоидтардың артық санының енуіне бөгет болатын сары уыз кабыкшасы болады. Бөлшектенуі толык, біркелкі бөлшектену. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасы (зигота) 2, 4, 8, 16, 32 т. б. болып геометриялык прогрессиямен көбейетін эмбриондық клеткалар бластомерлерге (грекше blaste ұрық, meros бөлік), толықтай - белшектенеді. Зиготаны екі бластомерге бөлетін бірінші бөлшектену жылғасы Үшінші бөлшектену жылгасынан кейін жұмыртканы 16 бластомерлерге бөлетін төртінші бөліну жүріп, екінші меридиандык жылға пайда болады. Бесінші бөлінудің екі жылғасы тағы да экваторлык, жұмыртканы 32 бластомерлерге беледі. Бөлшектену кезеңі бірте-бірте гаструляция кезеніне айналады. Ланцетниктің гаструляциясы инвагинация жолымен журеді.Гаструляция нәтижесінде гаструла (грекше gaster карын) деп аталатын іші куыс, қабырғасы клеткалардын екі қабатынан тұратын ұрық пайда болады жүктеу/скачать 4,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|