1. Тақырып. ҚР-да салық жүйесін қалыптастыру кезеңі және қазіргі жағдайы
Қазақстандағы салық жүйесінің қазіргі кездегі мінездемесі
жүктеу/скачать 246,54 Kb.
|
| 2.Қазақстандағы салық жүйесінің қазіргі кездегі мінездемесі.
Салық жүйесінің даму тарихын оқи отырып, біз келесі кезеңдерді бөліп қарастырдық. Бірінші кезеңде (1991-1995 ж.ж.) нарықтық қатынастардың аяққа тұруы және дамуы, сондай-ақ мемлекеттің заңды негізін қамтамасыз ету заңнамалық актілердің кешенін қабылдауды талап етті. Экономикалық қатынастарды реформалау бойынша радикалды шараларды жүзеге асыруға кіріскеннен кейін, Қазақстан әкімшілік – жоспарлы экономиканың жолында нарыққа өтті. Ол үшін ең алдымен Қазақстан Республикасы Президентінің үш жарлығынан және 45 заңнан тұрған, тарихтағы бірінші салық кодексінің сәйкес нормативті құқықтық базасын құру қажет болды. Олардың 18 актісі салық қатынастарын, салық түрлерін және салық салу тәртібін реттеді, 11-мақсатты бюджеттен тыс қорларды, 22 заңы салық жеңілдіктерін белгіледі және реттеді. Барлық жоғарыда аталғандар салық жүйесін реформалау бойынша жұмысты шұғыл бастауына алып келді, реформаларды терендету және экономикалық дағдарыстан шығу бойынша үкіметтің әрекеттері бағдарламаға енгізілді. 1991 жылдың 25 желтоқсанда салық салуды құқықтық реттеу үшін базалық болып табылатын «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды, сондай- ақ салықтың жекелеген түрлеріне арналған заңдардың тұтас қатары қабылданды, айта келсек 1991 жылдың 24 желтоқсаннан бастап: 1. Қосылған құн салығы туралы; 2. Акциздер туралы; 3. Жеке тұлғалардың мүлігіне салынатын салық туралы; 4. Бағалы қағаздар мен жасалатын операцияларға салынатын салық туралы; 5. Кедендік тариф және баж туралы; 6. Кәсіпкерлік қызметтің субьектісі ретінде тіркелмеген азаматтардан алымдар туралы; 7. Курорттық алымдар туралы; 8. Мақсаттық алым туралы; 9.Тіркелген ренталық төлемдер туралы; 10. «Қазақ КСР азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс салығы туралы» Қазақ КСР заңына өзгерістер енгізу туралы; 11. 1991 жылы 25 желтоқсаннан бастап, «Кәсіпорын, бірлестік және ұйымнан салықтар туралы» Қазақ КСР заңына өзгерістер және толықтырулар туралы; Бұдан ертерек 1991 жылы 19 желтоқсанда «Жол қоры туралы» заң қабылданды. «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңы «салықтар жиынтығы» деген дәстүрлі түсінілетін жүйені айқындады. Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық органдарын, салық қатынасын реттейтін құқықтық нормаларды, салықтар және алымдар түріндегі бюджеттік жүйеге міндетті төлемдердің жиынтығын қамтиды. Салық жүйесі бірінші кезеңде жоғарыда көрсетілген салықтың үш түрімен көрсетілді. 1. Саны 17 құраған, жалпы мемлекеттік. 2. Саны 10 құраған, жалпы міндетті жергілікті салықтар және алымдар 3. Саны 17 құраған, жергілікті салықтар және алымдар Сондай- ақ жол қорына қатысты 5 салықтар және алымдар, сонда салықтар және алымдардың жалпы саны 49 құрады, оның ішінен салықтар- 24, ал алымдар мен төлемақылар- 25 құрады. Шын мәнісінде, заңда қарастырылған кейбір салықтар мен алымдар күшіне енгізілмеді. «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңы, «заңмен бекітілген мөлшерде және мерзімде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне салық төлеушіден ақшалай қаражаттардың міндетті аударымы, сондай-ақ мемлекетпен көрсетілетін ақылы қызметтер», - деп түсінілетін барлық салықтар, алымдар және баждарға анықтама береді, дегенмен салықтың түсіндірмесін толық ашпайды. Аталған заңда көзделген салықтардың мөлшер, ставкасы келесі параметрлерге жетті: пайдаға салынатын салық бойынша 45% құрады, қазіргі кезде 2009 жылда әрекет еткен коорпорациялық табыс салығының ставкасы қызметтің спецификасына байланысты 20 % құрады. Корпорациялық табыс салығының ставкасы жер негізгі табыс көзі болып табылатын кәсіпкерлер үшін 10 % болып белгіленді. ҚҚС ставкасы жиырма сегіз пайызды құрады, 2006 жылы ол он бес пайызды құраған, 2007 жылдан бастап ставка он төрт пайыз құрады, алдағы уақытта, 2012 жылға дейін бір пайызға дейін жылдық төмендету жоспарлануда. Азаматтардың табыс салығы бойынша жеке табыс салығының ең төменгі ставкасы он екі пайызды құрады, ең жоғарғы ставкасы- қырық пайыз, 2002 жылдан бастап жеке табыс салығының ең төменгі ставкасы бес пайызды құрады, ең жоғары ставкасы жиырма пайыз, 2007 жылдан бастап салық салу базасынан он пайыз құраған жеке табыс салығының бірыңғай тіркелген ставкасы енгізілді. Салық ставкасы бойынша, заң келесіні қарастырады: Салық ставкасының мөлшері Қазақстан Республикасы жоғарғы кеңесімен белгіленеді. Парламенттің заңнамалық құқығы Қазақстан Республикасы үкіметімен, жергілікті маслихаттарға берілуі мүмкін. Салық заңын бұзғаны үшін, яғни бір рет салықтық-құқықтық және әкімшілік сипаттағы заң бұзушылық орын алғанда көп сатылы қатал санкциялар белгіленген. Алымдар мөлшері: жасырылған пайданың сомасы немесе жасырылған салық салу обьектісінің барлық саласынан үш еселенген мөлшерде айыппұл, сол сома мөлшеріндегі айыппұл пайданы жасыру ойластырылған кезде бес еселенген мөлшерде айыппұл; салық салу обьектісінің есебінің болмауы және оны белгіленген тәртіпті бұзу арқылы жүргізу, заңды тұлғалардан есептелген салық сомасының 10 %-н; әр өтіп кеткен күн үшін төленбеген сомадан 0,2 пайыз мөлшеріндегі өсімпұлды көздеді. Заңда сол бір салық түріне және сол бір салық салу обьектісіне сәйкес салық кезеңіне тек қана бір рет салуды қарастыратын мүмкіндікті анықтау қажет. Сызба 1-де біз Қазақстан Республикасында қабылданған салық тізімдемесін есептеу әдісі бойынша жүйелі түрде көрсетілуін қамсыздандырдық. Ал салық салудың маңызын түсіну үшін келесі негізгі жағдайларды түсініп білу қажет: - заң шығарушы биліктің салықты бекітуі; салықтың басты сипатының бірі - оны белгілеудің біржақты сипаты; салықты төлеу- салық төлеушінің міндеті; салық қайтарымсыз шартта алынады; салықтың мақсаты- мемлекеттің шығыстарын қамтамасыз ету; 3. Салық есептілігінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі ретінде бөлінудің қажеттілігін бекіту мақсатында 6-кестеде салықтық аударымдар және салық есептерінің көлемі мен ауқымы көрсетілген. 6-кестеде көрсетілгендей мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің маңыздылығы салық есептілігінің практикалық қарым-қатынаста қаншалықты маңызды екендігіне күмән қалдырмайды. Кестеде көрсетілген сомманың мөлшері жүз милионнан асады, бұл салық есептілігінің маңыздылығын және қолданылмайтындығы анықталады. Салық есептілігін дербес есептілік ретінде бөлінуін, жоғарыда аталған авторлар салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі (жүйешік) болып бөлінуімен түсіндіреді, яғни бұл салық есептілігі салық есебінің қорытынды кезеңінің негізі болып табылатынын түсіндіреді (8 сызба). Сызба 1 – Түрлі авторлардың мәліметтері бойынша салық есептілігінің бөлінуінің әртүрлі есептілік түрлерімен байланысы Салық есептілігінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі болып бөлінуі оның қорытынды сипаттамаға ие дербес есептілік түрі ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді. Кәсіпорынның есептілігін зеріттей отырып оларды негізгі екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа қорытындылаушы сипаттамасы жоқ, оған оперативті және басқару есептілігі кіреді. Кейбір авторлар бухгалтерлік есептілікті бөліп қарастырады, бірақ ол қаржы есептілігінің басқа көрінісі болып табылады; қаржы есептілігінің халықаралық стандарттарын енгізу «бухгалтерлік есептілік» түсінігін пайдалану біздің пікірімізше мардымсыз. Жариялы есептілікті дербес экономикалық есептіліктің түрі ретінде бөлінуі тіпті дұрыс емес, себебі ол қоғамның назарына қойылады, ал мұндай есептілік қазіргі кезде қаржы есептілігі болып табылады. Экономикалық есептіліктердің мағыналас атауларының дербес есептілік ретінде бөлінуі мардымсыз. Қорытындылаушы сипаттамаға ие қаржылық, статистикалық және салық есептілік түрлерін екінші топқа жатқызуға болады. Салық есептілігінің дербес есептілік түрі ретінде және салық есебінің қорытынды кезеңі, сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі (жүйешік) екенін анықтай келе біз оның бөлінуіне негіз болған заңдық тәртібін анықтаймыз. Басқа сөзбен айтқанда салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі болып табылуы, ал салық есептілігі салық есебінің логикалық қорытындысы екенін біле отыра кәсіпорынның салық есептілігінің орнын және басқа есептілік түрлерімен байланысын анықтау қиын емес. Салық есебінің заңдық деңгейде дербес есептілік ретінде бөлінуі оның кәсіпорынның салық және бухгалтерлік есебі мақсатында бөлек есеп ретінде жүргізуге мүмкіндік береді. Мұндай есепті бөлу есептіліктің мәліметтерін арнайы бағытқа салу, оларды қолдануға және де қаржы есептілігін және салық есептілігін құру мәселесін жеңілдетуге мүмкіндік береді. Салық есептілігінің дербес есептілік түрі ретінде бөлінуі біздің пікірімізше тек өмірлік қажеттілік емес, сондай-ақ нақты фактіге негізделген. Біріншіден, салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі ретінде танылуы және де сәйкесінше салық есептілігінің салық есебінің қорытынды кезеңі болып табылуы салық еептілігінің дербес есептілік ретінде анықталуына мүмкіндік береді. Екіншіден, Мұндай бөлінудің мемлекеттік қажеттілігі бюджетке түсетін салық түсімдеріне байланысты. Бізге белгілі болғандай бюджетке түсетін салық түсімдерінің үлесі мемлекеттік жалпы табыстың 90% құрайды, бұл салықтың фискалдық қызметін шешуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, салық есептілігі кәсіпорынның табыстылығын түсіндіреді және тиянақтайды, осылайша оның потенциалды инвесторларының жалпы қызығушылығын арттыру акциясының құнын анықтайады. Салық есептілігінің басқа есептілік түрлерімен байланысын толық және жетік анықтау үшін мысал ретінде қаржы, салық, статистикалық есептіліктің бірнеше формаларын салыстырайық (1-кесте). Салыстыру негізі ретінде біз кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы статистикалық есептілігні (1 ӨҚ) алдық, өйткені бұл формада қаржы жағдайының көптеген көрсеткіштері топталған табыстар, шығыстар, міндеттемелер, бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер. Кесте 1 –Cалық есептілігінің басқа есептіктермен байланысы
Есептіліктің байланысын осылайша қарастыру, есептіліктің қаржы және статистикалық есептілікпен қаншалықты байланысты екенін анықтауға мүмкіндік береді. Біздің пайымдауымызша барлық есептілік түрлері бір-біріне сәйкес келуі қажет, ол үшін форма көрсеткіштері ретінде уақытылы ұсынылған есептілікті қабылдайтын мемлекеттік құрылымдар арасындағы келісімділік қажет. Мұндай сәйкестікке жету барысында мемлекеттік құрылымдардың функциясы, бақылаудың ең жоғарғы деңгейінде болады. Біздің көзқарасымыз бойынша салық есептілігінің басқа да есептіліктермен байланысын 9-сызба түрінде ұсынуға болады. жүктеу/скачать 246,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|