1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
Фольклористика
| § 8. Шешендік сӛз
Қазақ қоғамында билер институты хандық дҽуірде арнайы қызмет саласы ретінде бҿлініп шықты. Ал мемлекет пайда болғанға дейінгі кезеңде дау-дамайларды ру-тайпалардың кҿсемдері немесе рудың арнайы жиналысында шешкен. Алғашқы патшалар полифункциялы, олар ҽрі мемлекет басшысы, ҽрі ҽскери қолбасшы, ҽрі сот қызметтерін атқарған. Қоғам дамуының заңдылығы полифункциялық қызметті салалық мамандану арнасында монофункция – сот институтын бҿліп шығарды. Ертегілерде дана типін қолданудың аясы тым ауқымды, шешен типінің жасалуындағы тарихи жолда оның ҽсері елеулі. Алғашқы қауымдық қҧрылыста ру, тайпа кҿсемдері ҽдет-ғҧрыптарды ҿткізуде білімнің артықшылығы мойындалып, ҿз ортасынан ерекшеленген. Мҽселен, қоғамдық дамуы тҿменгі сатыдағы Бали аралындағы тҧрғындардың «Дана» ертегісінде патшаның қазынасынан жҥзік ҧрлаған қыз сарайға дана шақырылған соң «ол бҽрін біліп тҧр» деген ҥреймен шынын айтып қояды, яки оны ерекше кҥш, қасиеттен арылмаған кҥйде тану болған. Ертедегі адамдар ҥшін ҿз ортасынан ерекше қасиеттерімен танылған бақсы да, патша да, шешен де Қҧдайдың таңдаулысы саналған. Фольклорда дана да, би де, шешен де қорғаушы қызметінде кҿрінеді. Ол: жеке басты қорғау қажеттілігі (ауғандағы Аяз, қазақта Досбол би, т.т.); белгілі бір ауқымдағы адамдар ҿмірін сақтап қалушы (Жиренше Ҽз-Жҽнібек ханның 40 уҽзірге берген сҧрағына жауап іздеп, табады); елін жаудан аман сақтап қалушы (ауған данасы); елші болып, елінің намысын қорғаушы (қазақта Қазыбек би қонтажы алдында «Қазақ деген мал баққан елміз», қырғызда Тилекмат чечен Қоқан ханына «Биз кыргыз деген мал баккан элбиз» деп сҿйлеуі); тҿрелік берушілер – дауласушы бір жақтың хҧқын қорғаушы. Би, шешендердің қорғаушы қызметінде кҿрінуі олардың қоғамдағы тарихи миссиясы, фольклор ақылды бала, ақылды қыз типтерін жасаудан бастап, дана, би, шешен типтерін сомдау арқылы жанрға идеологиялық міндет жҥктеді. Қазақ тарихында орта ғасырдағы хан ордасында билер соты,
404
монғолдарда шешендер кеңесі болған. Демек, фольклорда Жиреншенің ханмен кездестірілуі қиялдан тумаған, тарихи мҥмкін жағдай. Орта ғасыр мҽдениетінде патшалар дҽруіштің ҿзіне айтқан сын, сайқымазақ, ҧрысқан сҿздерін тыңдаған 1 . Орта ғасырлық тҥркі- монғол тарихында хан ордасында билер соты, шешендік кеңес, жыраудың болуы - сол замандағы демократия кҿрінісі. Ал таптық жҥйеде ҥстем тап ҿкілдеріне ел ішінен қарсы келе алатын ақылмандардың шығарылуы, фольклордың идеологиялық қызметі шешен типінің тууына, қалыптасуына ҽкелген. Қазақ шешендік сҿздері тарихилық принципті талғаммен ҧстанған - неше тҥрлі дау-таласты шешкенде қҧн тҿлетудің жолын дҽлме-дҽл кҿрсеткен болса, шешендік сҿз кҿркемдік ерекшелігін не жоғалтады, не ҽлсіретеді. Шешендік сҿздер белгілі тҧлғаны дҽріптеуге арналған, сол ҥшін оның ерекшелігін арттыра тҥсу мақсатымен оны ақылман типінде кҿрсету қажеттілігі туған. Қазақ тҧрмысында халық арасынан шыққан билердің қҧрметке ие болу негізі беделдің мойындалуы, би атағының мҧрагерлікке қалу жағдайы Қазыбек бидің тҧқымын Бекболат – Тіленші – Алшынбай тізбегі, ал Шорман бидің ҧрпағынан би атағына мҧрагер болмаған жағдайлар бар. «Жеті Жарғының» жазба мҽтіні сақталмағанымен, қосымша деректердің мҽліметтері оның негізгі қағидаларын анықтауға кҿмектеседі. Тҥйе немесе жылқы ҧрлағаны ҥшін, егер ҧрылар мойындамаса, ҽйтпесе, тҿрт куҽ мойнына қойса, басқаларды сескендіру ҥшін оларды ҿлім жазасына кескенін, кісі ҿлімі жҽне денеге жарақат салғаны ҥшін жауапкершілік кҥшейгенін, бірқатар жағдайларда қанды кек («қанға-қан, жанға-жан») қолданылғанын, қолды, аяқты, қҧлақты, т.б. мҥшелерді шауып тастағаны ҥшін «Жеті Жарғы» бойынша қылмыскер ҿз денесінің дҽл сол мҥшесінен айырылуға тиіс болғаны анықталады. Қазақтың шешендік сҿздерінде Нҧралы ханның баласы Есім сҧлтан Байбақты елінен алған Ақмоншақ атты қайтармас ҥшін жҽне Сырым батырдың Орта жҥз бен Кіші жҥз арасындағы мал дауына байланысты бітім мақсатында айтқан «қҧлаққа-қҧлақ, тҧяққа-тҧяқ» деген тіркестердің қолданылуы алғашқы рулық қауымдағы талион - тең дҽрежеде кек қайтару дҽстҥрінің тарихи жалғастығы екендігін кҿрсетеді. Ҥш жҥздің биі – Тҿле, Ҽйтеке, Ормамбет арасында Қасқакҿлге талас болады. Ормамбет келісе қоймай: – Екі би, айтқан сҿзің жарасады, еншіге ҽркімдер-ақ таласады. Бҧл Қасқакҿл Орта жҥздің кҿлі еді, айтқандарың қиянатқа жанасады. Қанағатсыз билерді қабан деген, қамшылатқан жҥйрікті шабан деген, біреудің ақысына зорлық қылса, ақыретте мҧндай істі жаман деген, - дейді. Мҽмілеге келе алмай, жасы ҥлкен екі би ренжіп қайтады, кейін бҧл туралы Ормамбеттің шешесі естіп, қарттарды ренжітпеу керектігін айтып, ақыры, Қасқакҿлді ынтымақпен бҿліседі. Мҧндай сюжетті тудырған кҿлді бҿлу сарыны, патшалық новелла, яғни патшаға айтылған оқиғалар тҧңғыш рет Ежелгі Египет ертегілерінде кҿрінеді, оның кейбір сарындары –
1 Лихачев Д.С., Панченко А.М. Смеховой мир Древней Руси. Л., 1976. С.178. 405
тҧрақсыз ҽйел, кҿл суын екі бҿлікке бҿлу Інжіл сюжеттеріне ықпал жасаған 1 . Бҧл сарын қоғамдық дамудың ҽр кезеңінде тҥрлі мағынада, оның бастапқы мазмҧны – сиқырлық кҥшке байланысты кҿрінген 2 . Ал шешендік сҿздердегі кҿлді бҿлу ҿмірде мҧндай жағдай, ҽрине, мҥмкін емес, бірақ Қасқакҿлге қатысты сюжет қазақ тіршілігінде орын алған жер дауының бір қыры ретінде қолданылған. Дауласқан кезде даугерлер бидің қарсы алдында жҥгініп отыратын тҽртібі болған, «жҥгінді» сҿзінің мағынасы осыдан шыққан. Билікке разы болмаса, ҿзге қҧрметті, ҽділ биге немесе ханға баруға мҥмкіндік болған. Тҿрелік берілгеннен кейін істің ашылмаған жағдайлары белгілі болғанда, дау қайта қаралатын. Қазақтың шешендік сҿздерінде айыпкерді тергеу процесі кҿрсетілмейді. Фольклорлық шешендік сҿздерде дауласушылар бір бидің тҿрелігіне разы болмай, екінші би не ханға жҥгінуі, істің қайта қаралу шаралары да сырт қалады. Кҿп ретте бір бидің алдынан-ақ шаруалары жай тапқан кҥйде беріледі, ҽкесінің немесе ханның дауға тҿре бере алмаған кҥйін кҿрген баланың (мыс., Едіге, Қазыбек, Тайкелтір, т.т.) араласуы істің қайта қаралуы жағдайына жатпайды, олар араға уақыт салдырмай-ақ, сол сҽтте дауды шешудің жолын айтады. Тҿле бала кҥнінде даугерлердің тҿрелікке разы болмай, жолда кетіп бара жатқан жерінен ҽкесі Ҽлібектің алдына қайтадан алып келуі 3 , шындығында, тҽн емес. Едіге бала жасаған тҿрелікке Тоқтамыс ханның тарапынан «Соның тҿресі – тҿре, мен ондай тҿре бере алмаймын» деуі бала би типі ҥшін тҽсіл. Кҿп ретте би болу ҥшін қажет қасиеттің бірі – сҿзге шешендік. Ноғай лингвистикасы бҧл сҿзге «дана, сыпайы сҿйлеуші, сҿзшең» деп тҥсінік берсе, башқҧрттар халық ауыз ҽдебиетін кҿп білетін адамды шешен деп таниды. Жҽне бҧл эпитет тек ер адамдарға қатысты қолданылған, олардың ҽлеуметтік статусында да тҧрақты тҥрде атап кҿрсетілетіні – шешен тҿменгі таптың ҿкілі екендігі. Қазақ фольклоры Жиренше шешенді «ҿзі кедей, асқан ақылды, сҿзге ҧстамды, ханды жақтамапты, елдің сҿзін сҿйлепті», - деп таныстырады, ХVІІІ ғасырда ҿмір сҥрген Байдалы шешенді «бай бола алмапты, дҥние қҧрастырып, дҽулет жинауға... қолы тимесе керек, ақылын азық, асыл сҿзін сусын еткен» - деп кҿрсетеді. Аяз би Мадан ханның алдына жаман адам статусында келген. Аяз есімді кейіпкер ауған жҽне тҥркімен фольклорында да бар. Екі елдің фольклорында да ол - Махмуд Газневидің қҧлы, сондықтан оның реальды тҧлға екендігін анықтау ҿз алдына бір мҽселе болғанымен, кейіпкер ретіндегі шығу тегі парсы фольклорында жатса керек. Ауған фольклорында тҥрлі даулы жағдайлар мен қиын сҽттерде жол тауып шығатын оқиғаларға арналған шағын проза хикаяттар деп бҿлінген.
1 Сказки и повести Древнего Египта. Л., 1979. С.220. 2 Францов Ю.П. Древнеегипетские сказки о верховных жрецах // Советский фольклор. М.-Л., 1936, № 2-3. С.172-175. 3 Тҧрланның Дҽулетқали тҿреге айтқаны // Тозған қазды топтанған қарға жейді. Алматы, 1991. 69-б. 406
Сондай хикаяттардың бірінде шахтың сҥйікті қҧлы болған Аязды сарайдағылар кҿре алмай, «қазына ҧрлап жҥр» деп, оған жала жабады. Шах ҧрлықтың ҥстінен тҥспек оймен ізін аңдып келгенінде, Аяз ескі, кір киімдерін киіп алғанын кҿріп, себебін сҧрайды. Аяз ҿзінің бҧл ісін бҧрын қандай болғанын ҧмытпау ҥшін, шахтың қайырымдылығын ойлап, оған алғыс айту керек деген оймен жасайтынын баяндап, жаладан басын арашалайды. Сҿйтіп, патша алдында дҽрежесі арта тҥседі
. Ал тҥркімен фольклорында Аяз хан тағына жеткен, бір кездерде ҿзінің жаман болғанын ҧмытпас ҥшін сарайының кҿрнекті жеріне ескі шарығын іліп қояды екен. Тҥркімен паремиясындағы «Аяз хан, шарығыңа қара» деген мақалдың туу жағдайын аңыз осылай тҥсіндіреді
. Демек, бірнеше елде Аяз ҥшін бір мазмҧн берілген. М.Ҽуезов Жиреншені жиынтық образ деп таныған. Ал, Ш.Уҽлиханов: «Ҽз-Жҽнібектің дана, білгір, шешен биі – Жиренше шешен болған. ...Жиренше есімінің ел арасында тапқырлық пен шешендіктің символы болуы, Жҽнібек хан мен Жиренше шешеннің қосарлана айтылуы тегін болмаса керек», 3 – деп, Жиреншенің тарихи тҧлға екендігіне ден қояды. Қазақ фольклорында Жиренше ертегі жҽне шешендік сҿздер жанрында, башқҧртта Ерэнсэ сэсэн – тҧрмыстық ертегі, аңыз, қырық ҿтірік, т.б. жанрлардың кейіпкері. Оның даналығы ағайындылар арасындағы ақсақ ешкі дауы мен айғырын кісінетпесін (АТ 875 Е) сарындары бойынша сомдалады. Ерэнсэ сэсэннің, сондай-ақ, сыншылық қасиеті де аталады, ол - Ябайхынсының баласы. Башқҧрттар тыңдаушыға оны бергі тарихтан кҿрсетуге тырысып, «осыдан 400 жыл бҧрын Қорам ауылында, бҥгінгі Шмалы ауданында Ябайхынсы есімді адам ҿмір сҥрген» деп, фольклор ҥшін анахронизмді пайдаланады. Қырғызда Жирен бала кҥнінде Кара канның алдына айғырын кісінетпесін сарыны бойынша елші болып келеді. Оның шешен атағын алуы ҿзі мойындатқан қарсы жақтан. Башқҧртта: «Жарайды,- дейді хан, - сенің ҽр сҿзіңнің қҧны – бір алтын. Осыдан бастап сенің есімің Ерэнсэ – сэсэн
, қырғызда: «Кара кан сҿзге жыгылып: «-Э-э, чунак бала, келген дооң ошол беле, кечтим!- деп, жообуна ыраазы болут, балага «Жейрен чечен» деген ысым ыйгарат» 5 тҥрінде айтылған. Жиренше шешен даналық символы болғанда, алдымен, ақылды бала типінде байқалады, ол жаяу мал қарап жҥріп, Жҽнібек ханға кездескенде, оның сҧрақтарына берген жауабы бейнелі, тҥсінуге ой керек. «Бір қой жеймін десеңіздер, қай ҥй болса да, қона бересіздер. Екі қой жеймін десеңіздер, біздің ҥйге қонасыздар», - дейді ол. Қонақтардың алдына буаз саулық ҽкеліп, союға бата сҧралғанда ғана бала сҿзінде бойдақ малдың
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|