1.Қазақ хандығының өркендеуіндегі Қасым ханның қызметі

Қабырғаларына екі қатар болып қаланған тастар бір-бірімен иленген балшық арқылы 
байланыстырылып, ішкі, сыртқы жақтарына тастың тегіс бетін қаратып қалаған. 
Беғазы-Дәндібай мәдениетінің адамды жерлеу ғұрпы: үлкен патриархалды отбасыларға 
арналған, көп адам жерленген зираттардың орнына бір-ақ адам жерленген үлкен жерлеу 
құрылыстары кездеседі. Бұл - осы кезеңдегі ру, тайпа көсемдерінің, беделді бай адамдардың 
зираты. 
Беғазы-Дәндібай мәдениетінің ыдыс жасау ерекшеліктері:ернеуі тік, бүйірі шар тәріздес 
болып томпайып келген, түбі тегіс. Құмыра өрнектері –тарақ жүзді, үзік сызықты үш 
бұрышты, ұштаған таяқшамен салынған және батырып салынған таға сияқты, моншақ, 
түйін өрнектер кездеседі. 
2.Тың және тыңайған жерлерді игерудің кезеңдері, нәтижелері мен салдарын анықтаңыз.
Бүкіл Одақтағы сияқты, Қазақстанның ауыл шаруашылығы да халықтың азыққа және 
өнеркәсіптік шикізатқа деген қажетін қанағаттандыра алмады. Астық өнімдерінің 
тапшылығы айқын сезіле бастады. 1946-1950 жылдары егістік жердің әр гектарынан 
алынған өнім орта есеппен 5-6 ц ғана болды. Дағдарыстан шығу үшін өндірістік 
қатынастар жүйесін өзгерту, атап айтқанда, нарық қатынастарына көшу керек болатын. 
Бірақ, ол кезде мұндай әңгіме қозғау мүмкін емес еді. Билік басындағылар мәселені 
экстенсивті жолмен — кең ауқымда тың жерлерді игеру әдісімен шешуге кірісті. 
 Тың игеруге жаппай кірісу.1953 жылдың соныңда тың игеруге қатысты мәселелер Одақ 
деңгейінде қызу талқыланып жатты.Жарамды жерлері мол Орал мен Сібір мен қатар 
Қазақстан да аталып жүрді."Жерді жаппай жыртып тастау дәстүрлі мал 
шаруашылығын дамытуға зиян келтіреді" деп санаған республика партия ұйымының 
басшылары орнынан алынды. Орталықтың нұсқауы бойынша Қазақстан КП Орталық 
комитетінің бірінші хатшылығынан Ж.Шаяхметов түсіріліп, оның орнына
П.К.Пономаренко сайланды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім 1954 жылдың көктемінде 
қабылданды.Онда 1954-1955 жылдары тың жерлерді игеру есебінен дәнді дақылдар егісі 
аумағын 13 млн г-ға арттыру,ол жерлерден 1100-1200 млн пұт астық,соның ішінде 800-900 
млн тауарлы астық алу көзделді. 
Тың игерудің нәтижелері.Тың игеру республиканың солтүстік өңіріндегі 6 облысында - 
Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан,Торғай облыстарында 
жүргізілді.1954 жылдың өзінде-ақ тың көтеру жөніндегі жоспар артығымен орындалды. 
КСРО-да жоспарланған 13 млн га орнына, 19 млн га жер жыртылды, оның ішінде 
Қазақстанда 8,5 млн га тың жер жыртылды. 1955 жылы тың жерлерде жоспарланған 7,5 
млн га орнына 9,4 млн га жер жыртылды. Тың игерушілер айтарлықтай көрсеткішке 1956 
жылы ғана жетті. Бұл жылы республика 16 млн т астық жинады. Мұны коммунистік 
даңғазалықпен 1 млрд пұт деп ауыз толтыра айтып жүрді. 1956 жылы тың жерлердегі 
дәнді дақылдар егуге арналған аудан көлемін 28-30 млн га дейін жеткізу міндеті қойылды. 
Ғалымдардың тың жерлерді осыншама кең көлемде игеру өзін-өзі ақтамайтындығы 
туралы пікірлерін ешкім есепке алмады. 1956-1958 жылдары республикада тағы да 4,8 млн 
га тың жер игеріліп, eгic аумағы 28,6 млн га-ға дейін есті. Мұның ішінде дәнді дақылдар 
егісінің аумағы 23,2 млн га еді. Республикада техникалық дақылдар, көкөніс, жемшеп өндіру 
де ұлғайтылды. Қазақстанда 1954-1960 жылдары 25,5 млн га тың және тыңайған жерлер 
игерілді. 
Тың игерудің алғашқы табыстары. Тың игеру кезінде еңбекші бұқараның ерен ерлігі 
нәтижесінде Қазақстанда астық өндірудің көлемі артты. Тың көтеру экономиканың өзге 
салаларының дамуына да оңды ықпал етті. 1940-1950 жылдар ішінде Қазақстанда 15 жаңа 
қала, 86 қала тұрпатты поселке, жүздеген шағын елді мекендер пайда болды. Тұрғын үй 
құрылысы кең көлемде жүргізілді. Ондаған мың шақырым жол төселді. Қазақстанға өзге 
республикалардан адамдармен қоса қыруар техника келді. Егіншілік мәдениеті, қала салу, 
экономиканы өркендету тәжірибесі кеңейді. 

Тың игерудің салдары.Астық өндіру бұрынғыдай экстенсивті әдістермен жүргізіле берді. 
Жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін орасан мол аумақтар жыртылып, экологиялық 
тепе-теңдік бұзылды. Топырақ эрозиясы күшейді, жердің құнарлы қарашірік қабаты 
(гумус) желге ұшты.Млн-даған гектар жерді жырту, елді мекендер салу, мал 
жайылымдарын және жемшөп дайындайтын алқаптардың ауқымын тарылтты. 
Инфрақұрылымдар жүйесіне мыңдаған гектар жарамды жер бөлінді. Осылайша, дәстүрлі 
мал шаруашылығы орны толмас шығынға ұшырады. Бұл жағдай, тиісінше ет, сүт 
өнімдерінің тапшылығын туғызды.Біраз жылдан кейін-ақ астык өндіру қарқыны төмендеп, 
тыңның берері азая бастады. Алтыншы бесжылдық (1956-1960 жж.) жоспардың 
орындалмауын көрер көзге жасыру үшін жарияланған жетіжылдық (1959-1965 жж.) 
жоспардың өзі орындалмады. Республика бойынша жалпы өнім өндіруді 70%-ға арттыру 
көзделгенімен, іс жүзінде ол 15%-ға ғана артты.Ауыл шаруашылығының өндірісі мен халық 
санының өсуінен тұрғын үй салу қарқыны мен мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету ісі 
айтарлықтай артта қалды. Бұл жағдай тың игерген облыстардың бәріне тән еді. Тың 
игерудің алғашқы 2 жылында республикаға барлыға 640 мың адам келді.Бірақ олардың 150 
мыңы ғана ауыл шаруашылығының механизаторлары еді.
Демографияға тигізген кері әсері. Тың игеру желеуімен 1960 жылдардың басына дейін 
Қазақстанға 2 млн-ға жуық адам қоныс аударды. Олардың басым көпшілігі славян тектілер 
еді. Бұлардың бәрі тек ауыл шаруашылығы жұмыстарына тартылған жоқ, көпшілігі 
өнеркәсіп, құрылыс, тасымал мен байланыс салаларына орналастырылды.Жұмысшы 
кадрлардың жетіспеуін сылтау ете отырып, әкімшіл-әміршілік басқару жүйесі шеттен 
келгендерді Қазақстанның қалаларына тежеусіз орналастыра бастады. Нәтижесінде қала 
халқының үлесі 1939 жылы 28% болса, 1959 жылы 44%-ға дейін артты. Республикадағы 
демографиялық ахуал мүлдем өзгеріп кетті. 1939 жылмен салыстырғанда, республика 
тұрғындарының саны сырттан келгендер есебінен 3 млн 216 мың адамға өсіп, 1959 жылы 9 
млн 295 мың адамға жетті. Аталған мерзім ішінде Одақ халқы 9,5%-ға көбейгенде, 
Қазақстанда бұл көрсеткіш 52,8% болды. 1959 жылғы халық санағы бойынша, 
республикада тұратын жергілікті ұлт өкілдерінін саны 2 млн 787 мың, яғни Қазақстанды 
мекендеген барлық тұрғындардың не бары 29%-ын ғана құрап, оз жерінде ұлттық азшылық 
жағдайына түсті. Қазақтардың қалаға қоныс аудару үрдісі де жасанды түрде 
баяулатылды.Демографиялық ахуалдың орыс тілді тұрғындардың пайдасына қарай өзгеруі 
қазак тілі мен мәдениетін ауыр жағдайға түсірді. Қазақша тілдік орта тарылды. Қазақша 
аудандык, облыстық газеттер жабыла бастады, газеттердің, кітаптардың таралымы 
азайды. Ақпараттьщ өзге түрлерінде де жағдай осыған ұқсас болды. Қазақ мектептерінің 
саны күрт кеміді. Қоғамдық орындарда, экономикалық айналыста, іс жүргізуде орыс 
тілінің үстемдігі арта берді.
Мал шаруашылығының жайы. 1950 жылдары мал шаруашылығының жағдайы ауыр болды. 
Оның басты себебі, әкімшіл-әміршілік баскару жүйесінің ауыл шаруашылығын жүргізудегі 
сауатсыз әрекеттерінен болатын. Мал шаруашылығының материалдық-техникалық 
жабдықталуы өте төмен деңгейде қала берді. Соғыс жылдарындағы қиындық, тың игеруге 
байланысты жайылым мен шабындықтың тарылуы бұл саланың дамуына тежеу болды. 
 

3.Алтын Орда мемлекетінің территориясын карта бойынша белгілеңіз. 
қазіргі Ресей, Украина, Молдова, Қазақстан және Кавказдың жерінде орналасқан 

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: