Таблица  2  -  Влияние  удобрений  на  содержание  основных  элементов  в  растениях  гороха  и

СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
79
УДК  378.14:377.5 
 
ЖАС ҚҰЛЫНДАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ МЕН ҰСТАУ ЖАҒДАЙЫ 
 
Габдуллин  Ш.С.  -  А.  Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университетінің  мал 
шаруашылық өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасының оқытушысы 
 
Түйін  
Құлындардың  дұрыс  өсіп  жетілуіне  биологиялық  активті  заттардың  ролі  өте  маңызды. 
Осыған байланысты биологиялық активті қоспаларды құлындардың азық мәзіріне қосып, оның өсіп 
дамуымен дене бітіміне тигізетін әсері оң нәтиже береді. 
Аннотация 
Биологические  активные  вещества  оказывают  большое  влияние  на  рост  и  развитие 
жеребят.  Добавление  в  рацион  жеребят  биологических  активных  веществ  дал  положительные 
результаты.   
Summary 
Biological active substances have great influence on the growth and development of foals. Supplement 
of biological active substances into the diet of foals has given positive results. 
        
Қазіргі  кезде  Қазақстандағы  жылқы  шаруа-
шылықтарының негізгі міндеттері – бәсекеге түсе 
алатын  жылқыларды  өсіру  болып  табылады. 
Осыған орай маңызды факторлардың бірі болып 
табылатын  өсіп-жетілуі  дұрыс  құлындарға  деген 
сұраныс  күшейеді.  Құлындардың дұрыс  және  қа-
лыпты өсіп жетілуіне биологиялық активті заттар-
дың ролі өте маңызды. Осыған байланысты био-
логиялық  активті  қоспаларды  құлындардың  азық 
мәзіріне қосып, оның өсіп дамуы мен дене бітімі-
не тигізетін әсерін зерттеу қазіргі кезде маңызды 
мәселелердің бірі болып табылады. 
Құлындар  организмінің  өсіп-өнуі  үшін  бар-
лық  жағдайлар  жасау  өте  маңызды.  Себебі  құ-
лындарға 
бастапқы 
кезеңде 
жасалмаған 
жағдайдың  кейін  орнын  толтыру  мүмкін  емес. 
Әсіресе  құлыннан  болашақ  жоғарғы  класты 
спорттық  жылқы  алуға  үміт  артқан  кезде  өте 
маңызды.   
Осыған  сәйкес  құлындарды  азық  қоспала-
рымен азықтандырып, өнімділік пен сапа жоғары-
лаған  сайын  өнімнің  өзіндік  құны  төмендейді. 
Сондықтан  қазіргі  кезде  барлық  мал  мамандары 
осы  тапсырмаға  сәйкес  келетін  тұқым  шығаруға 
және  оны  азықтандыруға  кететін  азық  шығынын 
үнемдеуге басты назар аударуда. 
Тәжірибе  көрсеткендей  ақпан  мен  сәуір 
айында ерте туған құлындар жақсы өсіп жетіледі. 
шілде - тамыз айларында кеш туған құлындарды 
қыс  кезінде  қорада  бағуға  дұрыс  дайындық  бол-
майды.  Сондықтан  шағылыстыру  кезеңін  дұрыс 
есептеп, биенің құлындауын қыс соңы-көктем ба-
сына  келтіру  керек.  Құлын  туғаннан  бастап  оған 
төл акті жасалады. Онда туған күні, жынысы, түсі, 
ен таңбасы (белгілері) және ата анасы мен лақап 
аты  көрсетіледі.  Дені  сау  құлын  туғаннан  кейін 
(20-30  минуттан  кейін)  тұрып  бие  емшегін  іздей 
бастайды.    
  Туғаннан  және  анасынан  бөлгенге  дейін 
аралықта  құлынның  салмағы  тез  көбейеді. 
Биенің  жақсы  сүттілігінде  құлын  күніне  1  кг-  ға 
дейін салмақ қосады. Биенің сүт өнімділігі құлын-
дағаннан 2-3 ай өткеннен кейін өз шегіне жетеді. 
Одан  әрі  бие  сүті  құлын  мәзірінен  аз  орын  ала 
бастайды.   
  Жас  құлындардың  өсіп  дамуын  бақылау 
үшін күнделікті белгілі бір уақыттарда өлшемдері 
алынып  «Құлындарды  өсіру»  жорналына  тіркей-
ді.  Құлындарды  өлшеу  туған  күнінен  –  3  күн  өт-
кеннен  басталып  6,12,18,және  24  айдан  кейін 
сонымен  қатар  2,5  3,0  және  4,0  жасқа  шейін 
жүргізіледі  
Кестеде  «Қазақ  тұлпары»  РМҚК  жылқы 
зауыты  жағдайында  өскен  құлындардың  өмір-
шеңдігі және жақсы өсіп дамитынын көреміз.  
  Құлынның  өсіп  дамуын  бақылау  мақса-
тында өлшемдерді әр алты ай сайын алады.  
Құлындарды  1
1/2 
–  2  айлығынан  бастап  үстемелі 
азықтандыруға үйретеді. 
Бірінші  жолы  100  -  200  г  жаншылған  сұлы, 
арпа  немесе  кебек  беріледі.  Олар  мынадай  кө-
лемде жүргізіледі: 
Құлындар  азықтандыруға  үстемелі  азық-
тандыратын  азықтық  қоспалардың  көптеген 
түрлері бар. Соның бір түрі төменде келтірілген 
1,5 – 2,0  айлығында  – 0,5 кг 
2,0 – 3,0  айлығында  – 1,0-1,5 кг 
3,0 – 4,0  айлығында  – 2,0-2,0 кг 
4,0 – 5,0  айлығында  – 2,0-2,5 кг 
5,0 – 6,0  айлығында  – 3,0 кг 
 
 
 
 
 
 
 
 

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ  
 
 
80
1-ші кесте - «Қазақ тұлпары» РМҚК жылқы зауытының жас малдары көрсеткіштерінің өсіп 
даму өлшемдері (см) 
 
Тайлар 
Байталдар 
Жасы 
Шоқтық 
биіктігі 
Дене 
ұзындығы 
Кеуде 
орамы 
Аяқ 
орамы 
Жасы 
Шоқтық 
биіктігі 
Дене 
ұзындығы 
Кеуде 
орамы 
Аяқ 
орамы 
3 күн 
102,0 
- 
93,2 
11,6 
3 күн 
101,6 
- 
92,0 
11,6 
6 ай 
134,0 
- 
133,0 
15,6 
6 ай 
132,0 
- 
133,0 
15,0 
12 ай 
143,6 
134,0 
150,0 
16,0 
12 ай 
142,0 
135,0 
151,0 
16,0 
18 ай 
149,0 
140,0 
160,0 
16,8 
18ай 
148,0 
142,0 
160,0 
16,7 
2 жыл 
158,0 
157,0 
176,0 
19,9 
2 жыл 
157,0 
156,0 
176,0 
19,0 
2,5 жыл 
160,0 
158,0 
183,0 
20,0 
2,5 жыл 
159,0 
155,0 
180,0 
20,0 
3 жыл 
161,0 
160,0 
185,0 
20,0 
3 жыл 
160,0 
158,0 
182,0 
20,0 
4 жыл 
162,0 
161,0 
188,0 
21,0 
4 жыл 
161,0 
159,0 
186,0 
20,0 
 
 
2 – кесте Құлындарға витаминді премикстер құрамы 
 
Витамин 
454г дәрежелі премикс толықтырғышпен 
А 
400 000 ИЕ 
D 
40 000 » 
E 
800 » 
K 
200 мг 
Тиамин 
240 » 
Рибофлавин 
400 » 
Ниацин 
1,2 г 
Пиридоксин 
120 мг 
Пантотен қышқылы 
480 » 
Холин 
6,0 г 
Витамин В
12
 
1,2 мг 
Фолацин 
120 » 
Құрамында барлық витаминдері 
бар толықтырғыштар 
454 г 
   
 
Бұл кестеде көрсетілген мәзір құрамы дәмі 
жақсы  және  жұғымдығы  сапалы  қоспалардан 
тұруы  керек.  Кестеде  көрсетілген  витамин 
премиксті  0,5  кг  100  кг  жалпы  азық  мәзіріне  қо-
сады.  
 
3 - ші кесте - Құлындарға арналған  микроэлементтермен байытылған минералды тұздар. 
 
 
Микроэлементтер 
Минералды 
элементтер қоспасы 
егер жалпы қабылданатын азықтың тұзы 
 1% құрағанда, 1 кг жалпы мәзірдегі 
микроэлементтер мөлшері 
Иод 
0,018 
0,009 
1,8 
0,9 
Темір 
1,000 
0,500 
100,0 
50,0 
Медь 
0,100 
0,050 
10,0 
5,0 
Кобальт 
0,010 
0,005 
1,0 
0,5 
Марганец 
0,400 
0,200 
40,0 
20,0 
Цинк 
1,000 
0,500 
100,0 
50,0 
Селен 
0,001 
0,001 
0,1 
0,1 
 
Құлынға  сұлы  жармасы  тамаша  азық 
қоспасы болып табылады. Бірақ егер ол болмаса 
сұлы бере беруге болады. Үстемелі азық ретінде 
жүгері,  арпа,  азықтық  ақ  жүгері  (сорго)  немесе 
осы  дәнді  дақылдардың  қоспаларын  беруге 
болады.  Құрғақ  тартылған  сүт  (обрат)  құлындар-
ға лайықты азықтың бірі болып табылады. Ол құ-
лын  мәзірінің  5%  құрауы  мүмкін.  Үстемелі  азық 
құрамы  0,9%  кальцийдан  және  0,65%  фосфор-
дан  тұруы  керек.  Сонымен  бірге  минералды  тұз-
дар  йод,  темір,  медь,  кобальт,  марганец,  цинк 
және селен болуы міндетті.  
Құлындарды  аналарынан  бірден  бөледі. 
Анасынан  айырған  құлындарды  2-3  күн  ұстап, 
төртінші  күні  жайылымға  жібереді.  Бөлінген  құ-
лынға  бірінші  күндері  4-5  кг  шөп,  3-4  кг  жаныш-
талған сұлы, 0,5 кг кебек және 2-4 кг сәбіз беріле-
ді.    
«Қазақ  тұлпары»  РМҚК  жылқы  зауытында 
құлындарды  бөлу  қазан  айында  7-8  айлығында 
жүргізіледі.  Қазіргі  кезде  бөлінген  құлындарды 

СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
81
өсіп  дамуына  және  жынысына  қарай  (2  бастан) 
денниктерде ұстайды.  
Осылай 
интенсивті 
тренингпен 
сынақ 
басталғанша екі жас және одан үлкен тайлар мен 
биелердің  азықтандырылуы  бір  біріне  ұқсап, 
артынан бірдей азық көлемі бекітіледі.    
 
Әдебиеттер: 
1  Козлов  С.А.  Жылқы  шаруашылығы  – 
Лань, 2004ж. – 304 б.(Орыс тілі.) 
2  Кожевников  Е.В.,  Гуревич  Д.Я.  Отандық 
жылқы  шаруашылығы:  тарихы,  қазiргi  кезгi, 
жағдайы. – М, 1990г – 221 б. (Орыс тілі.) 
3 УДК  636.088.1    Б.Актуов,  Х.А.аубакиров. 
Әр түрлi меншiктi жылқы шаруашылықтарындағы 
тұқымдық  есептi  оңтайландыру.,  ж.  Қазақстан 
ауылшаруашылық  ғылым  Хабаршысы  (Вестник) 
«Бастау» 1/2005ж. (Орыс тілі.) 
4 И.Н.Нечаев, 
Н.А.Кикебаев 
Қазақстан 
республикасының  жылқышаруашылық  жағдайы 
және  нарық  жағдайында  даму  перспиктивасы/  
сб.ст.  Қазақстанның  ат  спорты  және  жылқы 
шаруашылық  даму  перспиктивасы  Қостанай 
2002ж (Орыс тілі.) 
5 К.Т.Касымов  «Жылқы  шаруашылығын-
дағы  қайта  өңдеу  перспективалық  әдістері  / 
сб.ст.  Қазақстанның  ат  спорты  және  жылқы  ша-
руашылық даму  перспиктивасы  Қостанай  2002ж. 
Б-47 (Орыс тілі) 
6 В.П.Тулаев  Жылқы  зауыты  №48  тарих 
бетері  (фактілер,  адамдар,  оқиғалар),  Заречный 
селосы  2000 ж (Орыс тілі.) 
7 А.А.Сатыбалдин  «Қазақстандағы  жылқы 
шаруашылығының  және  ат  спортының  қазіргі 
жағдайы/  сб.  ст.  Қазақстанның  ат  спорты  және 
жылқы  шаруашылық  даму  перспиктивасы  Қоста-
най 2002ж. Б.-5» (Орыс тілі.) 
8 М.Муслимов, В.П.Попов, И.М.Брель «Қос-
танай жылқы тұқымының қазіргі жағдайы / Қазақ-
станның  ат  спорты  және  жылқы  шаруашылық 
даму  перспиктивасы  Қостанай  2002ж  .  Б-83 
(Орыс тілі.) 
9 Парфенов В.А. «Қазақстан жылқы шаруа-
шылығы мен ат спорты даму перспективасы/ сб. 
ст.  Қазақстанның  ат  спорты  және  жылқы  шаруа-
шылық даму перспиктивасы Қостанай 2002ж.  Б.-
19. (Орыс тілі.) 
10  Понаморенко  Н.Н.  «Жылқы  шаруашы-
лығы» – 2001ж. Б.-143. 
11  С.Ш.Сатыгул  «Тұқымдық  жұмысты  сақ-
таумен дамытуды мемлекеттің қолдау шаралары 
және мал шаруашылығы саласының басты даму 
бағыты/  Қазақстанның  ат  спорты  және  жылқы 
шаруашылық  даму  перспиктивасы  Қостанай 
2002ж. Б-28. (Орыс тілі.) 
12  Т.Дж.Куна  Жылқыларды  азықтандыру 
Ағылшын  тілінен  аударған  биол.ғыл.канд.  И.С. 
Ковальчук – М.: Колос, 1983ж– 352 б. (Орыс тілі.) 
 
 
УДК 632.4(574.21) 
 
ОСОБО ОПАСНЫЕ БОЛЕЗНИ ЗЕРНОВЫХ КУЛЬТУР,  
РАСПРОСТРАНЕННЫЕ НА ТЕРРИТОРИИ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Ергалиев Т.М. - магистр биологии, преподаватель кафедры биологии и химии Костанайского 
государственного университета им. А. Байтурсынова 
 
Түйiн 
Берілген мақалада автор Қостанай облысының жерінде қауіпті аурулардың пайда болуы 2011 
жылғы  вегетациялық  жағдайға  байланысты  аудандар  көлемінде  сонымен  қатар,  есеп  бойынша, 
аурулардың жаңа түрі байқалады.  
Аннотация 
В данной статье автор производит обзор проявления развития особо опасных болезней на 
территории  Костанайской  области  в  условиях  вегетационного  периода  2011  года  в  разрезе 
районов, а также вводит новый показатель в учет распространения болезней. 
Summary 
The author makes an overview of manifestations of especially dangerous diseases in Kostanai region 
during  the  growing  season  in  2011  in  the  context  of  areas,  and  also  introduces  a  new  indicator  into  the 
account of the diseases spread. 
 
Костанайская 
область 
характеризуется 
благоприятными  погодно-климатическими  усло-
виями  для  возделывания  высококачественного 
зерна твердых и мягких сортов пшеницы. Поэто-
му  зерно,  выращенное  на  полях  Костанайской 
области, высоко ценится в странах всего мира.  
Необходимым  звеном  при  возделывании 
сельскохозяйственных  культур  для  получения 
высокого урожая с сохранением его хорошего ка-
чества  является  защита  растений  от  вредите-
лей, болезней и сорняков [1]. 
Основой  успеха  защиты  растений  от  бо-
лезней является правильная постановка диагно-
за,  то  есть  распознавание  болезни  по  совокуп-
ности  признаков:  внешние  признаки  больного 
растения  в  динамике;  изменения  в  строении 
больных  тканей;  нарушение  нормального  тече-
ния физиологических процессов в растении; при-
чину  болезней  растений;  определение  возбуди-

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ  
 
 
82
теля  болезни,  его  систематическое  положение, 
биологию, экологию [2]. 
Целью  данной  статьи  явилось  изучение 
распространения  болезней  на  зерновых  культу-
рах в Костанайской области в течение их вегета-
ции.  Исследования  проводились  на  базе  Коста-
найского  областного  и  районных  филиалов  ГУ 
«Республиканский  методический  центр  фитоСА-
нитарной  диагностики  и  прогнозов»  КГИ  в  АПК 
МСХ  РК.  Обследования  проводились  согласно 
методическим указаниям [3]. 
К особо опасным болезням зерновых куль-
тур на территории Костанайской области относят 
бурую и стеблевую ржавчину, септориозную пят-
нистость, так как они способны к периодическому 
массовому  размножению  и  распространению  и 
причиняют экономический, экологический ущерб. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 - Уредоспоры 
 
Бурая (листовая) ржавчина - (Pucciniatritic-
inia) 
Возбудителем  бурой  ржавчины  пшеницы 
является вид базидиального гриба Pucciniarecon-
dita  (Pucciniatriticinia),  это  собирательное  назва-
ние  около  200  рас  гриба.  При  заражении  расте-
ния бурой ржавчиной  вначале на листьях, а по-
том и на листовых влагалищах проявляются пус-
тулы, или подушечки рыжевато-коричневого цве-
та  (цвет  ржавчины),  в  диаметре  до  0,5-2,0  мм. 
Для диагностики в лабораторных условиях пора-
женный орган растения рассматривают под мик-
роскопом.  Эпидермис  больного  листа  разры-
вается,  и  под  увеличением  можно  рассмотреть 
большое  количество  ржаво-бурых  уредоспор, 
шаровидной  формы,  19-22  мкм  в  диаметре,  с 
желто-оранжевым содержимым. 
При  благоприятных  погодных  условиях 
данное  заболевание  может  проявиться  весной 
на ранних посевах пшеницы, однако в силу ряда 
особенностей  вегетационного  периода  Северно-
го Казахстана, посевная кампания на территории 
области  проводится  в  более  поздние  сроки  и 
болезнь проявляется на культурных растениях в 
основном  в  летний  период.  Максимальный  пик 
развития  бурой  листовой  ржавчины  приходится 
на фазу молочной спелости зерна.  
Перезимовывает данный  гриб при помощи 
мицелия  во  всходах  падалицы,  пожнивных 
остатках и барбарисе (промежуточный хозяин). 
Оптимальные  погодные  условия  для  раз-
вития  гриба  -  температура  15-27°С,  наличие 
капельной  влаги.  Инкубационный  период  разви-
тия инфекции составляет 1-3 недели. 
На  территории  Костанайской  области  в 
2011  году  погодные  условия  сложились  небла-
гоприятно  для  развития  ржавчинных  заболева-
ний.  
Начиная со второй декады июня в различ-
ных  районах  области  были  установлены  споро-
ловушки  для  учета  заспоренности  воздушных 
масс.  При  ежедневном  просмотре  предметных 
стекол  споры  гриба  обнаружены  не  были.  На 
предмет  содержания  спор  гриба  с  отрицатель-
ным результатом анализировались также дожде-
вые  воды  из  станционарных  и  переносных  кап-
леулавливателей.   
Признаков развития патогена на растениях 
пшеницы выявлено не было.  
Несмотря  на  практически  полное  отсут-
ствие  болезни  в  2011  г.,  инфекция,  сохранив-
шаяся на пожнивных остатках, в почве или пере-
зимовавшая  на  промежуточных  хозяевах,  при 
благоприятных  условиях  может  нанести  серьез-
ный урон будущему урожаю. 
 
 
 
 
 
 
 

СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ 
 
83
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 2 - Септориозная пятнистость 
 
Септориозная  пятнистость  –  Septorian-
dorum (Septoriatritici). 
Септориозная  пятнистость  листьев  зерно-
вых  вызывается  грибком  Septoriatritici,  широко 
распространенным практически во всех странах-
производителях  зерна,  и  вызывает  колоссаль-
ный  урон  урожайности  сельскохозяйственных 
культур.  Наибольший  ущерб  биологической  про-
дуктивности  растения  наносится,  когда  септо-
риоз  поражает  верхние  листья  растений  и 
колосья  в  период  молочной  и  молочно-восковой 
спелости.
 
Пораженные  участки  листьев  несиммет-
ричны, как правило, эллиптической или удлинен-
ной  формы.  Повреждения  выглядят  как  малень-
кие, круглые точки черного цвета, видимые нево-
оруженным  глазом  -    это  плодоносящие  тельца 
грибов.  Заражение  происходит  сначала  на  ниж-
них  листьях  и  постепенно  продвигается  к  верху-
шке растения. При высокой влажности воздуха и 
благоприятной  температуре  возбудитель  бо-
лезни  может  поразить  колосья  зерновых  и  выз-
вать коричневые повреждения на колосковой че-
шуе и ости - септориоз колосковой чешуи, и выз-
вать  значительную степень потери урожая. 
 
Для развития гриба оптимальной является 
температура от 16 до 21°C. Обязательным усло-
вием  для  заражения  листьев  является  его  ув-
лажненное  состояние  на  протяжении  6  и  более 
часов,  и до  48  часов  влажности для достижения 
максимального заражения. В течение 21-28 дней 
развиваются характерные черные плодоносящие 
тела  и  образуются  новые  споры,  которые  выде-
ляются  в  липкие  массы  и  при  помощи  капель 
дождя переносятся на верхние листья и колосья. 
На  территории  Костанайской  области  в 
условиях  вегетационного  периода  2011  г.  было 
отмечено  проявление  септориозной  пятнистости 
на листьях среднего яруса, с последующим расп-
ространением  на  листья  всех  ярусов  и  колос. 
Характер  пятенсильно  варьировал  в  зависимос-
ти  от  видового  состава  возбудителя.  Поражался 
как  флаг-лист,  так  и  колос,  колосковые  чешуйки 
и пленочки колоса в виде фиолетово – бурых пя-
тен.  
К  началу  августа  в  результате  сильного 
некроза листьев и колосковых пленок значитель-
но  снизилась  фотосинтетическая  активность 
пшеницы,  что  привело  к  сокращению  вегета-
ционного  периода.  У  пшеницы  с  большим  про-
центом  поражения листовой поверхности снизи-
лась  озерненность  колоса  и  масса  зерна. 
Особенно  подверженными  данному  заболева-
нию оказались поля, которые плохо обрабатыва-
лись осенью прошлого и весной нынешнего года. 
Наибольшее  распространение  данной  болезни 
встречается  на  полях,  где  пшеница  возделы-
валась  как  монокультура  или  имели  место  зас-
оренность  и  загущенность  посевов,  что  привело 
к ослаблению растений. 
В  2012  году  ожидается  увеличение  рас-
пространения болезни, так как запас инфекцион-
ного начала на полях является достаточным для 
быстрого распространения при наступлении бла-
гоприятных погодных условий. 
В  таблице  1  приведены  данные    и  диаг-
рамма о распространении особо  опасных болез-
ней  на  территории  Костанайской  области  в  раз-
резе районов. 
Как  видно  из  приведенных  данных,  в 
условиях вегетационного периода 2011  года под 
обработку  против  особо  опасных  болезней  под-
лежали  поля,  начиная  со  слабой  степени  разви-
тия  септориоза.  Наибольшее  распространение 
болезнь получила  на  территории  Сарыкольского 
района – 58,041 тыс. га., далее следует Карасус-
кий район – 51,916 тыс. га.  

жүктеу/скачать 13,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: