№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
133
Ағаш  бейнесі  барлық  халықтардың  мифологиясынан  өзіндік  орын  алады.  Қазақ 
ертегілеріндегі  алып  бәйтерек  осының  мысалы.  Ал,  көшпенді  тірлік  кешіп,  даланы 
еркін жайлаған қазақ поэзиясында таудың ерекше орын алғанын айтуға болады. 
Ақын  Сәнімкүл  Желдербаева  поэзиясынан  тау  бейнесі  жиі  ұшырасады. 
Лирикалық  сазға  толы  «Таулар,  таулар,  шалқайып  жатқандары...»  деп  басталатын 
өлеңінде аңсар жанның күллі болмысы таумен егізделе, тауға ұқсатыла жырланған. 
Қорытынды. Мен зерттеу жұмысымда қарастырылып, талданған мәліметтерді 
тұжырымдай келе, төмендегідей қорытынды жасадым: 
І.  С.  Желдербаева  шығармашылығының  сүйенген  үш  тағаны,  байланған  үш 
қазығы  бар.  Оның  біріншісі  –  ақынның  әрқашан  да  жанымен  ақтарылып  айтқан 
бүкпесіз  де  қарапайым  сыршылдығы.  Екіншісі  –  асқақтық,  яғни  өмірді  сындарлы 
санамен  екшеп,  елеп  парасатты  пайым  жасап,  күрделі  қорытындылар  шығаратын 
сыншылдық  көркемдеу  жүйесі.  Үшіншісі,  азаматтығы  –  қоғамдық  әлеуметтік 
мәселелерді, күллі тыныс-тіршілікті өлеңіне арқау еткен ақын кемелдігі дәлелденеді. 
ІІ.  Ақын  С.  Желдербаева  поэзиясының  тақырыптық-идеялық  ерекшелігі  мен 
поэзиясындағы  ұлттық  рух  пен  дәстүр  сабақтастығы,  көркемдік  даму  арналары, 
көркемдік  тәсілдер  тұрғысынан  қарастыру  арқылы  ақын  поэзиясын  жаңа  бір 
қырынан тануға болады. 
Ақын  С.  Желдербаева  поэзиясындағы  дәстүр  жалғастығы,  тақырыптық 
ерекшелігі,  көркемдік  даму  арналары  тұрғысынан  қарастыра  отырып,  осы  зерттеу 
жұмысымды  қорытындылай  келе,  оны  әрі  қарай  жетілдіру  үшін  төмендегідей 
ұсыныс, пікірлерімді білдіремін: 
1.  Ақын  С.  Желдербаева  поэзиясының  көркемдік  даму  арналары,  тақырыптық 
ерекшелігі тұрғысынан зерттеуді әлі де болса жетілдіру; 
2.  Ақын  С.  Желдербаева  поэзиясын  «Өңірлік  әдебиет»  атты  арнаулы  курста 
мектеп оқушыларына оқытуды енгізуді ұсыну. 
 
Әдебиеттер 
1  Желдербаева  С.  Шығармалары:  Өлеңдер,  әңгімелер  мен  ертеңгілік 
сценарийлер  /  С.  Желдербаева,  Р.  Наурызбаева.  –  Астана:  Фолиант,  2009.  –  376  б. 
(«Сырдария кітапханасы»). 
2  Желдербаева  С.  Ақ  босаға:  Өлеңдер  /  Пікір  жазғандар  Б.  Кәрібозұлы, 
Ә. Жақыпұлы. – Алматы: 2005. – 168 б. 
3  Желдербаева  С.  Мәнерлеп  оқу:  Көмекші  оқу  құралы.  –  Алматы:  Қазақ 
университеті, 1992. – 112 б. 
4  Желдербаева  С.  Өлеңдер  //  Қасиетті  Қармақшы.  Қармақшы  өңірінің  ақын-
жазушылары  шығармаларының  жинағы  /  Жауапты  құраст.  Алтай  Үсенұлы.  – 
Алматы: Үш қиян, 2003. 
5 Желдербаева С. // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ. 
Аяған. – Алматы, 2005. – 233 б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
134
ХАСЕН Ақбота, 
№17 орта мектебінің 4 сынып оқушысы, Көкшетау қаласы, 
Ақмола облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ШАМАТОВА Лайла Хасенқызы, 
№17 орта мектебі «Қазақ тілі және әдебиеті» пәнінің мұғалімі, 
Көкшетау қаласы, Ақмола облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ШАШ ҚОЮ ҮЛГІСІ ЖӘНЕ ДӘСТҮРІ 
 
Зерттеу  тақырыбының  өзектілігі.  Шаш  –  адамның  көркі.  Шаш  қоюға 
байланысты  әр  халықтың  өз  таным-түсінігі  бар.  Қазіргі  күні  мектеп  оқушылары 
шаштарын  әр  түрлі  формада  өсіріп,  қидырып  жүреді.  Кейбіреулері  кино,  спорт 
жұлдыздарына  еліктеп  жатады.  Қыз  балалардың  да  шаш  қоюында  түрлі 
ерекшеліктерді  көреміз.  Кейбір  қыздар  шашын  тым  қысқа  қылып  алдырып  жүрсе, 
енді біреулері басына орамал тағып, шашын көрсетпеуге тырысады. Сонымен қатар 
ересек адамдардың да шаш қоюында өзіндік айырмашылықтар бар екендігін көшеге 
шығып, айналаға қарап тұрсақ, айқын аңғарамыз. 
Шаш  және  оның  түрлі  қасиеттеріне  байланысты  оқиғалар  айтылатын, 
көрсетілетін аңыздар мен ертегілер, мультфильмдер де көп. 
Осылардың  бәрін  ескере  отырып,  маған:  «Неге  шаш  туралы  зерттеу  жүргізіп 
көрмеске?»  деген  ой  келді.  Өйткені  шаш  туралы  бәріміз  білеміз.  Шаштың  күтімі, 
тарау,  өру,  сәндеу  т.б.  жайлы  мәліметтердің  барлығы  бізге  таныс.  Шашқа 
байланысты біздің қазақ ұлтының ерекшелігі қандай? Әлем халықтарының шаш қою 
үлгісінің  қандай  ерекшелігі  бар?  Шашқа  қатысты  біздің  қасиетті  дініміз  –  исламда 
қандай  рұқсаттар  мен  тыйымдар  бар,  қазақ  қыздары  мен  ер  балалары  өз  жасына 
қарай шаш қойып жүр ме деген сияқты сұрақтарға жауап іздеу – мен үшін қызықты 
болды.  Бұл  сұрақтар  тек  мен  үшін  ғана  емес,  өзімнің  құрбы-құрдастарым  үшін  де 
қызықты болады деп білемін. 
Зерттеу жұмысының мақсаты. Шаштың түрлі қасиеттері мен ерекшеліктерін 
зерттеп  білу,  қазақ  халқының  ежелден  бері  қалыптасқан  шаш  қою  дәстүрін  ашып 
көрсету. 
Зерттеу  жұмысының  міндеттері.  Зерттеу  жұмысының  мақсатын  іске  асыру 
үшін мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді: 
- шаш және оның алуан түрлі қасиеттері жайлы ізденіс жасау; 
-  қазақ  және  әлем  халықтарының  шаш  қою  үрдісі  және  оның  мәні  туралы 
қарастыру; 
-  шаштың  түрлі  қасиеттері  жайлы  ұғым-түсініктерге,  аңыз  оқиғаларға,  қазіргі 
мектеп оқушыларының шаш қою үлгісіне тоқталу; 
-  қазақ  қыздары  мен  аналарының  шаш  қою  және  шаштың  үстін  жабатын  бас 
киімдері және олардың жасына қарай киюдің мәнін айқындау; 
- мектеп оқушыларының шаш қою үрдісіне деген көзқарастарын анықтау және 
қорытынды жасау. 
Зерттеу  нысаны.  Қазақ  қыздары  мен  аналарының  шаш  қою  дәстүрі  зерттеу 
нысаны ретінде алынды. 
Зерттеудің  әдістері.  Зерттеу  жұмысында  ой-пікірлерді  жинақтау,  салыстыру, 
талдау, қорыту, сипаттау т.б. әдістері қолданылды. 
Зерттеу  жұмысының  ғылыми  жаңалығы.  Шаш  қоюдың  өзіндік  себебі, 
ұлттық  ерекшеліктері  туралы  қарастыруымыз  ғылыми  жұмысымыздың  өзіндік 
жаңалығы болып табылады. 

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
135
Зерттеу  жұмысының  тәжірибелік  маңыздылығы.  Зерттеу  жұмысы 
нәтижесінде  жинақталған  мағлұматтарды  мектепте  тәрбие  сағаттарын  өткізуде 
қолдануға болады. 
Зерттеу гипотезасы. Зерттеу жұмысы бойынша жинақталған мәліметтер үнемі 
тереңдетіп  зерттеуді  қажет  етеді.  Болашақта  қазақ  қыздары  өздерінің  жасына  сай 
ұлттық шаш өрімдерін және бас киімдерді қолданатын болады. 
Қазақ халқына тән шаш қою ерекшелігі. Біздің қазақ халқының балаға шаш 
қоюда  өзіндік  ерекшелігі  бар  екендігін  байқаймыз.  Мұнда  жаңа  туған  баладан 
бастап,  қартайған  ата-әжелерге  дейін  шаш  қою,  шашты  бастыратын  бас  киімдерді 
киюдің өзіндік қалыптасқан дәстүрі болған. Мұны жас ұрпақ, біздер білуге тиіспіз. 
Бала  өмірге  келгенде  қарын  шашымен  туады.  Яғни  шаш  ананың  құрсағында 
жатқанда-ақ өсе бастайды. Сондықтан да бұл шашты «қарын шаш» деп атаған болса 
керек.  Қарын  шашты  бала  өмірге  келген  соң  қырық  күннен  кейін,  яғни  қырқынан 
шыққан  соң  алынады.  Қырық  қасық  тұзды  суға  шомылдырған  соң,  баланың  қарын 
шашын қолы епті адам ұстарамен алатын болған. Бұрынғы кезде қазіргідей өткір әрі 
қауіпсіз ұстаралар болмағандықтан, шаш алу өте жауапты іс болып саналған. Себебі, 
жас баланың еңбегі былқылдап тұратын жұмсақ болғандықтан, өте еппен алу қажет. 
Қарын шашын уақытында алған баланың шашы қою да қайратты болып өседі деген 
сенім болған. 
Қазақ  халқының  шаш  қою  үлгілері  Тәуелсіздікке  дейін  аса  қолданысқа  ене 
қоймаған  екен.  Себебі,  коммунистік  партия  билеген  кезеңде  оқушылар  біркелкі 
тәртіппен  шаш  қоюға  тиіс  болған.  Қазақстан  1991  жылы  Тәуелсіздікке  қол 
жеткізумен  қатар,  шаш  қою  үлгісіне  де  шектеулер  жойылды.  Мұны  жоғарыда  атап 
көрсеткеніміздей,  мектеп  оқушыларының  шаш  қою  үлгісінен  көре  аламыз.  Бұлар  – 
кекіл, айдар, тұлым деп аталатын шаш қою үлгілері. 
Айдар – қазіргі күні ер балалар арасында кең тараған қазақша шаш қою үлгісі. 
Балалардың  төбе  шашын  ұзартып  өсіріп,  моншақ  араластыра  өріп  қояды.  Мұны 
«айдар»  дейді.  Бұрын  ел  бұл  ғұрыпты  көп  қолданған.  Мысалы,  Кенесарының  інісі 
атақты Наурызбай батырдың айдары болған екен. Балаға Айдар деп те ат қойылады, 
ол  осыдан  шыққан.  Бұл  ғұрып  ер  балаға  жасалады.  Айдар  –  төбесінің  орайындағы 
тумысынан  алынбаған  бір  шоқ  қарын  шашы  арнайы  қалдырылады.  Айдар  – 
айбардың және күш-қуаттың белгісі. Баяғы кезде перзент көрмей зарығып жүріп, аяқ 
астынан  ұлды  болса,  оның  төбесіне  бір  шоқ  шаш  қойып,  оған  маржан-моншақ 
араластырып өріп қоятын салт болды. 
Кейбір  хан  ұрпақтары  мен  бай-манаптар  да  жақсы  көрген  ұлдарының 
төбелеріне айдар қойды. «Айдарлы ұлың, тұлымды қызың бар ма» деген сөз осыны 
аңғартады. Құлдың, күңнің балаларына айдар қойғызбаған. Бұл дәстүрдің де өзіндік 
мәні  болған.  Төбесінде  айдары  бар  балаларға  үлкен  кісілер  ерекше  назар  аударып, 
ондай  өзгеше  белгісі  бар  перзенттерге  сүйіспеншілікпен  қарай,  көрген  жерде 
қастарына  шақырып,  аты-жөнін  сұрап,  ықылас-баталарын  беріп  отыратын  болған. 
Жасының  ұзақ,  денінің  сау  болуын  тілейді.  Айдарды  балаларға  «осы  балам  ел-
жұрттың  қолдап-қорғауына,  үміт-тілегіне  ие  болса  екен»  деген  жақсы  ниетпен 
ырымдап  қояды  екен.  Айдар  қою  түркі  халықтарында,  венгрлерде,  монғол,  қытай, 
маньчжур,  қалмақ,  украин  және  т.б.  халықтарға  тән.  Әрі  олардың  көбінде  бұл  салт 
сақталған. 
Айдарды  жауынгерлер  де  өсірген.  Айдарын  немесе  тұлымын  күшпен  кесіп, 
қырып тастау оның иелерін қорлаудың өте жоғары белгісі. 
Айдарды  қазіргі  күні  тек  жас  балалар,  ішінара  жоғары  сынып  оқушылары 
қойса, ежелгі замандарда ересек адамдар да өсіретін болған. Мұның бірнеше себебі 
болған  екен.  Біріншіден,  айдар  қою  –  батырлықтың,  қаһарлы  күштің  символы 

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
136
болған.  Ежелгі  батырлар  өзінің  білектей  жуан  айдарымен  қарсыласын  қорқытуға 
тырысқан.  Екіншіден,  айдар  тағу  арқылы  балаға  көз  тимесін  деген  ырымның 
әсерімен  қоятын  болған.  Көзінің  сұғы  бар  делінетін  адамдардың  назары  айдарға, 
оның ұшына түссін деп, айдардың ұшына түрлі-түсті лента қосып өріп, моншақ тізіп 
қоятын болған. 
Айдарды ер бала 7-10 жасқа дейін тағатын болған. Бала үй маңындағы шаруаға 
көмектесуге  жараған  кезде  айдарын  алу  рәсімін  жасап,  қой  сойып,  бата  беріліп, 
бәсіреге  тай  атайтын  болған.  Осыған  байланысты  «шаш  алу»  немесе  «шаш  қию» 
тойын  жасайтын  болған.  Шаш  қию  тойын  айдардан  өзге  шашын  қыз  балалардікі 
сияқты  қос  бұрым  етіп  өріп  өсірген  ер  балалар  үшін  де  жасайтын  болған.  Мұндай 
балаларға шаш қоятын себебі – ер балалары шетіней берген ата-аналар туған сәбиін 
қыз  сияқты  киіндіріп,  шашын  өріп  қоятын  болған.  Бала  сүндетке  отырардың 
алдында ел-жұртты жиып, той-тілеу жасайды. Көпшіліктің алдында баланың алдына 
алжапқыш  кигізіп,  оның  етегін  екі  қолмен  ұстатып,  алжапқыштың  етегіне  қайшы 
салып,  оң  жақтан  бастап  отырғандарды  жағалатады.  Әрқайсысы  алжапқыштағы 
қайшыны алып, баланың шашынан бірер талдан қиып, тілек тілеп, алжапқышқа ақша 
тастап немесе көпшілікке естірте мал, мүлік байғазы атайды. Шаш алу рәсімінен соң 
баланың  шашы  ұстарамен  тақырлап  алынып  тасталады.  Сол  күннен  бастап  ол  ер 
бала ретінде көрініс табады. 
Сонымен  бірге  қазақтар  арасында  бұған  керісінше,  қыз  балаларды  ер  балаша 
шаш  қойып  өсіру  де  кең  тараған.  Ер  баласы  жоқ  ата-аналар  қызын  ер  балаларша 
киіндіріп,  оған  кекіл  немесе  айдар  қойып  өсірген.  Мұндай  қыздарды  қазақтар 
«еркекшора»  деп  атаған.  Қыз  бала  кәмелетке  толғанда  арнайы  дайындалған  қыз 
киімдерін киіндіріп, шашын қыздарша өсіруді бастайтын болған. 
Айдардың  ерекше  бір  түрі  кежеге  болып  табылады.  Айдар  дәл  төбе 
орайындағы  шаштан  жіңішкелеу  болып  өрілетін  болса,  кежеге  орайдан  гөрі 
төменірек,  қарақұс  маңындағы  шаштан  өсіріп  өрілген  жуан  бұрым.  Қазақ  тіліндегі 
ерінгенде айтылатын «кежегем кері тартып тұр» дейтіні, «мойным жар бермей тұр» 
деген сөзбен ұқсас мағынада, яғни желке тұсты меңзегені болып тұрғаны анық. 
Шаш қоюдың тағы бір түрі кекіл. Кекілді қазақ халқында кішкентай балаларға 
қояды.  Бұл  ұлдарға  да  қыз  балаларға  да  қатысты  болады.  Мүшел  жасқа  толғанға 
дейін кекіл қою дәстүрі қазіргі күні қазақтар арасында кең тараған. 
Кекіл  адамның  және  жылқының  маңдай  тұсында  болатын  қыл  немесе  шаш. 
Кекіл  қою  дегеніміз  –  маңдай  тұсында  шаш  қою  рәсімі.  Жас  балалардың  қарын 
шашын  тегіс  ұстарамен  алып  тастайды  да,  маңдайына  алақанның  көлеміндей  шаш 
қалдырып,  оның  жиегін  тегістеп  қиып  қояды.  Кекіл  балаларға  жарасымды  ажар 
береді,  сүйкіміне  сүйкім  қосады  деп  есептелген  және  кекілде  ата-ананың  үкілеген 
үміті,  балаға  деген  мейірімі  мен  сүйіспеншілігі  жасырынған  деген  ұғым  болған. 
Сонымен қатар, баланың кекіліне періште ұялайды, оны қорғап жүреді деп сенген. 
Ғұрыптық  мәнге  ие  бұл  рәсім  ежелгі  дәуірде  көптеген  халықтарда  болған. 
Кекілді  ерте заманда Еуразия даласындағы көптеген халықтар қоятын болғандығын 
білеміз.  Солардың  бірі  украин  казактары.  Украин  халқы    маңдайға  түсіріп,  төбеге 
қоятын шашын «кекіл» деп атаған. Осыдан болып көрші халықтар «хахол», «хохол» 
деп  атаған.  Украин  халқы  да  1991  жылы  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  өздерінің  ата 
дәстүрлерін  жалғастыра  бастады.  Бүгінде  Украинаның  кекілді  боксшыларын  әлем 
жақсы таниды. 
Шаш қоюда айдар мен кежеге тек ер балаларға, ер адамдарға тән болса, тұлым 
(тұлымшақ) пен бұрым қыздар мен әйел аналарға тән. Өткен ғасырлардағы батырлар 
жырында  «Айдарлысын  құл  етіп,  тұлымдысын  күң  етіп»  деп  жырлайтыны  осы 

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
137
айырмашылықты  танытады.  Мұны  қазақ  халқының  ән-жырынан  да  айқын  байқауға 
болады. Мысалы, халық әнінде: 
Айналайын қарағым, кекілдім-ай, 
Балапаны аққудың секілдім-ай, 
Қолда барда алтынның қадірі жоқ, 
Қолдан  шығып  кеткен  соң  өкіндім-ай!  –  дейді.  Тұлым  қоюды  қазақтар  қыз 
баланың  бір  жасқа  толып,  құйрығына  отырып,  еңбектей  бастаған  кезінен  бастаған. 
Қыз бала бір жасқа толғаннан кейін екі шекесіне екі шөкім шаш қалдыратын болған. 
Оны  «тұлым  шаш»,  «тұлымшақ»  деп  атаған.  Тұлымды  да  қыз  балаға  көз  тимесін, 
сұлу, сымбатты болып өссін деген ниетпен қойған. Осы жастан бастап қыз баланың 
шашын  алмай,  қарын  шаштан  қалған  тұлымын  кейін  жетіліп  өскен  шашына  қосып 
өріп  өсірген.  Тұлымшақтың  ұшына  түсті  бантик  тағатын  болған.  Тұлымды  «көз 
тимесін, қызымыз көрікті болып өссін», – деп қояды. 
Тұлым,  тұлымшақ  қыз  баланың  көркіне  көрік  қосып,  оны  сұлуландырып 
жібереді. Тұлымды қыз бала өте сүйкімді көрінеді. 
Қазақ  қыздары  кәмелетке  толған  кезде  тұлымы  бұрымға  айналған.  Қыздар 
шашын  көбіне  қос  бұрым  етіп  өріп,  бас  киімсіз-ақ  жүре  беретін  болғанымен, 
бойжеткендер  тұлымды  кәмшат  бөрікке,  үкілі  тақияға,  моншақты  тізбекке 
жарастыра киеді. 
Бұрымды  өрудің  алуан  түрлері  бар  және  қазақ  қыздары  оны  ретімен  қолдана 
білген.  Қазақтар  бұрымды,  біріншіден,  қыз  баланың  сұлу  да  сәнді  көрінуі  үшін, 
екіншіден,  оны  пәле-жаладан,  жамандықтан  аулақ  болу  үшін  қойған.  Осы  мақсатта 
бұрымды  алуан  түрлі  етіп  өрсе,  сол  бұрымды  сәндеу,  әсемдеу  үшін  де  көптеген 
әшекей  бұйымдарды  қолданған.  Бұлардың  әрқайсысының  өзіндік  мақсаты,  міндеті 
бар  екендігін  қазіргі  күні  біле  бермейміз.  Сондықтан  да  біз  келесі  тараушада  қазақ 
қыздарының  шашқа  тағатын  сәндік  бұйымдары  мен  оларды  қолданудың  мән-
мағынасы туралы қарастыратын боламыз. 
Қазақ  халқының  шашқа  тағатын  сәндік  бұйымдары.  Қазақ  –  әрдайым 
сұлулыққа,  әсемдікке  жаны  құштар  халық  болғандығын  біз  қазақ  шеберлерінің 
жасаған шашқа тағатын алуан түрлі әшекей бұйымдарынан көреміз. Бұлардың көбін 
қазір  мұражайлардан  көргенімізбен,  күнделікті  қолданыстағы  ұлттық  бұйымдарды 
да  көп  кездестіруге  болады.  Біздің  қаламыздың  зергерлік  салондарында  қазақ 
жүзіктері,  білезіктері,  сырғаларымен  қатар  шашбау,  теңгебауларды  да  таба  аламыз. 
Бұларды айыра білу үшін біз төменде оларға жеке-жеке арнайы тоқталамыз. 
Қазақ  қыздарының  шашқа  тағатын  сәндік  әшекейлерін  жасау  үшін  түрлі 
маталар, қымбат бағалы түсті металдар (алтын, күміс, мыс) мен асыл тастар (гауһар, 
інжу, маржан, лағыл, ақық т.б.), зерлі жіптер, мүйіз бен сүйектен, ағаштан жасалған 
заттар қажет болған. 
Шашқа  тағылатын  әшекей  бұйымдарға  шашбау,  шолпы,  шашқап,  шаштеңге 
т.б. жатады. 
Шашбау.  Бұл  қыз  баланың  өрілген  бұрымын  бекіту  үшін  тағылатын  бау.  Ол 
тек  бекіту  үшін  ғана  емес,  қыздың  шашының  сәнді  болуы  үшін  де  тағылады. 
Шашбаудың жасалуы ерекшелігіне қарай бірнеше түрі болады екен. Олар мыналар: 
1. Шашақты шашбау; 2. Үзбелі шашбау. Шашбауға тағылатын заттарға байланысты 
сөлкебай  (теңге)  шашбау,  үкі  аяқты  шашбау,  шаштүлек  (лентадан  жасалады) 
шашбаутас  (жалпақ  күміске  асыл  тастар  орнатылады)  тәрізді  түрлерге  бөлінген. 
Қазақ зергерлері шашбауды негізінен күмістен қақтап соғатын болған. Шашбаудың 
ұшына теңгеден (сөлкебай) шұбыртпа тағылып, түсті масатыдан, жібектен ызылған 
шашақтармен әсемделеді. 
Матадан  жасалған  шашбаудың  ұшына  зер  шашақ  тағады,  оның  жоғары 

№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014        ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
138
жағынан  бунақтап  құндыз  тұтып  қояды.  Шашбауды  бұрымға  қоса  өреді,  сосын 
шаштың ұшына таяу жерінен бір шалып байлайды, сөйтіп, бұрымның ұшын бекітеді. 
Жас  қыздар  мен  келіншектердің  шашбауы  әсем  болса,  жасы  ұлғайған  әйелдердің 
шашбауы  қарапайым  болған.  Шашбау  әйел  шашының  өсуіне  ықпал  жасайды. 
Халықтың ескі наным-сенімі бойынша, шашбау шаш арасындағы жын-шайтандарды 
қашырады. 
Шолпы. Шашбаудың сылдырмақты етіп жасалған ерекше түрі. Шолпыны егде 
тартқан  әйелдер  емес,  тек  тұрмысқа  шықпаған  жас  қыздар  ғана  тағатын  болған. 
Шолпы  жұқа  темірге  күміс  қақтап,  тұмар  пішінді  болып  жасалады  да,  жиектеріне 
түрлі  алтын,  күміс  тиындар  мен  асыл  тастар  қадалған.  Сонымен  қатар  шар  тәрізді 
қоңыраулы  шолпы  түрі  де  кездеседі.  «Шолпы»  деген  сөздің  өзі  «шолп  ету»  деген 
сөзден шықса керек. Шолпы қадаған қыз бала бұрымын қозғағанда шолпыдан шолп 
еткен,  сыңғырлаған  дыбыс  шығатын  болған.  Қыз  бала  ауыл  ішінде  шолпысын 
орынсыз  сылдырлатпауға  тырысқан.  Бұл  оны  бостан  бос  шошаңдап  секіруден 
тыйылуға,  әдепті  болуға  дағдыландырса,  шолпының  сылдырлаған  дыбысы 
үлкендерді  қыз  балаға  естіртіп,  артық-ауыс  әңгіме  айтудан  сақтандырған. 
Шолпының осындай сәндік, әдептік мақсаттары болған екен. 
Шолпының  жасалу  құрылысына  және  оны  жасауға  қатысқан  материалдарға 
байланысты  мынадай  түрлері  атап  көрсетіледі:  1.  Үзбелі  шолпы;  2.  Қос  үзбелі 
шолпы;  3.  Маржанды  шолпы;  4.  Меруертті  шолпы;  5.  Ақық  шолпы;  6.  Қоңыраулы 
шолпы; 7. Тізбелі шолпы; 8. Сағат баулы шолпы; 9. Қозалы шолпы; 10. Сылдырмақ 
шолпы; 11. Көзді шолпы; 12. Алтын шолпы; 13. Күміс шолпы. 
Шашқап.  Шашқап  –  қалың  матадан  жасалатын,  бұрымның  сыртынан 
қапталып  келетін  сәнді  бұйым.  Шашқап  шашты,  бұрымды  шаң-тозаңнан,  күннің 
көзінен қорғайды. Оны қызыл, қызыл қоңыр, жасыл, көк түсті мақпал, шұға, барқыт, 
мауыты  тәрізді  маталардан  бұрымның  ұзындығы  мен  жуандығына  орай  өлшеп 
пішіп,  тігетін  болған.  Шашқаптың  жоғарғы,  төменгі  жағынан  ою-өрнекпен 
безендіріп,  зер,  оқа  моншақтарымен  сәндеп,  кейде  оған  маржан,  меруерт,  күміс 
шеттіктер  де  тағатын  болған.  Шашқап  –  көшпенді  ата-бабаларымыздың  ойлап 
тапқан  тамаша  сәндік  әрі  қажетті  бұйымы  болғандықтан,  қазіргі  күні  қолданысқа 
енгізсек, өте дұрыс болған болар еді. 

жүктеу/скачать 30,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: