Әдебиеттер
1 Белгібаев М.Е,, Әлімжанова Ш. Топырақты тиімді пайдалану шаралары //
География және табиғат. – 2006. – №6. – 7-11 б.
2 Белгібаев М.Е. Дала жағдайындағы топырақты зерттеу // География және
табиғат. – 2007. – №1. – 7-13 б.
3 Глинка К.Д. Почвоведение. – М-Л.,1931.
4 Соловьев А.И., Дик Н.Е. Физикалық география. – Алматы: Мектеп, 1990.
5 Егрина А.В., Зинченко Ю.К., Зинченко Е.С. Шығыс Қазақстан физикалық
географиясы. – Өскемен, 2000.
6 Керейбаев Қ.Ш. Қазыналы Қалба. – Алматы: Жазушы, 2002.
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
162
БАЛТАБЕКОВА Аружан,
ученица 9 «А» класса КГУ «Средняя общеобразовательная
школа №41» ГУ «Отдел образования г. Семей ВКО», город Семей,
Восточно-Казахстанская область, Республика Казахстан
Руководители:
КЕНЖИНА Мубарак Миллятхановна,
АХМЕТКАЛИЕВ Нуржан Ныгметоллаевич,
учителя географии КГУ «Средняя общеобразовательная
школа №41» ГУ «Отдел образования г. Семей ВКО», город Семей,
Восточно-Казахстанская область, Республика Казахстан
АЛЬТЕРНАТИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ ЭНЕРГИИ КАЗАХСТАНА
Объект исследования: альтернативные источники энергии Казахстана.
Исследовательская задача: ответить на следующие поставленные вопросы:
- Существуют ли альтернативные источники энергии?
- Каково соотношение использования разных источников энергии в
Казахстане?
- В чем преимущества и недостатки альтернативных источников энергии?
Гипотеза:
1) В природе имеется неисчерпаемая и достаточно безопасная энергия,
источником её являются возобновляемые источники энергии;
2) Возобновляемые источники являются перспективными и необходимо
дальнейшее их использование в более широком масштабе.
Методы работы: наблюдение, сравнение, анализ.
Ресурсы. Поиск информации в Интернете, знакомство со специальной
литературой, справочниками, атласом и картами. Несмотря на хорошую
обеспеченность Казахстана топливно-энергетическими ресурсами, опрос экспертов
показал, что использование альтернативных возобновляемых источников энергии
(ВИЭ) является перспективным и нужным для Казахстана.
Альтернативные источники энергии Казахстана: энергия солнца, энергия ветра,
геотермальная, ГЭС, энергия биомассы. Удельный вклад ВИЭ в электроэнергетику
составляет не более 0,2% суммарной выработки электроэнергии.
В настоящее время в общем энергопотреблении Казахстана доля энергии
солнца, ветра, термальных вод и биомассы крайне незначительна и составляет всего
0,02%.
Альтернативные источники энергии Казахстана. Казахстан обладает
крупными запасами энергетических ресурсов (нефть, газ, уголь, уран) и является
энергетической державой. Общий запас нефти, газа и угля составляет примерно 13
млрд.т. По этим показателям страна входит в десятку самых обеспеченных стран
мира.
Однако топливно-энергетические ресурсы крайне неравномерно распределены
по территории: 100% эксплуатируемых месторождений угля сосредоточены в
Центральном и Северо-Восточном Казахстане, нефти и газа – в Западном
Казахстане, а более 90% гидроресурсов размещены в Восточном и Юго-Восточном
Казахстане.
Несмотря на хорошую обеспеченность Казахстана топливно-энергетическими
ресурсами,
опрос
экспертов
показал,
что
использование
альтернативных
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
163
возобновляемых источников энергии (ВИЭ) является перспективным и нужным для
Казахстана.
Энергетическая
безопасность,
энергетическая
независимость
и
устойчивость развития энергетики. Состояние и перспективы. В суммарной
установленной мощности электростанций Казахстана тепловые электрические
станции – 87,7%, гидроэлектростанции – 12,3%. Примерно 70% электроэнергии
вырабатывают 37 крупных тепловых электростанций.
Гидроэнергетика. Казахстан обладает значительными гидроресурсами – 170
млрд. кВт ч. в год. В Казахстане планируется увеличить использование
гидроресурсов за счет введения новых мощностей.
Нетрадиционные возобновляемые источники энергии. Удельный вклад
ВИЭ в электроэнергетику составляет не более 0,2% суммарной выработки
электроэнергии.
Энергия солнца. Казахстан имеет благоприятные климатические условия для
использования солнечной энергии практически на всей территории. Количество
энергии, приходящейся на 1 кв. м горизонтальной поверхности в июле месяце,
составляет в среднем от 6,4 до 7,5 кВт ч. в день. Солнечная энергия практически
используется только для нагрева воды.
Годовая длительность солнечного излучения составляет 2200…3000 часов при
годовой мощности одного квадратного метра 1300…1800 кВт.
Казахстан способен не только полностью обеспечивать себя энергоресурсами
за счет собственных природных запасов, но и осуществлять их экспорт.
Республика Казахстан имеет высокий потенциал ВИЭ. Даже используя лишь от
1,0 до 1,5% солнечной энергии, страна может получить чистую энергию,
эквивалентную ежегодному сжиганию 1,2-1,8 млрд. тонн условного топлива.
Достоинства: общедоступность и неисчерпаемость источника: полная
безопасность для окружающей среды.
Энергия ветра. Ветровая энергетика в Казахстане не развита, несмотря на то,
что условия для ее создания есть, особенно в горных районах, где скорость ветра
достигает 5-9 м/с (Жунгарские Ворота, Чиликский коридор и др.
Годовой экономический потенциал только ветровых ресурсов составляет более
110 млрд. кВт часов, что превышает внутреннее годовое потребление всех видов
энергоресурсов в стране.
В настоящее время в общем энергопотреблении Казахстана доля энергии
солнца, ветра, термальных вод и биомассы крайне незначительна и составляет всего
0,02%.
Общая стратегия развития электроэнергетики страны направлена на
обеспечение энергетической безопасности и независимости через создание
надежной энергетической базы для устойчивого экономического роста.
Страна имеет огромные ресурсы энергии ветра. Использование даже 1-2% этих
ресурсов даст возможность получения экологически чистой энергии, количество
которой сопоставимо с годовой потребностью в электроэнергии всей страны. В
некоторых регионах скоростной напор ветра в среднем на высоте 15 м составляет 27-
36 м/с. Имеется не менее 10 ветропотенциальных районов со средней скоростью
ветра 8-10 м/с.
В соответствии с Программой развития электроэнергетики до 2030 года
выбраны площадки для сооружения ветровых электростанций (ВЭС): Джунгарская
ВЭС – 40 МВт; Шелекская ВЭС – 140 МВт; Сарыозекская ВЭС – 140 МВт;
Алакольская ВЭС – 140 МВт; Каройская ВЭС – 20 МВт; Шенгельдинская ВЭС – 20
МВт; Курдайская ВЭС – 20 МВт. Они смогут выработать в год около 1,8 – 2 млрд.
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
164
кВт ч. электроэнергии. Объекты зеленой энергетики привлекают внимание властей
региона, несмотря на дороговизну их исполнения. Так, ориентировочная стоимость
только одной ветростанции составляет около $52 млн.
Сначала специалисты изучали ветровой потенциал разных уголков Восточно-
Казахстанской области. Наиболее подходящей для строительства ветровой
электростанции
определена
местность
близ
поселка
Жангизтобе
Жарминского района.
Геотермальные ресурсы. Казахстан имеет многочисленные геотермальные
локальные точки. Самым высоким температурным потенциалом обладают два
геотермальных колодца вблизи Жаркента, остальные источники сконцентрированы в
регионах реки Арысь. Температуры являются достаточно высокими.
Энергия биомассы и биогаза. В настоящее время вся деятельность по
использованию биомассы в стране может иметь экологическую направленность.
Ликвидация
отходов
в
целях
улучшения
экологических
и
санитарно-
эпидемиологических условий более важна, чем энергетический эффект.
Казахстан является значительным производителем зерновых культур, стебли
которых являются биомассой. Ее ежегодно производится свыше 3 млн. тонн.
Городское население Казахстана ежегодно производит почти 2 млн. тонн твердых
бытовых отходов.
Потенциал животноводства как источник биомассы для ВИЭ также значителен.
Более 80% поголовья скота содержится в личных хозяйствах населения. Кроме того,
в Казахстане возможно использование вторичных энергоресурсов (утилизация газов
нефтепромыслов, угольных шахт и пр.). «…Широкое внедрение биогазовых
технологий в сельском хозяйстве способствовало бы решению вопросов охраны
окружающей среды и снижению общих выбросов метана в атмосферу с
одновременным предотвращением загрязнения почвы и подземных вод и оказало
существенное и эффективное влияние на снижение уровня бедности сельских
жителей».
Перспективы использования возобновляемых источников энергии в
Казахстане. Закон о возобновляемых источниках энергии был подписан
Президентом Республики Казахстан Нурсултаном Назарбаевым 4 июля 2009 года. В
январе 2014 года правительство РК утвердило план мероприятий по развитию
альтернативной возобновляемой энергетики до 2020 года.
Казахстан взял на себя обязательства сократить на 15% свои выбросы по
отношению к уровню 1992 года, поэтому возобновляемых источников энергии в
сокращении парниковых газов трудно переоценить.
Правительство Республики Казахстан намеревается значительно увеличить
долю электроэнергии, вырабатываемой посредством возобновляемых источников
энергии. В соответствии с Национальной программой по форсированному
индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на период с 2010
по 2014 год, доля потребления электроэнергии, производимой от возобновляемых
источников энергии должна превысить 1% к 2015 году. И в соответствии с
национальными программами для перехода к устойчивому развитию, предусмотрено
увеличение доли возобновляемых источников энергии в энергетическом балансе
Казахстана до 5 процентов к 2024 году.
Главными мотивирующими факторами для развития возобновляемой
энергетики в Казахстане должны стать: ограничение импорта электроэнергии, в
особенности,
в
южные
регионы
страны;
осуществления
качественного
электроснабжения отдаленных районов республики; защита экосистемы за счет
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
165
сокращения зависимости выработки электроэнергии от угля (на сегодняшний день
85% электроэнергии получают от угольных станций.
Ограничение потерь в линиях электропередач и улучшения стабильности и
надежности
посредством
установки
рассредоточенных
электростанций,
использующих возобновляемые ресурсы (на сегодняшний день при передаче и
распределении теряется 21,5% электроэнергии).
Возобновляемые источники энергии намерены использовать и на выставке
«ЭКСПО-2017» в Астане.
Проблемы, связанные с использованием возобновляемых источников
энергии. Использование возобновляемой энергии характеризуется следующими
особенностями:
Имеются высокий потенциал неисчерпаемой энергии, готовые технологии и
оборудование, применяя которые возможно обеспечить значительное снижение
выбросов парниковых газов. Однако новые энергетические технологии нуждаются в
государственной поддержке и эффективно развиваются только тогда, когда она
действительно имеет место.
Некоторые технологии по показателям стоимости еще недостаточно развиты
или не являются социально приемлемыми для сельского населения. Проблема в том,
чтобы иметь возможность исследовать и развивать технологии, в частности, решать
вопросы их практического применения в соответствующих регионах. Некоторые
технологии нуждаются в том, чтобы они были изложены в стратегиях и планах
таким образом, чтобы финансовые ресурсы, предполагаемые для их освоения, были
доступны для проектирования, производства и внедрения установок. Проблема – в
недостатке планирования, составления проектов и программ.
Некоторые технологии не реализуются только из-за недостатка данных,
которые необходимы для определения их перспективности. Проблема в том, что
необходимо проводить соответствующие обзоры (исследования), сбор и анализ
информации.
Некоторые технологии распространяются до того, как они пройдут точную
оценку, сертификацию, доказывающие их целесообразность. Это может привести к
различного рода отклонениям в их использовании со стороны конечного
пользователя. В таком случае проблема состоит в недостаточной оценке технологий
и мониторинге их распространения. В некоторых случаях, даже если готовые
технологии признаются приемлемыми, необходимо иметь структуры для их
размещения, обслуживания, устранения неисправностей и поломок.
Тарифы на электрическую и тепловую энергию продолжают увеличиваться,
что делает использование ветроэнергетики коммерчески привлекательным,
обеспечивая надежной и бесперебойной электроэнергией небольшие населенные
пункты.
Возобновляемые источники энергии намерены использовать и на выставке в
Астане на международной специализированной выставке «ЭКСПО-2017» под
девизом – «Энергия Будущего».
Выставка «ЭКСПО-2017», которая пройдет в Астане под лозунгом «Энергия
будущего», задумана как широкомасштабный всеобъемлющий проект, темой
которого является энергия, вызывающая глубокий многосторонний интерес, что
позволяет рассматривать ее в качестве фактора, определяющего существование
сообществ и повседневную жизнь человека в этих сообществах.
Тема проекта «Энергия будущего» основана на принципах устойчивого
развития, под которым понимается процесс, направленный на удовлетворение
экономических и социальных потребностей, а также запросов, связанных с
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
166
культурным многообразием и обеспечением среды, благоприятной для здоровья
человека.
Цели и задачи проекта «Энергия будущего» – привлечь внимание
общественности к решениям и способам, обеспечивающим управление устойчивыми
источниками энергии. Эти способы направлены на борьбу с изменением климата и
снижение
выбросов
углекислого
газа;
стимулирование
использования
альтернативных источников энергии – в частности, возобновляемых источников
энергии, и внедрение программ по энергоэффективности; обеспечение надежности
энергоснабжения; контроль над производством, сохранением и использованием
энергии; и обеспечение всеобщего доступа к устойчивым источникам энергии.
«ЭКСПО-2017» продлится 3 месяца: июнь, июль, август 2017 года. Количество
стран-участниц: 100. Участие 10 международных организаций. Посещение: свыше 2
миллионов туристов.
Очередная всемирная выставка будет посвящена теме «Энергия будущего», в
частности, альтернативным источникам энергии и новым видам транспорта, и
комплекс ее зданий общей площадью 174 га будет сам себя обеспечивать энергией –
в первую очередь, за счет солнечных батарей.
В центре комплекса расположится сферический павильон Казахстана, который
должен стать новым символом Астаны. Вокруг построят тематические,
корпоративные и национальные павильоны, отели, магазины, рестораны, площадки
для художественных выставок и представлений.
Также запланирован «крытый город» из офисных, жилых и торговых
площадей. Все это будет реализовано к 2017, а затем, чтобы завершить создание
настоящего «сообщества третьей промышленной революции», выставочные
павильоны превратят в международный офисный и научный парк, а на месте
парковок и технических зон ЭКСПО возведут жилые корпуса на 700 квартир, отели,
офисы, фермерские рынки, общественные и образовательные объекты.
Исходя из результатов проделанной работы мы пришли к следующему
выводу:
1) Имеется в природе неисчерпаемая и достаточно безопасная энергия,
источником её являются возобновляемые источники энергии.
2) Возобновляемые источники являются перспективными и необходимо
дальнейшее их использование в более широком масштабе.
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
167
ЕРМАХАНОВА Салтанат Рүстемқызы,
№159 «Еңбекші» қазақ орта мектебінің 11 сынып оқушысы, Еңбекші ауылы,
Шиелі ауданы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы
Жетекшісі: ДАУЛЕТАЛИЕВ Нұрлан Базарғалиұлы,
№159 «Еңбекші» қазақ орта мектебі «География» пәнінің мұғалімі,
Еңбекші ауылы, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы
ҚЫЗЫЛОРДА ҚАЛАСЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Қызылорда – қала, Қызылорда облысының әкімшілік, экономикалық және
мәдени орталығы (1938 жылдан). Сырдария өзенінің оң жағалауында орналасқан.
Тұрғыны 198,3 мың адам (2005). 8 әкімшілік-аумақтық бірліктен тұрады: Қызылорда
қаласы, Тасбөгет, Белкөл кенттері, Қосшыңырау, Қызылжарма, Қызылөзек, Ақсауыт,
Ақжарма ауылдары. Қала теңіз деңгейінен 126-130 м биіктікте жатыр.
Қала аумағы өзенді бойлай оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай
төртбұрышты пішінде созылып жатыр. Жер аумағы 3683 га. Қаланың 17,0 га аумағы
теміржол тораптарына, 165 га аумағы көліктік көшелерге, 19 га аумағы қала бақтары
мен демалыс орындарына, 51 га алқабы жасыл-көгалды орындар үлесіне тиеді.
Геологиялық тұрғыдан Қызылорда аумағы Тұран эпигерциндік платформасы
үстінде жатыр. Палеозойда қалыптасқан бұл жазықты кейде «Сыр ойысы» деп те
атайды. Ойыстың шеткі иіндері палеозойлық қатты метаморфты жыныстарға толған.
Ойыстың көлденең ені 400 км. Орталығында палеозойлық тау жыныстары 600-900 м
тереңдікте жатыр. Кейіннен ойыс мезозой, одан кейін кайнозой жыныстарымен
жабылған.
Шөгінді қабат үшке бөлінеді. Ең жоғарғы қабатының қалыңдығы 10-15 м. Бұл
толығымен аллювийлі шөгінді жыныстар. Келесі құмды қабаттың қалыңдығы 50-80
м. Олар негізінен көтеріңкі немесе құмды төбелер бөліктерінде жатыр. Үшінші қабат
палеогеннің аяғындағы (олигоцен) теңіз саздары мен құм тастарының тұратын
жасыл-сұр түсті жыныстардан тұрады. Қабат 50-80 м тереңдікте жатыр.
Қала Қамысқала атты елді мекенге 1817 жылы салынған Қоқан хандығының
Ақмешіт бекінісі негізінде қаланды. 1853 жылдың тамызынан басқыншы, генерал
В.А. Перовскийдің атымен бекініс Перовск форты аталды. 1867 жылы Перовскіге
қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды. 1901-1906 жылдары Орынбор-
Ташкент теміржолының салынуына байланысты қала халқы қарқындап өсті. Кеңес
өкіметі Қазақстанда ең бірінші осы Перовскіге, 1917 жылы 30 қазанда (12 қараша)
орнады. 1922 жылы қаланың Ақмешіт аты қайтарылғанымен, 1925 жылдың сәуірінде
Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-інің астанасы мәртебесі берілді (1929
жылға дейін).
Қалада 1926 жылы 13 қаңтарда Қазақ драма театры (М. Әуезов атындағы
Қазақтың мемлекеттік академия театры) ашылды. Денсаулық сақтау, білім беру
орындары көбейді. 1938 жылы облыс орталығына айналды. ХХ ғасырдың 30-
жылдары қалада электр станциясы, диірмен, наубайханалар, балық өңдеу, күріш,
кірпіш зауыты жұмыс істеп тұрды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кейінгі
жылдары аяқ киім фабрикасы, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты, сүт зауыты,
целлюлоза-картон зауыты, тоқылмайтын маталар фабрикасы іске қосылды.
1956 жылы қала іргесіндегі Тасбөгет кенті жанынан су бөгеті салынды. 1974
жылы «Қызылордакүрішмаш» зауыты іске қосылды. Көптеген оқу орындары мен
мәдениет ошақтары ашылды. 1996 жылы 8 қазанда Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығымен «Қызылорда арнайы экономикалық аймағы» (АЭА)
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
168
құрылды. Өнеркәсіп, сауда, байланыс қатынастары реттелді. Экономиканың
жандануы мемлекет және қала бюджетіне түсетін қаржы сомасын арттырды.
Қызылорда қаласының қалыптасу тарихы бұрынғы маңызын жоғалтпай, тек
аты ғана бірнеше рет өзгергенімен (Ақмешіт – 1818 жылы, Перовск – 1853 жылы,
қайтадан Ақмешіт – 1922 жылы, Қызылорда – 1925 жылы), әр кезеңде Сыр бойы
атырабының әлеуметтік және мәдени орталығы болып қалыптасты. Ақмешіт 1818
жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған.
Оның ішінде ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды.
1853 жылғы 28 шілдеде Орынбор генрал-губернаторы құрметіне Перовск аталып,
1867 жылы ол Сырдария уезінің орталығына айналды.
Қалада 4 сыныптық мектеп, кірпіш зауыты, жел диірмен, ұста дүкендері жұмыс
істей бастайды. 1905 жылы Орынбор – Ташкент теміржолы пайдалануға беріліп,
қалада депо, вокзал үйлері салынды. Ал 1917 жылы 30 қазанда Перовскіде кеңес
үкіметі орнады. 1922-1925 жылдары қала қайтадан Ақмешіт атанып, 1925-1929
жылдары Қазақстанның астанасына айналды. 1925 жылы Қызылорда аты беріліп,
онда С. Сейфуллин, Б. Майлин, І. Жансүгіров сияқты белгілі қаламгерлердің
туындылары сахналанып, М. Әуезовтың «Еңлік-Кебек» спектаклі қойылды.
Ал 1938 жылы Қызылорда облысы құрылды. 1960-1970 жылдары қалада
қатырма қағаз, аяқкиім, механикалық және күріш зауыттарымен қатар бірнеше
фабрикалар іске қосылып, жаңадан салынған Гагарин, Титов елді мекендері арқылы
қала көлемі ұлғая түсті. Осы жылдары Қызылордада педагогикалық институт пен
Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институттарының филиалы және бірнеше
арнаулы оқу орындары жұмыс істеп, көптеген мектеп үйлері жаңадан салынды.
1980-1990 жылдары қазіргі Абай даңғылы, Желтоқсан, А. Тоқмағамбетов
көшелерінде сәнді үйлер, зәулім ғимараттар бой көтерді. Соңғы жылдары салынған
Ақмешіт, Мерей шағын аудандары, «Оңтүстікмұнайгаз» фирмасының әкімшілік үйі,
Диагностикалық орталық, облыстық аурухананың жаңа үйлері қала ажарын аша
түсті. Шетелдік компаниялардың Сыр бойының табиғи байлығын игеруі
тұрғындардың әлеуметтік жағдайының жақсара түсуіне ықпал ете бастады.
Ежелгі Сыр бойында өмір сүрген данышпан Қорқыт баба, Жалаңтөс Баһадүр,
Әйтеке би, Жанқожа, Бұқарбай, Тоғанас батырлар мен Ұлы Отан соғысы кезіндегі
Кеңес одағының батырлары атанған 22 майдангер ерлеріміздің есімдері – ел
мақтанышы. Мұстафа Шоқай, Темірбек Жүргенов, Ғани Мұратбаев сияқты қазақтың
біртуар ұлдары мен даңғайыр диқан Ыбырай Жақаевты дүниеге әкелген де осы
қасиетті Сыр топырағы. Олар – өлке тарихына енген, көше бойларындағы үйлерге
жазылған биік тұлғалы қасиетті есімдер.
Сонымен қатар, Қызылорда қаласы іргесінің қаланғанына 200 жылға
жуықтаған кезеңде де оның заман өзгерістеріне толы тарихи оқиғалары, ежелгі
дәуірлерден бүгінгі күнге дейін Арал өңірін, Сырдария жағасын мекендеген
халықтардың археологиясы, этнографиясы, әлеуметтік-мәдени өмірі зерттеушілердің
назарында болып келеді.
Республиканың астанасына Ақмешіт қаласы ұсынылған ең басты дәлел ретінде
онда Орынборға қарағанда қазақтардың көп тұратыны тілге тиек етілді. Орынбор-
Ташкент теміржолы республиканың жаңа астанасын Ресей орталығымен,
Қазақстанның батыс, оңтүстік аудандарымен және Орта Азия республикаларымен
байланыстыратын еді. Оның үстіне Ақмешіт болашағы үлкен үміт күттіретін
суармалы егістің орталығына орналасты. Бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарағанда
республика басшылары С. Қожанов, С. Сәдуақасов астананы көшіру мәселесіне
ұлттық мүддені көздеп келген деген деректер бар.
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
169
«Қазақстан астанасы орыстың туы тігілген қалада емес, қаласы жоқтықтан
қазақтың киіз ауылында болса да, қазақ жұртшылығына жуық болуы керек», - деп
жазды Сұлтанбек Қожанов «Ақжол» газетінің 1924 жылғы 17 желтоқсандағы
санында. – Қазақ астанасы болуға Орынбор қаласы шетте болғандықтан ғана
жарамайды емес, қазақ қаласы болмағандықтан, қазақ ұлт мемлекетінің
ұлтшылдығына орда болуына қисыны жоқтықтан жарамайды. Қазақ ұлт
мемлекетшілдігіне әдемі қала, ыңғайлы үйлер керек емес, жаман да болса, өз ордасы
болуы керек. Орынбордан көшпей, қазақ ұлтының ішкі тіршілігі оңдалып, қазақ
еңбекшілерінің көпшілігінің қолына керекті шаралар іс жүзінде істелуі қиын».
Перовск станциясы теміржол жұмысшыларының бастамасы бойынша
Қазақстан өкіметін Ақмешітке көшіру үшін үш күн ішінде «Қызыл паравоз»
жөндеуден өткізіліп, Орынборға жіберілді. Қазақ АССР-і Кеңестерінің V сьезі
делегаттары және өкімет мүшелері бар пойыз Орынбордан республиканың жаңа
астанасы Ақмешітке 1925 жылдың наурыз айының аяғында аттанды. Сьезд
делегаттарының ішінде мәдениет, өнер қайраткерлері Иса Байзақов, Александр
Затаевич, Әміре Қашаубаев, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Қажымұқан
Мұңайтпасов болатын. Бұл сьезге Қазақ Республикасының қарауына кірген
Қарақалпақ Автономиялы облысының өкілдері бірінші рет қатысты. Қарақалпақ
делегаттарының бірі Әбу Құдабаев Ақмешіт қаласына жақын Сырдария өзенінің
батыс жағасындағы «Қызылқайың» ауылында 1899 жылы туған. Ол бірқатар жылдар
бойы Қарақалпақ облыстық партия комитетін басқарды. Кейінірек сталиндік қуғын-
сүргіннің жазықсыз құрабнына айналды.
Құрамында Қазақ АССР-і Кеңестерінің V сьезі делегаттары бар өкімет
пойызын жол бойында Сексеуіл, Арал, Қазалы, Жосалы станцияларының
жұртшылдығы қарсы алып, көп адам жиналған митингтер ұйымдастырылды.
Ақмешіт станциясында орасан зор митинг болып өтті. Оны Ташкенттен келген
Сырдария облыстық партия комитетінің хатшысы Әбілқайыр Досов ашты. Өкімет
делегациясын
Қазақстанның
жаңа
астанасының
жұмысшылары
мен
интеллигенциясы қызу құттықтады. Қала жастары атынан Әбділда Тәжібаев сөз
сөйледі. Сонымен 1925 жылдың 15 сәуірінде Ақмешіт қаласында бүкіл Қазақстан
еңбекшілері өкілдерінің басын қосқан Қазақ АССР Кеңестерінің V сьезі салтанатпен
ашылды. Бес күнге созылған съездің негізгі құжатының бірі қазақ халқының тарихи
дұрыс атының қалпына келтірілуі еді. Яғни Кеңестердің бүкіл қазақтың V сьезі
«бұдан былайғы жерде «киргиз» деген атау «қазақ» деп аталсын» деп қаулы
қабылдады. Сонымен бірге съезд «Киргиз Республикасын» «Қазақ Республикасы»
деп атауға, ал оның астанасы Ақмешітті Қызылорда деп атауға қаулы алды.
Қызылорданың Қазақстан астанасы деп аталуымен тарихтың жарқын беттері
ашылды. Еліміз жаңа бір қоғамдық құрылыстың ғимаратын қалай бастады. Бұл кезде
қаланың тұрғыны 22577-ге жетті. «Қызылқала» сөйтіп өмірге жаңаша қарқынмен
қанат жая бастады. Дәл осы жылдары жарқыраған электр жарығы қарқынмен қанат
жая бастады. Дәл осы жылдары жарқыраған электр жарығы іске қосылды. Астана
мәртебесіне қол жеткізген соң түрлі мекемелер мен өндіріс орындарының іргетасы
қалана бастады. Біртіндеп кондитерлік фабрика, ет комбинаттары, сыра зауытымен
бірге басқа да артелдердің қатары көбейді.
Қызылорда астана болған жылдары орта оқу және арнаулы оқу орындары,
өнеркәсіп және ауылшаруашылық мекемелерімен қоса, орталық ғылыми-зерттеу
ғимараты жанынан қазақтың эпидемиология және гигена институтының негізінде
егу лабораториясы дүниеге келді. Сондай-ақ ең алғашқы рет қазақтың ғылыми-
зерттеу, жер қыртысын зерттеу, қазақтың мал дәрігерлік-бактериологиялық және де
басқа институттары өз жұмысын осы қалада бастаған болатын.
№№4-12(83-91), сәуір-желтоқсан, апрель-декабрь, April-December, 2014 ISSN 2307-0250
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist
______________________________________________________________
170
Достарыңызбен бөлісу: |