жеңіспен аяқталғанына 70 жыл толып отыр. Әрине

Кандидаттық диссертацияны қор ғағаннан 

кейін еңбек жолын 1966 жылы Ш.Уәлиханов 

атындағы тарих, археология және этнография 

институтында кіші ғылыми қызметкер болып 

бастады. 1991 жылға дейін аға ғылыми қыз-

меткер, б лім меңгерушісі, археологиялық 

зерт  теу орта лығының жетекшісі болды. 1991 

жылдан   .Марғұлан атындағы археология инс-

ти тутының директоры, ал 2010 жылдан осы инс-

титуттың Құрметті директоры болып, сонымен 

қатар институттың урбанизация және номадизм 

б лі міне де басшылық етеді.

.Марғұлан атындағы археология институты 

еліміз дамуының ең күрделі кезінде құрылған 

болатын. Бұл тәуелсіз мемле кетіміздің жаңа 

қалыптасу кезеңі еді. К.Байпақов осындай 

күрделі жағдайда институтты басқарып, кәсіби 

кадр ларды сақтап қала білді, іргелі зерттеулерді 

жалғастыра түсіп, бүкіл еліміз бойынша жаңа 

архео логиялық ескерткіштерді ашып, оларды 

тіркеу жұмыстарын жолға қойды. 

Білікті маманның археологияға қызы-

ғу шы  лы ғы  студенттік  кезінен  басталды. 

Ғылыми жетекшісі орыстың атақты архео-

лог ғалымы В.Массон болды. Университет 

қабырғасында жүрген кезінен бастап оны-

мен бірге Түркіменстанға архелогиялық 

экспедицияға барып, Қарат бе, Алтынт бе 

сияқты ескерткіштердің қазба жұ мыс тарына 

қатысты. Екінші курстың студенті тү рікмен 

ғалымы Е.Атагаррыевпен Хауз хан қа лашығы 

қазбасының археологиялық отрядына бас-

шылық жасады. Осы студенттік жылдары 

ортағасырлық Мерв қаласының қазбаларына 

да қатысты.

 4-курста оқып жүрген кезінде 1962 жылы 

Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және 

этнография институтының археологиялық экс-

педициясына шақы ры лып, Отырар оазисіне 

ғылыми іссапарға жіберіледі. Міне, сонда ол 

А

уылдастары үшін кешегі 

жігіттің аудандағы үлкен 

қызметтің тұтқасын ұстап жүргені, 

ол жерде де ұятқа қалдырмайтыны 

бір жағынан мақтаныш та еді. Ел 

ішіндегі қуаныш, қайғының орта-

сынан к рінуге уақыт тауып, ау-

дан к лемінде атқарылып жататын 

үлкен-үлкен шаралардың тізгінін 

ұстап жүретін де Күзембай болатын. 

Қаншама қарбалас жұмыста жүрсе 

де алдына барған адамның меселін 

қайтарып к рмепті, шамасы келсе оң 

шешімін табуға ұмтылыпты. Пенде 

шіркіннің кейде к терілген биігіне, 

қолы жеткен қызметтің салмағына 

байланысты мінезінің аяқ асты-

нан  згере салатыны да болады. 

йткені абырой, атақпен бірге әзәзіл 

болып нәпсі қоса жүреді емес пе. 

Сол нәпсіге бой алдырғандар ғана 

кешегісін ұмытып,  зінен жоғары 

жүргендерді күндеп, т мендегілерді 

жүндеуге бейім тұрады. «Пәлен жыл 

ел басқардым, к пке ақыл айттым, 

осы еңбектерім жоғары бағаланды» 

деп алған марапаттарын тізбелеп 

о т ы р а т ы н д а р   х а л ы қ   ж ү р е г і н е н 

әлдеқашан ұмытылып, тіпті сы-

зылып қалғанын да білмейді. Бұл 

мірдегі әділ қазы – к птің пікірі. Бір 

кездегі ісіңді  неге тұтып, жасаған 

жақсылығыңды жылы ілтипатпен 

е с к е   а л ы п   о т ы р с а   е ң б е г і ң н і ң 

қайтқаны, босқа ғұмыр кешпегенің. 

Жүріп  ткен соқпағыңды кейінгілер 

адастырмас бағытымыз деп есеп-

тесе, тұлғаңның аласа болмағаны. 

К ү з е м б а й   т у р а л ы   ү н е м і   ж ы л ы 

әңгімелердің айтылатыны оның 

күні бүгінге дейін сол азаматтық 

тұлғасына кір келтірмей    жолынан 

қиыс кетпегені екен. Адам баласының 

қ а м ш ы н ы ң   с а б ы н д а й   қ ы с қ а 

ғұмырында әркімнің маңдайына 

жазылар жолдың бірдей болмайты-

ны белгілі. Бәлкім, Күзембайдың 

бұл  мірде к рген к п тауқыметі 

«Апыр-ау, енді алдағы күніміз қалай 

болады» деп қажыған, тіпті түңілген 

шақтарда әлдебіреулердей жүнжіп 

кетпей, қараша үйдің шаңырағын 

алғашқы рет Оты рар ескерткіштерін  з к зімен 

к ріп, танысады. Мұнда жинаған материал-

дардың негізінде жас студент «Орта ғасырдағы 

Отырарт бе және Отырар қалашығы» атты дип-

лом жұмысын дайындап, оны 1963 жылы сәтті 

қорғап шығады. 

 Міне, Отырарға жасаған алғашқы ғылыми са-

пары және оның Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу 

аймағындағы нәтижелі жұмыстары К.Байпақов-

тың келешек ғылыми тағдырын айқындады. 

Академик К.Байпақовтың ғылыми ізденісте-

рінің басты бағыттарының бірі Еуразия мемле-

кеттерімен саяси, экономикалық және мәдени 

байланыстар негізінде Ұлы Жібек жолын зерт-

теу.  зінің бір еңбегінде Ұлы Жібек жолы-

на мынадай баға береді: Ұлы Жібек жолы – 

адамзаттың ұлы табыстарының бірі. Жібек 

жолы – Еуразияның Батысы мен Шығысын 

қоса тын керуендік жолдардың жүйесі, Қытай, 

Қазақстан, Қырғызстан,  збекстан, Тәжік-

стан, Түркіменстан жерлерінен ұзын қашық-

тықтағы б ліктері  тіп, оларды қосқан. Бұл 

тауарлардың екіжақты қозғалыстағы жолы, 

ғылыми ойдың, мәдени құндылықтардың 

және діндердің жетістіктері болды. Бұл  з 

зама нында ақпараттарды к пестер арқылы 

таратудың маңызды және жылдам құралы 

болған. Жалпы алғанда, ол Ұлы Жібек жолының 

маңыздылығын  те жоғары бағалап, қазіргі 

дәуірдегі жаһандану үдерісі басы Жібек жолынан 

басталды деп тұжырым жасайды. Соңғы жылдары 

К.Байпақовтың ғылыми қызметінің басты бағыты 

археологиялық ескерткіштерді зерттеу, қорғау 

және оларды туристік нысан ретінде пайдалануға 

арналып келеді. Дамыған елдерде халықтың әл-

ауқатын к теруде к пші лік туризмнің дамуы, 

түгелдей туристік индустрия ның қалыптасуына 

мүмкіндік туғызады. Бұл салада тиісті заңнамалар 

жетілдірілуде, ұйымдастырудың ең тиімді түрлері 

іздестірілуде.

шайқалтқан дауылға қарсы тұра 

білгені, әулеттің болашағы үшін ар-

палыспен ғұмыр кешкені бойындағы 

кісілік қасиетін жоғалтпауына, 

адамшылықтан аттап кетпеуіне әсер 

еткен де болар. Сонау бала кезінде 

кешқұрым маздай жанған ошақ ал-

дында отырып  әкесінің басынан 

ткені туралы айтқан әңгімесі жадын-

да жатталып қалыпты. Тағдырдың 

бұл әулетке деген сыны шығар, тек 

Күзембай ғана емес, ағаларының 

да  мір жолдары қиындыққа толы 

болыпты. Қара нар к тере алмас сол 

ауырлыққа шыдай білген, тер т гіп 

жүріп даңғыл жолға түскен адамның 

к е у д е с і н е   н а н н ы ң   п і с п е й т і н і , 

әділдік жолынан қиыс кетпейтіні де 

заңды екен. Күзембайдың айтқан 

әңгімесінен менің түйгенім осы бол-

ды.  

Алғашқы  ұстазы КСРО-ның 

 Нияз  баева,  сынып  жетекшісіаудан-

н ы ң   Қ ұ р м е т т і   а з а м а т ы ,   б е л г і л і  

нер зерттеушісі, ұлағатты ұстаз 

Базархан Сүйеуов,  мірдің үлгісін 

үйретіп, ұдайы қамқорлық жасаған 

ұстаздары,  лкеге белгілі басшы-

азамат Сисен Боқыбаев, Мазлом 

Сүйінішқалиевтар болыпты. Кезінде 

Куйбышев атындағы, кейіннен  

Есір атындағы мектепте Б рин 

Қазақстанда мәдени мұра к п зер сала-

тын тақырыпқа айналды. 2004 жылдан бастап 

«Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша кең 

к лемде зерттеулер жүргізілуде. 

Академик К.Байпақов «Мәдени мұра» 

бағдарламасының археология саласы бойынша 

жасаушысы және оны орындаушылардың бірі. 

Ол бағдарлама Қоғамдық Кеңесінің археология 

секциясын басқарады. 

Бұл бағдарламаның ең маңызды міндеті – 

тарих пен мәдени ескерткіштердің жинағын 

дайын дау, тарихи-мәдени мұраның есебін 

жүргізу және оларды бақылау. Тарих және 

мә дени ескерткіштер жинағының томдарын 

шығару ж нінде  те маңызды жұмыстар бас-

талды. Жи нақтың бірнеше томдарының ре-

дакторы және кейбір мақалалардың авторы 

ретінде К.Байпақовтың р лін ерекше атау 

керек. Мұндай археологиялық зерттеудің 

маңызды бағытын  зі бастаған және оны қазір де 

жалғастыруда. Бұлар аудандық және облыстық 

тарих және мәдени ескерткіштердің жинақтары, 

оның ішінде ең біріншісі Оңтүстік Қазақстан 

ескерткіштеріне арналған.

Мәдени мұраның маңызды бір б лігі орта 

ғасырда Қазақстан мәдениетінің  исламдану 

дәуірімен байланысты болды. Мұсыл ман 

мәде ние тінің қалыптасуына «Ұлы Жібек 

жолының» маңызды р л атқаруы К.Байпақов-

тың еңбектерінің негізгі бағыты ретінде атап 

туімізге болады. 

К . Б а й п а қ о в   б а с қ а р а т ы н   О ң т ү с т і к -

Қазақстан ның археологиялық экспедиция сы 

«Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша Анто-

новка, Талғар, Ақыртас, Шымкент, Жуант бе, 

Қарас пан т бе,  Отырарт бе,  Мардан-Құйық, 

Қарат бе, Сауран, Сидақт бе, Жанкент, 

Арал-Асар, Жайық қалашықтарында, Ыссық, 

Б ріжарда қазба жұмыстарын жүргізді. Бұл 

жұмыстар осы күнге дейін жалғасып келеді. 

«Мәдени мұра» бағдарламасында сонымен бірге 

туристік кластерге де ерекше назар аударылған. 

Археологтардың, оның ішінде К.Байпақовтың 

ұсыныс кеңестері туристік бағдарда айқындауда 

үлкен р л атқаруда. 

2006-2009 жылдары К.М.Байпақовтың 

басшылығымен және тікелей қатысуымен 

«Ежелгі Отырарды жаңғырту» туралы Мем ле кет-

тік бағдарламаны орындау жұмыстары жүр гізілді. 

Ол Қазақстан Республикасының Президенті 

Н. .Назарбаевтың ортағасырлық қала Отырарға 

бір неше рет сапарынан кейін гі бас тамасы еді. 

2001-2014 жылдары К.М.Байпақов Қазақстан 

Рес публикасының «Ежелгі Отырар қалашығын 

сақ тау» атты Қазақстан – Жапония – ЮНЕ-

СКО   ха  лықара лық  Бағдарламаның  тең  т рағасы 

болды.

ғылыми зерттеулері археологияның басқа 

да мәселелерін де қамтиды. Ол, ең әуелі, ғи-

бадаттар мен діндерді зерттеуге мүмкіндік 

беретін ескерткіштерді зерттеу, атап айтқанда, 

зороастризм, буддизм мен христиан, т.б. 

К.Байпақовтың Қырғызстаннан несториандық 

қайрақтарды табуы да археология ғылымы үшін 

ерекше жаңалық болды. 

К.Байпақов – Қазақстанның археолог та-

рының бүгінгі к шбасшысы.  негелі шәкірт, 

ұлағатты ұстаз белестерінен  ткен академик 

соңғы жылдары дамып келе жатқан отандық 

археология саласына  зіндік үлесін қосуда. Осы 

саладағы ғылыми мектебін құрып, жоғары білікті 

ізбасарларын дайындауда. Оның жетекшілігімен 

5 докторлық, 17 кандидаттық диссертация 

қорғалды. Академик 60 монография, 6 оқу 

құралын, мектептер үшін 6 оқулық жазды. 15 

альбом және 550 ғылыми мақалалар қазақ, орыс, 

ағылшын, француз, неміс, итальян, түрік, жа-

пон, корей және қытай тілдерінде жарық к рді. 

  рине, осындай ұлан-асыр еңбек мем-

лекет тарапынан да, халықаралық ғылыми 

қауымдастық тарапынан да ескерусіз қалған 

жоқ. Ол «Парасат», 111 дәрежелі «Барыс» 

ордендерінің иегері, Ш.Уәлиханов атындағы 

сыйлықтың лауреаты, әлемдік ғылымға еңбек 

сіңірген үшін ЮНЕСКО-ның естелік медалі, 

«Қазақстан Республикасының ғылымын 

дамытудағы еңбегі үшін» т сбелгісімен, т.б. 

марапатталды.

Бұл күндері жетпіс жастың ортасына келген 

Карл Молдахметұлы  зінің салиқалы тірлігі, 

салмақты болмысымен республикаға және 

әлемге де танымал ғалым деңгейіне жетті. 

Университетте бір курста оқып, тағдыр қосқан 

жары Валентина шаңырақтың сәнін келтіріп, 

ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, немерелерін 

аялап, екеуі жұптарын жазбай мағыналы да 

бақытты ғұмыр кешіп келеді.

 Карл Молдахметұлы Байпақов  зінің 75 

жылдық мерейтойын шығырмашылық күш-

қуаты кемелденген, әлі де жүзеге асыратын мол 

ойлар мен идеяларға толы шағында қарсы алуда. 

 

 Р. БСАТТАРОВ, 

Ол кісі 1941 жылы майданға аттанады. Соғысқа 

дейін теміржол саласында еңбек етеді. Қажырлы 

еңбегінің арқасында ұжым мүшелерінің арасын-

да сый-құрметке б ленеді. Майданға аттанарда 

қимастықпен шығарып салады. Екі жылдан соң, яғни 

1943 жылы бір себептермен елге келгенде оны жақсы 

білетін Қазалыдағы паравоз депосының бастығы 

Е.Елховиков Ахметті темір жолда қалдырудың 

бар жолын қарастырады.   йткені сала кәсіпқой, 

нағыз шебер мамандарға зәру-тін.  Ахмет болса бұл 

істе тәжірибесі мол, шыңдалған азамат. Ақырында 

т ңірегіне беделді депо бастығы мақсатына жетті.  

Ахмет енді білек  түре еңбек майданына араласты. 

Ахмет Бекжанов к п уақыт паровоз машинисі 

болды. Кейін Бекбауыл стансасындағы қамыс за-

уытына басшылық жасады. 

Ахмет ағамыздың адамгершілігі, қамқорлығы 

ж нінде  мен  бала кезімде үлкендер аузынан к п 

естідім. Соғыс жылдарында, соғыстан кейінгі 

ауыр жылдарда да ауыл адамдарына отын-судан, 

азық-түліктен к мек беріп отырған. Бұл ж нінде 

ағамыздың к зін к рген Жұбанышбай, Самархан 

ақсақалдар да жылы лебіз білдіре айтып отырады. 

Ахмет ағамыз 1952 жылы бар болғаны отыз жеті 

жасында қайтыс болады.  Жақсының дүние салуы 

қайбір жеңіл тиетін еді. Сол кезде бүкіл ауыл болып 

күңіреніп кетіпті. 

Ахмет пен зайыбы Ынта үш баланың әке-шешесі 

атанды. Олар Жадырасын, Құлпыбай, Бұйра. 

Балалардың бәрі де тәрбиелі болып  сті. Бұйра  ерте-

рек  мірден  тті.  Құлпыбай – зейнеткер. Қазалыда 

тұрады. Біраз  уақыт  аудандағы Азаматтық қорғаныс 

ж ніндегі б лімге жетекшілік етті,  поселкелік 

әкімдікте  қызмет жасады. Биылғы жазда фәниден 

бақилыққа атанған Жадырасын әкесі секілді 

еңбек жолын теміржолшылықтан  бастаған бола-

тын. Кейін құрылыс ісіне ден қойды. Байқоңыр 

ғарыш айлағының  құрылыс  жұмыстарына белсене 

қатысты. Содан соң республикалық «Юж элеватор-

мельстрой» тресіне қарасты  Алматы, Қызылорда 

кәсіпорындарына басшылық жасады. Зайыбы За-

курамен бірге т рт бала  сіріп, немерелер сүйді. 

Бір  кініштісі, Ахмет ағамыздың қолымызда 

суреті болмай тұрғандығы. Елдегі сол күрделі 

уақытта суретке түсу кімнің есінде болды дейсің. 

Мен не себепті қолыма қалам алдым? Ахметтей 

ел ардақтаған майдангер әрі тыл ардагерлерінің 

есімі ел жадында қалса дегендік. Жұршылықтың 

құрметіне б ленген аяулы жандар  мірден  тсе де, 

олардың есімдері ұмытылмауы тиіс.

 

Тілеулес М ШЕНБАЕВ, 

A

A

ХАТ ЖОЛДАРЫНАН 

ИГІ ІС

Кенжеғали, К шім К кімбаева, 

С а й к о м   Е д і л х а н о в ,   Б е к т ұ р ғ а н 

Қоразовтар басшылық етті. Осы 

ұстаздарының әрқайсысы  з алды-

на үлкен тұлға болатын. Сисен нен 

талап қоюды, Бектұрғаннан жазу 

мен с з с йлеуді, Базархан мен Сай-

комнан адамгершілік қатынасты, 

жоғары мәдениетті,  нерге деген 

құштарлықты, ізденісті үйреніп,  сті.   

1974  жылы жазда  Гурьев педа-

гоги калық институтының  тарих 

факуль тетіне сырттай оқуға түсіп, 

ойдағыдай бітірді. Ол кезде Куйбы-

шев атындағы кеңшардың  комсо-

мол комитетінің  хатшысы болып  

істейтін. Жастар  мектебінен   з  

міріне, болашағына алған тәлімі  

к п. Елмен, аудан, облыстың аза-

маттарымен қоян-қолтық араласып 

жұмыс жасады. 

1979  жылы Маңғыстау аудандық 

комитетінің бірінші хатшысы болып 

сайланды. Кейін аудандағы «Куй-

бышев» кеңшарындағы кәсіподақ, 

партия ұйымдарына жетекшілік етті.  

1992  жылдың 25 қыркүйек – 

4 қазан  күндері Алматыда  ткен 

Дүние жүзі қазақтарының  1-ші 

құрыл тайына  Маңғыстау облы сы-

ның  атынан арнайы жабдықталған 

киіз үй  дайындап апарды. 1993 

жылдың  қыркүйек айының  соңында 

Оғыландыдағы Бекет ата мешіті ба-

сында орта Азия елдері қазақтарының  

қатысуымен ас берілді. Маңғыстау 

аудандық  мұражайы жасақталып, 

іске қосылды. Аудан орталығы Шет-

пе селосында мешіт үйі тұрғызылып, 

х а л ы қ   и г і л і г і н е   б е р і л д і ,   с о н ы ң 

қ ұ р ы л ы с ы   м е н   ұ й ы м д а с т ы р у 

жұмысына бастан-аяқ  зі қатысты. 

Аудан орталығынан Маңғыстау 

батырларының  белгісі ретінде Досан 

Тәжіұлының  к рнекті ескерткішінің 

бой к теруіне атсалысты.

К п ұзамай 1999 жылдың наурыз 

айында аудандық білім  б лімінің 

бастығы болып тағайындалды. Бұл 

жерде де Күзембай  зіне тән іскерлігі 

мен ұйымдастырушылық қасиеттерін 

к рсете білді. Нәтижесінде білім са-

пасы ж нінен Маңғыстау ауданының 

білім ұйымдары  облыс к лемінде  

2004, 2005, 2006, 2007  жылдары 

тұрақты бірінші орында тұрды. 

  2007 жылы облыстық «Да-

рын»  қосымша білім беру орталығы 

құрылып, сол  кәсіпорынға директор 

болды. Кәсіпорынды іргетасынан 

бастап жаңадан құрып, толыққанды 

жұмыс жасауына  қол  жеткізді. 

Орталық  құрылғаннан кейінгі  4  жыл-

да мектеп бітірушілер арасында  «Ал-

тын белгі»  алуға үміткерлер арнайы 

ауысыммен облыстың білікті маман 

мұғалімдерімен орталықта дайындал-

ды. Соның нәтижесінде осы жылдар 

ішінде  275 оқушының  199-ы білім 

деңгейін дәлелдеп, қорғап шықты. 

Сонымен бірге Халықаралық және 

республикалық ғылыми жобалардың 

сайысына қатысқан 124  оқушының 

69-ы ( 54 пайыз) жеңімпаз атан-

ды.  Сондай-ақ  Халықаралық және 

республикалық пәндік  олимпи-

адаларына қатысқан тоқсан алты  

оқушының 49-ы ( 54 пайыз) жеңіп 

шықты. 2011 жылы денсаулығына  

бай ланысты облыстық қосымша 

білім беру кешеніне  ауысты. 

Ол қызметтес болған, тағдыр 

жолықтырған адамдардың  тек жақсы 

қасиеттері мен  негелерін үнемі 

айтып отырады. Аудан к лемінде 

тіп жатқан талай шаралардың басы-

қасында жүрген Күзембайдың ты-

нымсыз ісіне  біз де куәміз.  рине, 

аудан  мірінің қай саласында да 

қолтаңбасы қалған Күзембайдың 

еңбегі елеусіз қалған жоқ. Аудан, 

облыс, республика тарапынан та-

лай марапаттарға ие болды. 1981 

жылы Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесі 

Президиумының Құрмет Грамо-

тасымен, 2008 жылы «Ерен еңбегі 

үшін» медалімен, облыс әкімінің 

екі мәрте Құрмет Грамотасымен, 

бірнеше мерекелік медальдармен ма-

рапатталды. Еңбегіне ел риза, оның 

қызмет істеген жылдарын әлі күнге 

дейін ыстық ықыласпен еске алып 

отырады.

Маңғыстау  лкесінде беделді 

азамат саналатын Күзембай қазір 

пайғамбар жасында. Бел қайыс-

тырған талай тауқыметті басынан 

ткізсе де тағдырға ризашылығы 

да, шүкіршілігі де к п. Бұл  мірде 

шамасы келсе сүрінбеуге, ешкімнің 

ала жібін аттамауға тырысты. Басы-

на іс түскендерге қолынан келгенше 

к мектесуді мақсат етті.  йткені 

халық оның арқа сүйер тірегі болды. 

Маңғыстау облысы 

Ізгі із