БАҒАЛАУ  ҚЫЗМЕТІН  ҚҰҚЫҚТЫҚ  РЕТТЕУДЕГІ

212 
Айрықша  көрсетіліп  кеткен  белгілерге  сүйене  отырып,  қоғамдық  ғылымдардың  бағалаудың 
мақсаттары  мен  объектілеріне  ерекше  мəн  беретіндігін  байқаймыз,  ал  цивилистикалық  ғылым 
«бағалау» санатына жалпы заңдық мəннен басқа, арнайы мағына береді жəне экономикалық ілімдер 
тəрізді  оны  үш  түсінікпен  ара  байланыстырады,  яғни  олар: «құндылық», «құн»  жəне  «баға».  Бұл 
мағынадағы  «бағалау»  санаты  өзінің  экономикалық  мазмұнымен  ерекшеленетін  сала  пəнімен 
негізделген.  Құн — бұл  тауар  айналым  шартын  білдіретін  маңызды  экономикалық  көрсеткіш,  ал 
бағаның қалыптасу механизмі жеке жəне көпшілік мүддесі тұрғысынан өте маңызды мəнге ие [1]. 
Егер бағалау санатын жалпы заңдық мағынада зерттелуші құбылыстың белгілі бір жіктелуімен 
байланыстырылса, ал арнайы-құқықтық мағынада (цивилистикалық ғылымның мақсатымен, пəнімен 
жəне əдістерімен негізделген) бағалау азаматтық құқық объектілерінің маңызды қасиеттерін түсінуге 
бағытталған жəне азаматтық айналымдағы эквиваленттік айырбас қатынастарымен байланыста. Оны, 
яғни бағалауды, жүзеге асыру қоғамда əрекет етуші ақылға сыйымдылық пен əділеттілік талаптарына 
сəйкестендірілген  еркін  жəне  тең  бағалы  айырбастың  алғы  шарты  болып  табылады. «Бағалау 
қызметі» термині заңнама тіліне 2000 ж. 30 қарашадағы Қазақстан Республикасының «ҚР-ғы Бағалау 
қызметі  туралы»  Заңымен  енгізілді.  Аталмыш  заңның 3-бабына  сəйкес,  бағалау  қызметі — бағалау 
объектілеріне  белгілі  бір  мерзімге  нарықтық  немесе  басқада  бір  құнын  анықтауға  бағытталған 
бағалаушылармен жүзеге асырылатын кəсіпкерлік қызмет [2]. 
Дүние жүзі тəжірибесінде бағалау қызметін реттеудің негізгі мақсаты бағалау қызметін сапалы 
қамтамасыз  ету  жəне  бəсеке  аясын  қолдау  болып  табылады.  Көптеген  мемлекеттерде  бұл  мақсатқа 
жетудің  механизмдері  əр  түрлі,  дамыған  нарық  экономикасы  мемлекеттерінде  өзін-өзі  реттеу 
механизміне басымдық берілген, ал экономикасы əлсіз дамымаған мемлекеттерде мемлекеттің реттеу 
рөлі жоғары басымдылыққа ие. 
Бүкіл  дүние  жүзінде  бағалаушылардың  саны  елеулі  көп  болғандығына  қарамастан,  бағалау 
мамандығы  салмақты  болып  саналмайтынын  ерекшелеу  қажет.  Сондай-ақ  бұл  жоғары  деңгейге  ие 
мамандық  ретінде  бағаланады,  өйткені  көптеген  жағдайда  бағалаушылардың  қызметіне  азаматтар 
емес,  өзге  кəсіпқойлар,  яғни,  жылжымайтын  мүлкпен  айналысатын  брокерлер,  банк  қызметкерлері 
жəне  т.б.  ретінде  түседі.  Сондықтан  нарықтық  экономикасы  дамыған  мемлекеттердің  көбінде 
бағалаушы  қызметін  мемлекетпен  тікелей  реттелмеуі  тарихи  тұрғыда  қалыптасқан  құбылыс. 
Сонымен  қатар  жоғары  кəсіби  деңгей  кəсіби  органдарымен  стандарттарды  қабылдау  жəне  сақтау 
жолымен мұқият түрде қамтамасыз етіледі. Бұдан өзгеше сипатқа лицензиялау нысанында белгілі бір 
мемлекеттік реттеуге ие мемлекеттерге Италия, Испания, Япония, сондай-ақ осыдан бес жыл бұрын 
бағалаушының жылжымайтын мүлікті (лицензиялау) мемлекеттік реттеу енгізген АҚШ-та болған. 
Халықаралық  стандарттар  бағалауды  стандарттау  бойынша  Халықаралық  комитетпен (IVSC), 
дүние  жүзіндегі 50 мемлекеттен  аса  бағалаушының  кəсіби  ұйымын  біріктіретін  халықаралық 
ұйымдар дайындайды. 
АҚШ-та, Еуропада Бағалау стандарттары заң жинақтары ретінде қарастырылмайды. Сондықтан 
да IVSC-тің  негізгі  бір  мəселесі  ретінде  халықаралық  қауымдастыққа  мұқтаждық  үшін  жататын 
стандарттар жəне бағалаудың халықаралық стандарттары арасында келісімге жету болып табылады. 
Стандарттар  жəне  олармен  байланысты  нормативті  материалдар IVSC мүшелігіндегі  шамамен 
50 мемлекет жалпы пікірін білдіреді. 
Бағалаудың  халықаралық  стандарты  саяси  шекарадан  тəуелсіз  экономикалық  қағидалардың 
біртұтастығын білдіретін белгілі бір біртұтас негізге, берік түпқазыққа ие болады. 
2000  ж. 1 шілде IVSC бағалаудың  Халықаралық  стандарттың  жаңа  басылымын  қабылдады,  ал 
2001 ж. 26 шілде 2001 басылымында Халықаралық стандарттар қабылданған болатын. 
Еуропалық  топ  бағалаушыларының  негізгі  қорлары 1977 ж.  батыс  еуропалық  мемлекет 
бағалаушылардың халықаралық ұйымның коммерциялық емес ассоциация ретінде құрылды. Қазіргі 
таңда  ол  «бағалаушылардың  Еуропалық  топ  ассоциациясы»  деп  аталады.  Осы  ұйымды  құрудың 
басты  мақсаттарының  бірі — Еуропалық  Одақтың  барлық  мемлекеттерінде  кəсіби  ұйымның 
көзқарасын білдіретін жалпы бағалау стандартын құру болып табылады. 
Қазіргі уақытта осы ұйымның мүшелеріне Орталық жəне Шығыс Еуропалық мемлекет ішіндегі 
серіктестердің  белсенді  жəне  жоғары  қатысуымен  Еуропалық  одақтың  кəсіби  бағалау  ұйымдары 
жатады. 
ЕОҰ қолдану аясы жылжымайтын объектіге жəне негізгі құралдың өзге түрлеріне, материалдық 
емес активтер, бизнес қаржы есебі мен өзге де мақсат үшін таралады. 
Бағалау  Еуропалық  стандарттары  ұйым  мүшелері  үшін  міндетті  сипатқа  ие  емес  екендігін 
көрсетуге болады, бірақ Еуропалық одаққа тиісті нормативті актілерді қосу үшін дайындалған жəне 

213 
ЕЭС  мемлекеттің  тиісті  ұлттық  стандарттарын  қолдануға  қолдау  беретін  жақсы  тəжіребе  ретінде 
қолдану үшін ұсынылады. 
ЕОҰ мақсаты — бұл 
 бағалаушыларға олардың клиенттері үшін келісімді есепті дайындауға көмектесу; 
 келісімді бағаны бағалау үшін нарықтағы құнды стандартты анықтауды қолдану арқылы жерді 
жəне  құрылыс  ресурстарын  ұтымды  пайдаланудың  экономикалық  талқылау  үшін  бекемдеу 
негізі; 
 бағалаушы рөлінің түсінігін жоғарылату; 
 ұлттық  заңнама  жəне  Халықаралық  стандарт  бағамен  бухгалтерлік  есепке  сəйкес  құнның 
түпкілікті, бір мағыналы жəне түсінікті анықтамасын қамтамасыз ететін үрдістерді құрастыру. 
Бағалаудың  Еуропалық  стандарттары 2000 ж.  соңғы  басылымда  қабылданған  болатын.  Осы 
құжат 9 стандарт пен 13 əдістемелік ұсыныстарға ие. 
ЕОҰ  бағалаушыларды  сертификаттау,  олардың  бағалау  бойынша  есепке  сын-пікір, 
бағалушының этикасына қатысты мəселелер қарастырылатын қосымшалар беріледі. 
ЕОҰ-нан кез келген бастарту коммерциялық немесе құқықтық санкцияларға əкеп соғуы мүмкін. 
Осы аталған Халықаралық стандарттардың алыс, жақын шетелдерде, Еуропа мемлекеттерінде, ТМД 
құрамындағы  елдерде  бекітілу  жəне  жүзеге  асырылу  дəрежесін  бірқатар  мемлекеттерді  мысалға  ала 
отырып, көрсетуді жөн көрдік. Себебі сол көрсетілген тəжірибелер арқылы олардың қаншалықты тиімді 
жəне оны ұлттық тəжірибеге енгізудің қаншалықты қажетті екеніне өзіндік баға беруге болады. 
1994 Жылдың маусымында Австралиялық бағалау институты жəне Жер эксперттерінің мүддесі 
бойынша Бағалау стандартты бойынша Австралиялық Кеңес құрылды. Кеңес қызметінің мақсаты — 
стандарт позициясын жалпы заңнама жүйесінде жəне бағалау тəжірибесіне енгізу бойынша анықтау. 
Қазіргі таңда жекелеген 20 шақты бағалау тəжірибесін стандарттау жобалары қабылданған, олардың 
жекелеген түрлері Австралиялық Кеңеспен бекітілген. 
Австралиялық  бағалау  институты  бағалау,  өндірісте  бағалау  объектілері  үшін  бағалау 
тəжірибесінің  стандарты,  жылжымайтын  тұрғын  үй,  кіріс  меншігі,  кепіл  мақсаты  үшін  бағалау 
бойынша ережелерді шығарады. 1995 жылда Меншікті басқару бойынша ереже қабылданды, 1996 ж. 
қаңтарында  коммерциялық  жылжымайтын  мүлікке  ие  болудың  тиісті  үрдісі  бойынша  ереже 
қабылданды. 
Австралиялық  бағалау  институтына  мүшелікке  толыққанды  үміткер  келесі  талаптарға  жауап 
беруге тиісті: 
 аккредиттелген білім мекеменің дипломына ие болу; 
 бағалау саласында екі жылдан кем емес жұмыс істеуі керек; 
 өзінің біліктілігін кезеңмен жоғарылатуы керек. 
Институттың барлық мүшелері біліктілігін жоғарылату бағдарламасын міндетті түрде өтуі жəне 
өзінің қызметінде Ар-намыс кодексін басшылыққа алуы шарт. 
Соңғы 30 жыл  шамасында  жекелеген  штаттар  бағалаушыларды  тіркеу  бойынша  комитеттер 
ұйымдастырады [3]. 
Австралияда заңнама деңгейінде жəне іскерлік айналымда да бағалау бойынша есепке белгілі бір 
талаптар  қойылмаған.  Бағалау  нəтижелері  бір  беттегі  қорытынды  немесе  толық,  түпкілікті  есептер 
болуы мүмкін. Есептің нысаны бағалау объектісі жəне бағалау мақсаты бойынша байланысты болады. 
Ал  Ұлыбританияда  ХІХ  ғ.  ортасында  алғашқы  бағалау  қызметі  сюрвейер  мамандығы  шегінде 
пайда  болған  (ағыл.  surveyor — жер  өлшеуші  (землемер)). 1861 ж.  Ұлыбритания  королімен  кəсіби 
сюрвейерлерге  мамандығын  өзін  реттеуге  құқығына  Хартия  сыйға  берілген,  сəйкесінше  Корольдік 
чартерлік  сюрвейер  институт  құрылды.  Корольдік  чартерлік  сюрвейер  институты  əлемде 
жылжымайтын мүлікке (сəулетшілер, жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу бойынша агенттер, 
бағалаушылар жəне т.б.) байланысты мамандарды біріктіретін ауқымды кəсіби ұйымдар жəне өзінің 
қатарында  дүние  жүзінде 100 мемлекеттегі 70 мың  мүшелікке  ие.  Корольдік  чартерлік  сюрвейер 
институтына мүше деп аталуы үшін (The Royal Institution of Chartered Surveyors — RICS) белгілі бір 
аккредиттелген RICS университетте жылжымайтын мүлік саласында университеттік білім алуы керек 
жəне RICS мүшелігіндегі  фирма  басшылығымен  кемінде 2 жылдық  тағылымдамадан  өтуі  шарт. 
Демек,  кəсіби  ұйымдардың  жақсы  ұйымдастырған  жарнамасы  клиенттер  кез  келген 
бағалаушылардың қызметін қолдануына қарамастан, тəжірибеде олар осындай тəріздес ұйымдармен 
байланыста болады. 
Англияда  бағалаушылар  міндетті  түрде  сақтауға  тиісті  бірқатар  тəжіребелік  ереже-талаптары 
бар. «Бағалау  бойынша  нұсқама»  бағалауды  өткізудің  кез  келген  жағдайында  тəжіребеде  қолдануы 

214 
міндетті болып табылады. Белгілі құжатта бағалаушы мен тапсырма берушімен келіссөздер өткізудің 
дерегін  жазбаша  түрде  бекітудің  қажеттілігі  жəне  олармен  барлық  маңызды  мəселелер  бойынша 
келісімге  жетуі  белгіленуі  қажет.  Белгілі  бір  объект  санатын  анықтау  үшін  бекітілген  нұсқамада 
бағалау ережесі осы санат үшін қолданылуы керек. Тапсырма беруші бағалау кезіңде қызықтыратын 
салада бағалаушы өзінің біліктілігі туралы талаптарды сақтауға, сонымен қатар заңнама талаптарын 
сақтауға  міндетті  болып  табылады.  Бағалау  бойынша  құжат  тек  «Бағалау  бойынша  есеп»  немесе 
«Бағалау  бойынша  куəлік»  деп  аталынады,  басқа  атаулар  қолданылмайды.  Белгіленген  ережелерді 
сақтау  міндетті  талаптарға  жатады,  оларды  бұзу  жəне  оны  қолдану  бойынша  негізді,  дəлелді  бас 
тартудың болмауы Корольдік қоғамдастықпен жылжымайтын мүлік бойынша мамандардың тəртіптік 
санкцияларды тартуға əкеп соғуы мүмкін. 
Ұлыбританияда  бағалаушылардың  қызметін  мемлекеттік  реттеудің  жоқ  болуын  ерекшелеуге 
болады.  Бағалаушылардың  қызметін  мемлекеттік  реттеудің  жоқ  болуы  қоғамдық  жүйенің  ерікті 
реттеудің  дамуына  əкелді.  Негізінен  оның  дəрежесі  тұтынушыларға  бағалаушылардың  тиімді 
құзырлы  деңгейге  жеткендігіне  жəне  өзінің  ісін  кəсіби  жүргізуге  бағытталуына  мүмкіндік  береді, 
сондай-ақ  бағалаушыларға  өзінің  қызметін  білікті  жəне  кəсіби  мінез-қылық  ережесін  сақтайтын 
адамдар  ретінде  өзінің  дəрежесін  жарнамалауға  мүмкіндік  береді.  Жекелегенде RICS немесе  осы 
тəріздес  кəсіби  ұйымдар  (мысалы,  британдық  бағалау  ассоциациясы ISVA) мүшелігімен  қол 
қойылмаған есептер дұрыс бола аламайды жəне есепке алынбайды. 
Британдық бағалаушының барлық мамандықтары  белгілі  бір  тəжірибе  жүзінде  бірқатар ереже-
талаптарға ие болуы шарт: 
«Бағалау бойынша нұсқама» кез келген бағалау кезіңде қолдануға міндетті. 
Осы  ерекшеліктерге  жалпы  құқықтық  қызмет,  арбитраж,  салық  салу  жəне  жəрдемақы 
мəселелері, жылжымайтын мүлікті сату бойынша агент қызметі жатады. 
Британдық  бағалаушыларға  өзінің  жұмысында  «Бағалау  бойынша  нұсқаманы»  қолдануға 
міндетті. Тек ерекше бір жағдайда бағалаушы одан бастартуы мүмкін. Мысалы, оған қосылған ақылға 
қонымсыз немесе тиімді емес болған жағдайда. Бұл экстраординарлық жағдай болуы керек, өйткені 
бағалаушының  нұсқама  ережелерінен  бастарту  қағидаларын RICS дəлелдемесе,  ол  тəртіптік 
жазаларға  əкеп соғады. Осының нəтижесі  болып бағалаушыны  Корольдік  қоғамдастық мүшелігінен 
шығып қалуы мүмкін. 
Германияда  бағалау  қызметінің  тəжиребесінде  көптеген  талаптар  қойылады  жəне  олар  негізгі 
бағалау  қызметі  туралы  қаулыда  бекітілген.  Немістермен  «ағымдағы  баға  құны»  ұғымы 
қолданылады,  ол  өзінің  мəні  бойынша  шынайы  нарықтың  құны  жəне  заңнамаға  жатқызылатын: 
сақтандыру құны, кепіл құны, бюджет құқығына сəйкес толық құнды, мəртебенің шамамен құндығы, 
тəжіребе мен іскерлік байналыс жəне өзге де түрлері көп жағдайда кездесетін түрлерді анықтайды. 
Германияда жер учаскелер жасалынған мəмле бағаланған жəне тіркелген топтамалармен сатып 
алу — сату құнын жүргізу талаптары заңнамамен (Германияның Құрылыс кодексінің 195 параграфы) 
бекітілген [3]. Мəмле жəне топтамаларды қалыптастыру туралы ақпаратты талдау əр түрлі деңгейде 
арнайы  құрылған  жер  учаскелердің  құны  бойынша  сараптама  комиссия  құрылды.  Сараптама 
комиссиясы топтамалар негізінде ресми жариялануға жататын жəне жылжымайтын мүлікті бағалауда 
салыстырмалы тəсілді қолдануға жеңілдік беретін мəлімет тізімін құрастырады. Осы мəлімет тізіміне 
жер  учаскесінің  бағасы  индексі,  операциялық  шығындардың  орта  деңгейі,  пайыз  үлесі  туралы 
мəліметтер кіреді. 
Жер  учаскелерінің  негізгі  құны  сондай-ақ 06.12.1988 ж. 18.08.1997. (BGBI I 1988, 2209) 
өзгерістермен  қоса  жер  учаскелерін  ағымдағы  баға  құның  анықтау  қағидалары  туралы  Қаулыда 
бекітілген [4]. 
Германияда  бағалаушылардың  азаматтық  жауапкершілігін  сақтандыру  қалыптасқан  тəжірибе 
негізінде келесі сақтау объектісін көрсетуге болады: 
 сертификат əрекет етуінің мерзіміне дейінгі кəсіптік жауапкершілік (лицензия); 
 бағалау жүргізгеннен соң кəсіптік жауапкершілікті 30 жыл мерзіміне сақтандандыру; 
 тапсырма берушіге келтірілген шығын үшін жауапкершілікті жіктеу тəуекелі; 
 бағалау  нəтижесін  қолданушы  болып  табылатын  үшінші  тарапқа  шығын  келтірген  үшін 
жауапкершілік жіктеу тəуекелі. 
Германияда  бағалау  қызметінің  тəжірибесі  нарықты  бағалау  байланысын  тиісінше  қадағалау 
негізінде  нарықта  болып  жатқан  үрдістерді  көп  дəрежеде  бағытталып  жатады.  Өзге  мемлекеттер 
тəріздес  бағалауда  классикалық  тəсілдер  (салыстырмалы,  кіріс  жəне  шығыс),  олардың  негізінде 
көптеген басқа да тəсілдер қолдануға болады. 

215 
Германияда бағалаудың негізгі мынандай түрлері жүзеге асырылады: 
 бухгалтерлік есеп мақсаты үшін бағалау; 
 мəмле бекіту кезінде бағалау; 
 ипотекалық несиелендіру мақсаты үшін бағалау; 
 салық салу жəне мұра ету мақсаты үшін бағалау; 
 жылжымайтын мүлік топтамасын бағалау. 
Германияның  көптеген  бағалаушылары  алғашқы  кезде  банк,  жылжымайтын  мүлікті  басқару 
саласында,  жер  іс  саласында  жұмыс  істеген.  Егер  бағалаушының  сəулетші  немесе  инженерлік  іс 
саласында  жоғары  білімі  болса  немесе  ол  өзінің  алғашқы  жұмыс  саласында  маман  болса,  онда  ол 
тиісті емтихандардан кейін оны жергілікті Сауда палатасына «жария түрде тағайындалған сарапшы» 
ретінде тіркейді. 
Осы мəртебеге ие болуы үшін келесідей талаптар қойылады: 
 бағалау саласында тиісті білімге ие болу; 
 тиісті техникалық білімге ие болуы; 
 сəулетші, инженер ісі немесе аралас салаларда білім дəрежесіне жəне экономика, технология 
немесе құқық салаларында бес жылдық тəжірибеге ие болу керек; 
 есептің макетін сараптамаға беру; 
 біліктілік емтиханың жақсы тапсыру. 
Келесі мысалда Италияға тоқталар болсақ, италиялық заңнамада бағалауды өткізудің мінсіздігі 
жəне сапалығы сияқты, сондай-ақ жылжымайтын мүлікті бағалаудың жаңа мамандығы қатынасы да 
жылжымайтын мүлікті бағалау туралы арнайы ереже жоқ. 
Сонымен  қоса  жылжымайтын  мүлікті  бағалауды  өткізуді  қадағалау  туралы  белгілі  бір 
мемлекеттік немесе қоғамдық қаулы жоқ. 
Италияда  сот  немесе  өзге  де  мемлекеттік  мекемелер  жылжымайтын  мүліктің  құнын  анықтауға 
сенім  беретін  бағалаушылардың  тізімін  жүргізеді.  Бағалаушылардың  дайындығын  немесе  бағалау 
əдістемесі бойынша арнайы курстарды міндетті түрде қатысуын дəлелдейтін ресми тексеру үрдісінің 
жоқ болуын көрсетеді. Кей кездерде бағалаушы белгілі бір ассоциация немесе кəсіби корпорацияның 
бас мүшесі немесе белгілі бір біліктілік деңгейіне ие болуын талап етеді. 
Италиялық  заң  меншікті  бағалаушылар  қолдау  білдіретін  құнын  ерекше  тұрыжымын  бекітеді. 
Мысалы,  жылжымайтын  мүлікті  бағалау  арасында  өзара  байланыс,  қоғамдық  жұмыстар  жəне 
қалалық  құрылыстар  екі  арнайы  заңдарда  көрініс  тапқан:  № 109/94  жəне  № 415/98  (Мерлони  актісі 
ретінде белгілі). Осы заңдар мердігерге муниципалды мекемелерге жататын жылжымайтын мүлікке 
билік  ету  құқығын  беру  үрдісін  білдіреді  жəне  ол  мердігердің  құрылысқа  жұмсаған  шығындарды 
толық немесе жартылай орнын толтыру үшін берілген. Құнды дұрыс анықтаудың қиындығы (бағалау 
жігі жəне салық ережесімен қоса) жылжымайтын мүлікті несиелендіру жəне жылжымайтын мүлікті 
басқаруды одан сайын қиындата түседі. 
Ал Канадада жылжымайтын мүлікті бағалау кəсіби ұйымы — 1938 жылда құрылған Канадалық 
бағалау  институты  (ары  қарай — Институт).  Институт  Бағалау  стандарттары  бойынша  Кеңес 
құрамына енді жəне Кəсіби бағалау тəжірибесінің бірыңғай стандартын ресми қабылдады. Институт 
құрамына  екі  ұйым  кіреді:  Канадалық  аккредиттелген  бағалаушы  институты  жəне  Канадалық 
бағалаушы-резиденттердің  бірлестігі.  Осы  ұйымға  төрттен  кем  емес  жылжымайтын  тұрғын  үй 
объектісінен құрылған мүліктік кешендерді бағалау құқығына иеленген жеке кəсіпкерлер кіреді. 
Институт  бағалау  саласында  мамандарды  жəне  білім  мекемелерін  шақыру  арқылы  аймақтарда 
өздерінің  территориялық  бөлімшелерінде  білім  беру  бағдарламасын  өткізеді.  Институт  мүшелері 
Этика  ережесі,  Бағалаудың  кəсіби  ережесі  жəне  Бағалаушы  тəжіребесінің  бірыңғай  стандарты 
негізінде  қызметін  жүзеге  асырады.  Институтпен  біліктілікті  жоғарылату  жəне  қайта 
сертификаттауды міндетті түрде өткізу енгізген. 
Бағалау қызметін мемлекеттік реттеу тек екі провинцияда — New Brunswick жəне Quebec əрекет 
етеді, бағалаушы міндетті талабы ретінде Институттың аймақты органында мүшелікте болуы. 
Дамыған  Институттың  Бірыңғай  стандартымен  осы  арнайы  объектті  бағалауды  өткізуге 
əдістемелік нұсқаулық сипатында Несиелендіру объектісі ретінде меншікті бағалау бойынша ережені 
шығарды. 
Латвияда бағалау қызметі Меншікті бағалаудың Латвиялық Ассоциациясын құру кезеңінен, яғни 
1994  жылдың  басында,  дам  бастады. 1995 жылдың  күзінде  Латвиялық  университеттің  жанында 
Жылжымайтын мүлікті бағалау мектебі ашылды. 

216 
Латвияның  бағалаушылардың  біліктілік  талаптарына  жауап  беретін  негізгі  құжат  Латвия 
Министр  Кабинетінің  № 60  Қаулысы (regulations) болып  табылады.  Берілген  Қаулыға  сəйкес, 
бағалаулардың  білімі  жəне  сертификаттау TEGOVA Еуропалық  бағалаушы  ассоциация  топ 
талаптарының  негізінде  жүзеге  асырылады.  Сонымен  қоса  бағалаушы  бағалауды  Халықаралық 
бағалау  стандартына  сəйкестіріп  өткізуі  керек  жəне  өзінің  жауапкершілігін  бағалау  қызметін 
басталуына дейінгі үш ай ішінде сақтандыруы тиісті. 
1998  жылда  Латвиялық  Меншікті  бағалау  ассоцияциясы  бағалау  есептері  туралы  мазмұнына 
талаптары  шығарылды.  Сондай-ақ  банк  үшін  объектіні  бағалау  кезіңде  əлі  күнге  дейін  қысқа 
сараптама қорытынды шығарылады. 
Қазіргі  уақытта  жеке  қызмет  түрін  лицензиялау  туралы  Латвия  Министр  Кабинетінің  № 348 
Қаулысы  жəне  заңды  тұлғаларға  бағалау  ұйымдары  арнайы  рұқсат  беру  туралы  Латвияның  Жер 
Реестрі  Қызметінің (Land Register of Latvia) Қаулысы  əрекет  етеді.  Латвияның  Жер  Реестрі 
Қызметінің Қаулысы заңды тұлғалармен жүзеге асырылатын бағалау қызметін лицензиялау 2001 ж. 
26 наурыздан бастап енгізеді. 
1994  жылдың  наурызында  Литвалық  Меншікті  бағалау  ассоциациясы  құрылған  болатын.  Біраз 
уақыт аралығында нарықта бағалау қызметін реттеу жəне бағыттауда осы ұйым жалғыз болды. Одан 
соңғысы жұмысқа Литвалық Қаржы министрлігі, білім мекемелері жəне өзге де ұйымдар қосылды. 
1994  жылдың  шілдесі  мен 1995 жылдың  тамызында  Ассоциация  бірінші  рет  кəсіби 
бағалаушыларды  дайындауды  жүргізе  бастады.  Білім  беру  үш  кезеңнен  тұрды,  оқытудың  мақсаты 
болып  халықаралық  қағида  жəне  бағалаудың  жолдарына  тиісті  экономикалық  топта  қолданылатын 
меншікті  бағалаудың  дəстүрлі  техникасын  өткізуге  көмек  беруі  болған.  Ассоциацияның  бастапқы 
курстарында бағалау бойынша Уақытша нұсқаулық шығарылды жəне оны Негізгі қорларды бағалау 
бойынша нұсқаулықты литва тіліне аударды. 
Уақытша  нұсқаулық  негізінде 1996 жылы 14 ақпан  Литва  Үкіметінің  Қаулысымен  бағалау 
бойынша нұсқаулық қабылданды. 
Сондай-ақ  дүние  жүзі  тəжірибесі  Литваның  экономикасына  бейімделе  бастады.  Соның 
нəтижесінде Халықаралық бағалау стандартары мен Еуропалық бағалау стандарттары жарияланды. 
Литвада  бағалаушылардың  кəсіби  қызметін  реттейтін  құжат 1997 жылы 20 мамырда  Қаржы 
министрлігімен ресми бекітілген Этика кодексі болып табылады. 
Кейбір  шарттарға  өзгерістер  туралы  актісі  жылжымайтын  мүлікті  бағалау  бағалаушылармен 
жүргізілген тəуелсіз мамандық, яғни теориялық дəрістер мен тəжірибеден өткен соң Жоспарлау мен 
шаруашылық  министрлігінің  аймақтық  органдарында  (қазір  Тұрғын  үй  жəне  құрылыс  бойынша 
Мемлекеттік комитет) берілетін лицензия негізінде қызметін жүзеге асырады. Жоғарыда көрсетілген 
заңдарды  шығарудың  мақсаты  арнайы  емтихан  қабыдайтын  Комитетпен  жүргізілетін 
бағалаушылардың  емтиханда  білімдерін  тексеретін  жоғары  білімді  мамандарды  даярлау  болды. 
Жылжымайтын мүлікті бағалаушыларды сертификаттау жүйесі осыған дейін əрекет еткен, бірақ онда 
тек екі  деңгей сертификаттаумен айналысатын — воевод  губернаторлар жəне  Аймақтық  жоспарлау 
жəне шаруашылық министрі болған. 
Жылжымайтын  мүлікті  бағалау 1997 ж.  Жылжымайтын  мүлікті  басқару  туралы  актімен  жеке 
мамандық ретінде танылады, яғни бағалау сияқты кəсіби жауапкершілікті жатқызатын жəне бағалау 
тəжірибесінде  кəсіби  стандарттарды  сақтауды  талап  ететін  бірқатар  толық  жазылған  баптар 
мазмұндалады. 
Мемлекеттік  лицензиялаудың  жаңа  жүйесінде  жазбаша  жəне  ауызша  емтихандардан  өткеннен 
кейін  бағалаушылар  Тұрғын  үй  жəне  құрылыс  бойынша  мемлекеттік  комитеттің  Президентімен 
бағалаушыларға  лицензия  тапсырылады.  Президент  пен  бағалаушылар  Федарациясы (PFVA) 
арасында  келісім  жасасқандығын  ерекше,  айтуымыз  керек.  Білім  беру  жəне  біліктілікті  арттыру 
сияқты  емтиханды  қабылдау  Федерациямен  ұйымдастырылады  жəне  өткізіледі.  Польша 
бағалаушылары  өзінің  қызметі  үшін  Кəсіби  жауапкершілік  комитеті  алдында  жауап  береді,  ол 
Мемлекеттік комитетке кіреді, бірақ Федерация тағайындаған мүшелерден тұрады. 
Лицензия алу үшін үміткер: 
 білім  дəрежесіне  немесе  ғылым,  экономика  немесе  құқық  саласында  жоғары  мектеп 
сертификатына ие болуы; 
 біліктілікті арттыратын курстардан өтуі; 
 орындаған есептерді сараптамаға тапсыру; 
 жазбаша жəне ауызша емтиханды жақсы тапсыруы міндетті. 

217 
Мемлекеттік органдар үшін бағалауды өткізуге міндетті түрде лицензияның болуы шарт, бірақ 
кез  келген  бағалаушы  (сондай-ақ  шетелдік)  бағалаушы  қызметімен  жеке  өзі  айналысуы  мүмкін. 
Сонымен  қатар  бірқатар  бағалаушылар  заңды  немесе  жеке  тұлғаның  мүлігін  бағалау  кезіңде 
лицензияға ие болған бағалаушы тапсырма алады. 
Бағалауды  өткізу  кезіңде  келесі  нормативтік  актілер  қолданылады: 1997 ж.  Жылжымайтын 
мүлікті басқару туралы актісі жəне оған тоғыз қосымша заңға бағынышыты актілер. Аймақты дамыту 
туралы акт, Ауыл шаруашылық жəне орманды иелігін қорғау туралы Акт. 
Бағалаушы  қызметін  реттейтін 1997 ж.  жылжымайтын  мүлікті  Басқару  туралы  актісі  кəсіби 
стандарттарды сақтауды талап етеді. Осы Актінің талаптарына сəйкес жылжымайтын мүлікті бағалау 
тек лицензия алған бағалаушымен өткізілуі мүмкін. 
Бағалаудың  кəсіби  стандарттары  қолдануға  міндетті  жəне  заңнамалық  талаптармен  қатар 
пайдалынады. 
Бағалау  қызметін  өзін-өзі  кəсіби  реттеу  дамыған  жүйесі  АҚШ-та  да  əрекет  етеді, 30-жылдар 
ортасында бағалау институты қазіргі уақытта өзінің қатарында 15 мың мүшені біріктіреді. Институт 
бағалаушыларды дайындауды жеке жүйесін жүргізеді. Дайындау бағдарламасы 400 сағатты құрайды 
жəне  əрбіреуінде  төрт  апталық  дəрістің 2 деңгейіне  бөлінген.  Бағалау  институтының  мүшесі  деген 
кəсіби атауға ие болу үшін 5 жылдан кем емес тəжірибелік жұмыс стажына ие болуы керек. АҚШ-та 
бағалау нарығының кəсіби инфрақұрылымының дамуы туралы айтқанда, Бағалау институты өзінен-
өзі кəсіби ұйым болып саналғанменен, өзге де 7 кəсіби құрылымдар бар болғандығын ерекшелеуіміз 
қажет.  Бағалаушы  Американдық қоғам — кəсіби  ұйым,  көппəндік,  өзінің  қатарына 6 мың  мүшелерін 
біріктіретін, оның ішінде бизнес бағалаушы, машина, олардың құрал-жабдықтары, зергерлік бұйымдар. 
АҚШ  соңғы  он  жыл  ішінде  бағалаушы  қызметінің  лицензиялау  енгізген.  Оған  дейін 
«бағалаушы»  негізінен  кез  келген  болуы  мүмкін.  Мемлекеттік  лицензиялауға  өту  үшін  сапасыз 
бағалау нəтижесінде Американдық несие-жинақ институтына ауысуына себеп болды. 
АҚШ бағалау қызметін жүзеге асыру лицензиясын алу үшін келесі талаптар енгізген: 
 жоғары білімге ие болу; 
 «Кəсіби тəжірибенің стандарты» курсын тыңдау; 
 «Бағалауда есеп жəне талдауды құрастыру» курсын тыңдау; 
 біліктілік емтиханын тапсыру; 
 лицензия алу үшін ізденушімен есеп үшін жеткілікті балл жинау; 
 бағалауды өткізу тəжірибесін 4500 сағат болуы. 
1989  жылда  АҚШ  Конгресі  Қаржы  институты  реформасы  туралы  акт  қабылдады.  Осы  Актіні 
қабылдаудың  бірден  бір  мақсаты  болып  бағалау  саласында  заңсыз  қызметке  бағалаушыларды 
міндетті  түрде  лицензиялау  немесе  сертификаттауды  жүргізу  арқылы  тоқтату.  Лицензиялау  жəне 
сертификаттауды өткізу туралы құзырет əрбір штатқа берілген. 1992 жылы 31 желтоқсанда федерал 
деңгейде  лицензиялау  тəртібі  күшіне  енді,  сондай-ақ  əрбір  штат  лицензияны  алу  үшін  өзінің 
талаптарын анықтауға құқығына ие болады. Қазір бағалаушы лицензия не сертификатты бағалаушы 
активтері  орналасқан  штатта  алуы  тиісті.  Бұл  талап  бірнеше  штатта  жұмыс  істейтін 
бағалаушылардың қызметін қиындатты. 
Сонымен  қатар  АҚШ-та  қазіргі  уақытта  «бағалаушының  кəсіби  ұйымы»  ұғымы  өте  жоғары. 
Олар кəсіби ұйымдардың мүшелеріне жоғарғы деңгейде жұмыс істейтін мамандарда заңнамаға ықпал 
ету мүмкіндігін береді. Кəсіби ұйым өзінің мүшесін қорғай алады, егер ол белгілі бір бұзушылықта 
оның нəтижесі мамандығына толық таратылған жағдайда ықпал береді. 
Ассоциация  мүшелерге  жоғары  кəсіби  стандартарына  тиісті  емес  тəртіпті  тəртіптік  санкция 
қолдануға болатындығы өте маңызды. Мемлекетте жəне дүние жүзінде ұқсас бизнеспен айналысатын 
адамдармен қатынастын дамуына үлкен мүмкіндік береді. 
Кəсіби  бағалау  тəжірибесінің  бірыңғай  стандарты  (КБТБС)  АҚШ  жəне  өзге  мемлекеттерде 
(Канада, Мексика жəне т.б.) міндетті түрде қолдану үшін бағалау қоры бағалау стандарты бойынша 
Кеңеспен  дайындалады  жəне  бекітіледі.  Коммерциялық  емес  білім  беру  ұйымы  АҚШ  бас  кəсіби 
ұйымдарымен 1987 ж. қалыптасқан. 
КБТБС  алғашқы  кезеңде 1986–1987 жж.  Бірыңғай  стандарт  дайындау  бойынша  арнайы 
Комитетпен құрылған жəне 1987 ж. Бағалау фондына тапсырылды. 
Берілген стандарттар бағалаушыларға жəне бағалау қызметін пайдаланушыларға арналған. Осы 
стандарттарды  сақтау  бағалаушыларға  бағалау  дəрежесін  арттыру  үшін  міндетті.  Бағалау  қызметін 
пайдаланушыларға осы стандарттарға сəйкес жұмысты өткізуді талап етуге жатады. 

218 
Бағалаушы  қызметінің  басты  рөлі  этикалық  міндет  болып  табылады.  Стандарттар  түсіндірмелі 
түсініктер жəне этика туралы ережеден бастау алады [5]. 
Финляндияда  жылжымайтын  мүлікті  бағалау  лицензиясыз  жүзеге  асырылуы  мүмкін.  Бағалау 
қызметі  азаматтық  құқықтың  жалпы  нормаларымен  реттеледі.  Бағалаушыларға  арнайы  құнын 
анықтау жағдайын қоспағанда арнайы кəсіби талаптар қойылмаған. 
Бағалау қызметтің арнайы аясы ретінде Финляндияда ХХ ғасырдың 70 ж. мынадай ұйымдармен: 
Финдік  жылжымайтын  мүлікті  бағалау  ассоциациясы (SKAY), Аккредиттелген  жылжымайтын 
мүлікті  бағалау  ассоциациясы  (КА),  Бағалаушылармен  аккредиттелген  жылжымайтын  мүлік  (АКА) 
ұйымымен жүзеге асырылады. Барлық үш ұйымдар тығыз өзара байланыста. 
Финляндияда  бағалаушылардың  жауапкершілігін  сақтандыру  міндеті  болып  саналмайды. 
Ережеге  сəйкес  сақтандырылған  жауапкершілік  тек  ірі  бағалау  компаниясында,  жауапкершілікті 
сақтандыру  аккредиттелеген  бағалаушыларға  да  міндетті  емес.  Сақтандыру  объектісі  мөлшерін 
анықтау  тəсілін  нақты  анықтау  мəселесі  туындайды.  Сонымен  қоса  бағалаушыларға  сот  арыздарын 
беру прецеденті жоқ. Өйткені бағалаушының жауапкершілігін реттейтін арнайы нормативтік акт жоқ 
болғандықтан,  келтірілген  шығынын  орнын  толтыруда  бекітілген  актіде  «Нарық  қоры  туралы» 
(Securities Market Act), «Шығындар  туралы»  акт (Act of Damage) азаматтық  құқықтың  жалпы 
нормалары  негізінде  жүзеге  асырылады. «Шығындар  туралы»  актісіне  сəйкес,  субъект  мəмле 
бойынша  қарама-қарсы  жаққа  шығындарды  қасақана  немесе  абайсызда  келтіргені  үшін 
жауапкершілікке ие болады [3]. 
Францияда  негізінен  жылжымайтын  мүлікті  сот  үшін  бағалау  реттелінген,  сондай-ақ  ауыл 
шаруашылық жəне орман массивтерін бағалау. Осыған орай 1990 жылы Франциялық жылжымайтын 
мүлікті  бағалау  институты (IFEI) өз  жұмысында  бағалаушы  кəсіби  ұйым  мүше  қызметіне  жалпы 
қағиданы құру туралы ұсыныспен ірі кəсіби ұйымдарға келді. Алғашқыда 1993 жылда жылжымайтын 
мүлікті  бағалау  Хартиясы (Charter of real Estate Valuers) қабылданды,  одан  кейін 1996 жылы 
толықтырылды.  Жылжымайтын  мүлікті  бағалау  тəжірибесі  туралы  жаңа  басылымы 1996 жылы 
шықты  жəне  бағалаушылардың  этикалық  қағидалары  да  қабылданды.  Осы  барлық  құжаттар  қазіргі 
француз заңнамасы мен азаматтық құқық нормаларының талаптарына жауап береді. 
Осы  құжаттар,  біріншіден,  жылжымайтын  мүлікті  бағалау  үрдісін  толық  жəне  дұрыс 
қабылдаудың негізі ретінде, сондай-ақ осы үрдісті жақсы ұйымдастыруға негіз болуы керек. 
Хартияның бірінші тарауында «Жылжымайтын мүлікті бағалаудың жалпы қағидалары» бағалау 
жəне  бағалаушы  түсінігін  береді,  бағалаушының  кəсіби  этикасының  негізін  қарастырады,  оның 
клиентпен қатынаста міндетін негізгі бағалау əдістер мен жолдарын анықтайды. 
Францияда жылжымайтын мүлікті бағалаушы: 
 мамандық бойынша диплом немесе сертификатпен дəлелденетін білімнің болуы; 
 арнайы  қайта  дайындау  курстарын  өткен,  бағалау  саласында  емес  жоғары  білімі  туралы 
дипломы бар; 
 жылжымайтын  мүлікпен  жұмыс  істеу  тəжірибесі  кемінде 7 жыл,  сондай-ақ  жылжымайтын 
мүлікті бағалау саласында соңғы 4 жыл ішінде жұмыс істеген адам танылады. 
Сонымен  қатар  сарапшы-бағалаушы  экономика,  құқық,  салық  салу  жəне  бухгалтерлік  есеп 
саласында  біліктігін  кезеңмен  арттыруы  тиіс,  ол  берілген  қызметтердің  деңгейі  елеулі  сапалығын 
қамтамасыз ету үшін қажет. 
Бағалауды өткізген кезде бағалаушы толығымен объективті болуы керек, кейбір сырттан келген 
ықпалға  жол  беруге,  тапсырма  беруші  не  үшінші  жақпен  берілген  мəліметтерді  жариялауға, 
бекітілген уақытта жұмысты орындауға керек. Сарапшы бағалау нəтижесінде мүліктік немесе өзге де 
мүддені көздеуге жатпайды. Мүддені көздеген кезде ол бағалауды өткізуден бастартуы керек. 
Хартияның  екінші  тарауында  «Материалдық  активтарды  бағалау  бойынша  əдістемелік  ереже» 
құнын  əр  түрлі  түрлерінің  түсінігін  ашады,  бағалаудың  əр  түрлі  мəнін  қарастырады,  дисконттау 
мөлшерін жəне қайтару норманың түсінігін мазмұнын ашады. 
Үшінші  тарау  «Тиісті  төзімділікпен  бағалауды  өткізу» (Guide to due diligence) бағалаудың 
нəтижесін  рəсімдеу  екі  тəсілін  анықтайды:  есеп  жəне  қорытынды  (іnstruction).  Осы  тарауда  бағалау 
қызметін жүзеге асырудың ұйымдастырушылық негізін анықтайды. 
Ережеге  сəйкес  бағалау  нəтижесі  есеп  түрінде  рəсімделеді,  онда  қажетті  шарттар,  бағалау 
объектісінің  нарығын  талдау,  объектінің  орналасуын  мазмұндау,  бағаланатын  құқық  құрамы, 
объектіні бағалаудың саны мен сапасы жəне қажетті қорытындылар. 
Сондай-ақ  бірқатар  жағдайларда  сарапшы-бағалаушы  кеклесі  жағдайларда  сараптама 
қорытындыларын жасай алады: 

219 
 бұрын жасалған есептің өзектілігі немесе кезеңмен жасалған бағалауды өткізу; 
 5 жыл сайын қайталанып отыратын бір объектіні бағалау сараптамасы; 
 бағалау туралы сараптама есебі; 
 жылжымайтын объект аудиті. 
Хартияның төртінші тарауы жылжымайтын мүлікті бағалауды өткізудің этикалық қағидаларына 
қатысты. 
Хартия  жылжымайтын  мүлікті  бағалаушылар  үшін  нұсқаулық  ретінде  жəне  кез  келген  заңды 
жəне жеке тұлға үшін ақпарат көзіне айналды. 
Францияда негізгі жүзеге асырылатын бағалау түрлері: 
 биржада іске асырылатын компанияның бухгалтерлік есеп үшін бағалау; 
 Банк  комитетімен  шығарылған  ұсыныстармен  реттелетін  кепіл  суддаларын  беру  кезіңдегі 
бағалау, сондай-ақ Несие қоғамымен (Societes de Credit Foncier) ұсынылатын ерекше талаптар; 
 жылжымайтын  мүлікпен  салықты  төлеу  кезіңде  бағалау.  Қалыпты  жағдайларда 
бағалаушылармен  жүзеге  асырылмайды.  Бағалаудың  осы  түрі  жалдау  құнының  мөлшерінен 
негізделген; 
 мəжбүрлі бағалау немесе салықты өндіру кезіңде бағалау. Осы салада белгіленген ереже жəне 
сот  қаулысы  бар.  Оларды  Қаржы  министрлігі  жəне  Француз  үкіметінің  құжаттарында  табуға 
болады. 
Францияның  заңнамасымен  өте  тар  ауқымды  бағалаушының  қызметі  реттелуге  жатады.  Ауыл 
шаруашылық  жерлер  жəне  орман  массивтерін  бағалау  қызметі  ХХ  ғасыр 70-жылдарда  сот  кезіңде 
заңмен  реттелінеді.  Осы  санаттағы  бағалаушылар  тізімі  Ауыл  шаруашылық  министрлігі  жəне  Ішкі 
істер министрлігімен беріледі. 
Қалған  бағалаушы  санаты  тəуелсіз  əрекет  етеді,  ережеге  сəйкес  тəуелсіз  бағалаушылар  немесе 
банктерде  жұмыс  істейді.  Сондай-ақ  Қаржы  министрлігіне  жұмыс  істейтін  «бағалаушы-салықшы» 
жəне тек үкіметке жұмыс істейтін бағалаушылар деп аталатын топтар əрекет еткен. 
Чехияда  бағалау  қызметін  реттейтін  кəсіби  ұйым  Чехиялық  бағалаушы  Палата  (ССА)  болып 
табылады.  Бағалаушыларды  сертификаттау  бойынша  Ұлттық  орган  ретінде  Чехиялық  Палатаға 
сертификаттауды өткізуге құқық беретін Чехиялық аккредиттеу институты. 
Чехиялық  бағалау Палатасы 1992 жылдың 27 наурызында  жылжымайтын мүлікті (Актік жазба 
83/1990  Соll)  бағалау  саласында  жұмыс  істейтін  жеке  жəне  заңды  тұлғалардың  тəуелсіз  жəне 
коммерциялық  емес  ассоциациясы  ретінде  құрылды.  Осы  күнде  де  ССА  Жарғысы  қабылданған 
болатын.  ССА  негізгі  қызметі — бағалаушылармен  жылжымайтын  мүлік  саласында  жұмыс  істеу, 
бағалауды  əдістемесі  мен  қағидаларды  дайындау,  бағалаушылар  үшін  қажетті  ақпаратты  жинау, 
сондай-ақ бағалаушылардың біліктілігін арттыру. Палатаға мүшелік міндетті болып саналмайды. 
Қазіргі уақытта жылжымайтын мүлікті бағалауды реттеудің арнайы заңнамасы жоқ. Мемлекетте 
жылжымайтын  мүлікті,  жер,  бизнес,  қаржы  активтердің  құнын  (облигация,  акция  жəне  т.б.), 
жылжымайтын  мүлікті  бағалау,  материалды  жəне  материалды  емес  активтер  жəне  шикізат 
ресурстарын  бағалау  бойынша  стандарттар  дайындалды.  ССА  барлық  мүшелері  бағалауды  өткізу 
кезіңде  стандарт  талаптарын  сақтауға  міндетті.  Бағалауды  өткізу  кезіңде  ССА  стандартын  сақтау 
Чехия Республиканың банк мекемелерімен пайдалынады. Сондай-ақ Стандарттар Прага, HYPO Банк 
(Прага),  СЕ  Саріtal Bank of Praque, the Bank Austria Creditanstalt жəне  т.б.  коммерциялық  банк 
қызметінде қолданылады. 
Чехияның  ұлттық  стандарттарына  сəйкес  бағалаушылар  ағымды  экономикалық  тұжырымдарда 
жақсы  білетін,  нарықта  жəне  құқықтық  нормада  сұраныс  пен  ұсыныты  білетін  тəжірибелі  маман 
болуы  керек.  Оның  кəсіби  білімі  жан-жақты  болуы  керек  жəне  əдістеме  білімін,  экономика  жəне 
заңнамалық реттеулерді білуі керек. 
Чехияда  бағалаушылардың  екі  тобы  əрекет  етеді.  Бірінші  топ — облыс  соттарында  тіркелген 
облыс  сотының  төрағасымен  бағалауды  өткізуге  тағайындалған  сот  сарапшылары.  Екінші  топ — 
сертификатталған  бағалаушы  жеке  тұлға.  Сарапшылардың  қызметі  «сот  сарапшылары  жəне 
аудармашы туралы» заңымен реттелінеді. 
Сертификатталған  «лицензияланған»  бағалаушылар  үш  түрлі  лицензияға  ие  болуы  мүмкін: 
жылжымайтын  мүлікті  бағалау,  жылжитын  мүлікті  бағалау,  қаржы  актитерін  бағалау.  Лицензияны 
алу  үшін  ізденуші  өзінің  жеке  бағалау  жүйесін  тапсыруы  шарт.  Сондай-ақ  осы  жүйе  Халықарылқ 
бағалау стандартына сəйкес болуы керек. 

220 
Чехияда  бағалаушы  қызметін  ақпаратты  қамтамыз  ету  бөлімінде  арнайы  тізімдер  жүргізіледі, 
оларда  жылжымайтын  мүлік  объектісінің  иелері,  объектілердің  сипаттамасы,  иелену  шарттары 
көрсетілген.  Сондай-ақ  жылжымайтын  мүлік  объектісінің  бағасы  көрсетілетін  кадастр  бойынша 
бөлінген баға картасы бар. 
Чехиялық  Республикада  қалыптасқан  ауысымды  экономика  жағдайында  бағалау  қызметін 
пайдаланушылар  негізінен  банктер  болып  табылады.  Бағалау,  біріншіден,  келесі  мақсаттар  үшін 
пайдалынады: 
 біріктіру-қосылу кезіңде бағалау; 
 несиелік қарыз кезіңде бағалау; 
 акцияны бағалау; 
 салық салынатын базаны іске асыру жəне анықтау үшін жылжымайтын мүлікті бағалау. 
2001 жылдың қыркүйек айында Халықаралық бағалаушылар конгресінде «Бағалаушы қызметін 
жаһандандыру» (Чолпан-Ата қ., Қырғыз Республикасы) ТМД Біріккен бағалаушы Кеңес (СОО ТМД) 
—  халықаралық  коммерциялық  емес  ұйымды  құру  туралы  Құрылтай  келісімі  қабылданды.  Кеңес 
құрамына 
Əзербайжан, 
Беларусь, 
Қазақстан, 
Қырғызстан, 
Молдова, 
Ресей, 
Украина 
бағалаушыларының бірлестігі енді. Кеңес қызметінің мақсаты: 
 ұлттық бағалаушы бірлестігі жəне олардың мүддесін білдіруде қызметін координациялау; 
 ТМД бағалау қызметінің жүйесін дамуына қолдау беру; 
 бағалау жəне аралас салада нормативті-құқықтық базаның дамуына қолдау беру; 
 бағалаушылардың кəсіби деңгейін арттыруына қолдау беру. 
Украинада ссуданы қамтамасыз етуде бағалау бағалау қызметі нарығында маңызды сегментінің 
бірі ретінде танылған. Осы сегмент мөлшері бойынша мемлекеттік мүлікті рəсімдеу жəне жалға беру 
кезіңде бағалау бойынша қызметке жол береді. 
1993  жылда  банктер  тəуелсіз бағалаушылармен  өзара  қызметтес  бола  бастады, өйткені  несиені 
қайтармау жағдайында адекватты бағалау қажеттілігі туындады. 
Мемлекеттік  банктер  үшін  бағалаушылардың  адал  жұмыс  істеуінің  кепілі  ретінде  тіркеу 
органдарымен  берілген  жəне  осы  органдарда  есептерді  келіскен  мемлекеттік  мүлікті  жекелендіру 
кезіңде  бағалауға  лицензия  болады.  Сондай-ақ  лицензия  берген  орган  өткізген  бағалау  қызметінің 
сапасы жайлы жəне бағалауды қамтамасыз етудің теріс нəтижесінде мемлекетке елеулі несие бөлігі 
қайтарылмаған жағдайда жауапкершілікке ие болмайды. 
Əрі  қарай  банктер  берілген  несиелерді  қайтару  мақсатымен  сату  кепілі  шартымен  жұмыс 
істейтін  бағалаушы  қызметімен  немесе  банк  басшыларымен  жеке  қатынаста  болатын  «туыс» 
құрылымдарымен пайдалынған. 
Банк  ішінде  бағалау  бөлімін  құру  дəлелді  бағалау  жəне  бағалаушыларды  дайындауда  жоғары 
кəсіби деңгейге кепілдік бермеді. 
Бағалау  қызметі  заңнамалық  деңгейде  «мүлікті,  мүліктік  құқықтар  жəне  Украинада  кəсіби 
бағалау қызметін бағалау туралы» Украина заңымен реттелінген. 
Бұл  заң  мүлікті,  мүліктік  құқық  жəне  Украинада  кəсіби  бағалау  қызметін  бағалаудың  жүзеге 
асырудың  құқықтық  негізін  анықтайды.  Оның  мемлекеттік  жəне  қоғамдық  реттелінуі,  мүлікті 
бағалау, мүліктік құқықтар жəне оның нəтижесін пайдалану мəселесінде құқықтық қатынастың өзге 
субъектілер  жəне  мемлекеттің  заңдық  мүддесін  қорғау  мақсатымен  мүлікті  тəуелсіз  жүйені  құруды 
қамтамасыз ету. 
Жоғары айтылған заңға сəйкес кəсіби бағалау қызметі бағалаушылардың қызметі жəне бағалау 
қызметінің  субъектісі  болып  табылады  (осы  заңға  сəйкес  танылған).  Ол  мүлікті  бағалауды  өткізген 
кезде  ұйымдық,  əдістемелік  жəне  тəжіребелікті  қамтамасыз  етуде  мүліктің  құнына  байланысты 
қорытындыны  дайындау  кезіңде  қарастырылады.  Заңда  бағалаушы  қызметін  жүзеге  асыру 
нысандары ерекше көзделген. 
Молдова  аймағында  жұмыс  істейтін  бағалаушыларды  сертификаттау  үрдісін  анықтау  жəне 
ақпарат  базасын  ұйымдастырумен  қоса  бағалау  нарығын  дамыту  жəне  оның  қызметін  қадағалау 
геодезия, картография жəне кадастр бойынша Ұлттық агенттіктің бағалаушылардың қоғамдық Кеңесі 
жүзеге асырады. Кеңес өзінің қызметін «Бағалау туралы» жəне «Бағалаушылардың қоғамдық Кеңесі» 
туралы  ережелері  негізінде  жүзеге  асырады.  Кеңес  Молдова  Республикасында  қызметін  жүзеге 
асыратын  бағалаушылардың  тізімін  жүргізеді.  Кеңестің  атқару  органы 9 адамнан — əкімшілік 
органның өкілдері жəне бағалау магистрінен төмен емес сертификатқа ие тəуелсіз бағалаушылардан 
құрылған. 

221 
Бағалау  нарығының  қызмет  ету  үрдісін  екі  бөлімге  бөлуге  болады:  мемлекеттік  бағалау  үшін 
жəне  жеке  сала  үшін  бағалау.  Осы  екі  сегмент  жеке  ұйымдастырылған.  Олар  мемлекеттік  мүлікті 
жеке  секторға  немесе  керісінше  тапсыру  мақсаты  үшін  бағалауды  жүзеге  асыру  жағдайында 
біріктіруге болады. 
Қазіргі  уақытта  Молдовада  бағалау  жүйесінің  əр  түрлі  сегменттері  пайда  болды.  Ең  негізгі 
пайдалы бағалау жүйесі келесі үш қызметті атқаруға тиісті: 
1)  тұтынушы үшін бағаның қол жетімділігі; 
2)  объектінің елеулі құны жағдайына ақпаратты қамтамасыз ету; 
3)  объектіні тиімді пайдалану немесе оның бағасына қатысты шешімді қабылдауда негізделген 
кеңестер жүргізу қызметін жүзеге асыру [6]. 
Бірінші  кезеңде  лицензиялау  жүйесі  екі  бағытта  жүзеге  асырылады — жылжымайтын  мүлікті 
бағалау  жəне  бизнесті  бағалау.  Лицензиялау  жүйесі  аймақтық  қағидамен  қызмет  етеді,  барлық 
Республикаға  бағалау  нарығы  дамуына  қолдау  береді.  Бағалау  нарығын  тиімді  механизмін  құруда 
сертификаттау  жүйесі  болмақ.  Ол  тұтынушылардың  құқықтарын  қорғауда  əрекет  ететін  механизм 
жəне лицензияны беруде аз шығындарды жұмсайтын лицензия сапасына кепілдікті қамтамасыз етеді. 
Сертификатталған  бағалаушылардың  қажетті  штат  санына  ие  жəне  берілген  бағыттар  бойынша 
бағалау қызметімен айналысатын ұйымдар лицензиялауға жатады. Сертификаттаудың ресми жүйесі 
бағалаушылардың  қоғамдық  Кеңесімен  жүзеге  асырылатын  бірыңғай  болып  саналады. 
Бағалаушылардың  келесі  санаттары  көзделген:  сертификатталған  бағалаушы,  бағалау  мастері, 
бағалау магистрі. 
Бағалау  нарығын  толық  бағыттау  мемлекеттік  маңызды  мəселе  болып  саналады,  сондықтан 
бағалау  жүйесі  «ашық»,  бұрын  өткізілген  бағалау  нəтижесін  пайдаланудан  негізді  бастарту 
мүмкіндігін  білдіретін  құнды  анықтайдың  қол  жетімді  ашық  əдістемесі. «Бағалау  жүйесінің 
ашықтығы» жəне «құнды сақтау» қағидаларына сəйкес, бағалаушы қоғамдық кеңесте апелляциялық 
комиссия  құрылды,  оның  құрамына  тəуелсіз  бағалаушы  əкімшілігінің  өкілдері  кіреді.  Осы 
комиссияның мақсаты ретінде даулы мəселелер пайда болған кезде сотқа дейін анықтау мүмкіндігін 
қамтамасыз етеді. 
Бағалау  нарығын  ұйымдастыру  мемлекеттік  жəне  жергілікті  деңгейде  жүзеге  асырылады. 
Сондай-ақ  жергілікті  органдарға  өздерінің  əдістемесін  шығаруға  тыйым  салынған.  Жергілікті 
əкімшілік  органдар  заңды  жəне  жеке  тұлғалар  сияқты  бағалау  қызметінің  тұтынушылары  ретінде 
болу керек. 
Мемлекет  бағалау  нарығында  тек  реттеуші  ғана  емес,  сондай-ақ  бағалауды  тікелей  жүзеге 
асыратын  қатысушы  ретінде  қатысады.  Сонымен  қатар  мемлекеттік  бағалаушының  біліктілігі  жеке 
бағалаушы  деңгейінен  төмен  болмауы  керек.  Мемлекеттік  бағалаушының  қызмет  ету  аясы  салық 
салу  жəне  табиғи  монополия  үшін  тарифті  анықтау  мақсаты  үшін  бағалау  мүлікті  (жылжымайтын 
мүлік) бағалау шектеу керек. 
Өзбекстан  Республикасы  бағалау  нарығынын  құны  жəне  мүлікті  тəуелсіз  бағалау  құнының 
түсінігі «Акционерлік қоғам жəне акционерлердің құқығын қорғау туралы» Заңында бекіткен. 
1999  жылдың  тамызында  Өзбекстан  Республикасының  бағалау  қызметін  жүзеге  асырудың 
негізін  бекітетін  «Бағалау  қызметі  туралы»  Заңы  қабылданды.  Берілген  Заңның 11-бабына  сəйкес, 
бағалауды  өткізу  мемлекеттік  меншігіне  толық  немесе  жартылай  жатқызылған  бағалау  объектісін 
мəмлеге отыру кезінде міндетті болады. 
Ресейлік  бағалаушылар  қоғамының  қолдауымен  Өзбекстан  Республикасының  мүлкін  бағалау 
халықаралық бағалау жүйесінің негізгі жəне базалық əрекеттері дайындалды. 
Əлемдік  тəжірибені  зерттеу  негізінде  интеллектуалды  меншік  объектісінің  құнын  бағалаудың 
əдістемелік  тəсілдерін  дайындап  енгізген.  Интеллектуалды  меншік  объектілеріне  құқықты  бағалау, 
талдау  бойынша  жұмысты  ұйымдастыру,  сондай-ақ  Өзбекстанда  əрекет  ететін  заңнама  негізінде 
Бағалау  туралы  есеп  дайындалады.  Жекелеген  Азаматтық  кодекс, «Бағалау  қызметі  туралы»  Заң, 
Шетел  инвестицияларымен  кəсіпорындардың  Құрылтай  қорына  енгізген  интеллектуалды  меншік  ті 
бағалау туралы ғылым мен техника бойынша Өзбекстан Республикасының Мемлекеттік комитетпен 
қорытынды беру туралы ереже (24.02.98 ж. № 408 ӨР Əділет Министрлігінің тіркелген) əзірленген. 
Жоғарыда  алыс,  жақын  шетел  мемлекеттерінде,  Еуропа  елдерінде  жəне  Тəуелсіз  Мемлекеттер 
Достастығы  құрамындағы  кейбір  мемлекеттерде  бағалау  қызметін  құқықтық  тұрғыдан  реттелуінің 
кейбір  мəселелері  қарастырылды.  Аталған  халықаралық  стандарттарды  зерделеу  біз  сияқты 
жанданып,  əрі  дамып  келе  жатқан  мемлекет  үшін  маңызы  айтарлықтай  зор.  Əйткенмен,  ол 
стандарттардың барлығын дерлік біздің ұлттық заңнамаға енгізу мүмкін емес, себебі əрқайсысының 

222 
өзіндік  орналасқан  жеріне,  əлеуметтік-экономикалық  жағдайына,  даму  деңгейіне,  ең  бастысы 
құқықтық  жүйесіне  орай  ерекшеліктері,  артықшылықтары  жəне  кейбір  кемшін  тұстары  да  бар. 
Сондықтан  оларды  ұлттық  тəжірибеде  қолдану  үшін  олардың  ішіндегі  бал-қаймағын,  құқықтық 
жүйемізге тəн белгілерін салыстыра отырып, сіңіре білгеніміз жөн. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Қазақстан Республикасының «ҚР-ғы Бағалау қызметі туралы» Заңы. — 2000. — 30 қараша. 
2.  Тоқсанбай С.Р. Экономика, қаржы-несие, банк, салық-кеден,  сақтандыру,  биржа  жəне  кəсіпкерлік  атауларының 
орысша-қазақша сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 1999. — 81-б. 
3.  www.platmed.ru 
4.  Левшин Ф.М. и др. Мировые рынки: конъюнктура и цены / Ф.М.Левшин, С.Б.Мухин, В.Н.Соловьев. — М.: Междунар. 
отношения, 1997. — С. 119. 
5.  Мусин  В.А.  Международные  торговые  контракты:  Учеб.  пособие  по  спецкурсу  для  студ.  заоч.  отд. — Л.:  Изд-во 
ЛГУ, 1986. — С. 151. 
6.  Розинов  М.  Доходный  подход  при  оценке  стоимости  имущественного  комплекса  и  его  элементов // Рынок  ценных 
бумаг Казахстана. — 2005. — № 1. — С. 43. 
 
 
 
 
 
УДК 342.8 
А.Ж.Машабаев 
Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова 

жүктеу/скачать 6,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: