60х84 1-8 Сарыбаев indd

195
ОРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ 
САЛЫСТЫРМАЛЫ СИПАТТАМАСЫ
Алиева С. 
М. Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының
аға оқытушысы
Мақал-мәтелдер – қазақ фольклорының інжу-маржаны, өмір даналығы, рухани 
байлық және халықтың мәдени мұрасы. Белгілі жазушы, тілтанушы, ХІХ ғ. эт-
нограф, орыс мақал-мәтелдері жинағының авторы В. И. Дальдің пікірінше, « ма-
қал ... ол шығарылмайды, ол өзінен-өзі туады» [1]. Мақал-мәтелдер әлемі әр түрлі 
мамандықтағы ғалымдардың – паремиологтардың, лингвистердің, әдебиеттану-
шылардың, фольклористердің, этнографтардың және т. б. зерттеу жұмыстарында 
кеңіненпайдаланылатын ауыз әдебиетінің үлгісі болып табылады. Мақалдарды са-
лыстырмалы-типологиялық зерттеу өзекті болып табылады. Бұл тұрғыда номина-
циалық мақал-мәтелдер зерттелмеген: Лингвистикада екі (немесе бірнеше) тілдер-
дің мақал-мәтелдерін салыстырмалы жүйелі талдауға арналған монографиялық 
сипаттағы жұмыстар жоқ. Орыс және қазақ тілдері материалында орталық мақал-
мәтелдер, яғни аталымдар қарастырылады. негізгі мүшелері (тақырып және преди-
кат) зат есім, есімдік-зат есім, субстантивтелген сөйлеу бөліктері және инфинитив 
(етістің атаулы нысандары) көрсетілген сөйлемдерді білдіретін мақал-мәтелдер бо-
лып талданады. 
Мақал сөйлемнен кем болмауы мүмкін, бірақ оған көлемі бойынша жете алмай-
тын паремия. Бұл ретте мақал грамматикалық тұрғыдан (құрылымдық) қарапа-
йым және күрделі сөйлемдерге де сәйкес келуі мүмкін. Мақал-қысқаша және дәл 
халықтық сөз-бұл күрделі құбылыс. Сондықтан қазіргі уақытта оның бірыңғай 
анықтамасы жоқ. Сондықтан да В. И. Даль мен А. А. Потебни сияқты орыс сөздігі 
білгірлерінің көзқарасы неғұрлым әділ болып табылады[ 1, 19 б]. В. И. Дальдің 
пікірінше, мақал-бұл қысқа притча, пікір, оқыту. Нақыл сөз-бұл терезелік өрнек, 
ауыспалы сөз, бөтен болжау, ымдық ишара, өрнек тәсілі. Бірақ пайымдаусыз, қо-
рытындысыз, қолданусыз – бұл мақалдың бірінші жартысы. А. А. Потебнидің пікі-
рінше, мақал мен мәтелдердің арасында көп ортақ ұқсастықтар бар. Мақал-сөздің 
барлық мазмұны немесе оның бөлігі болуы мүмкін. Кез келген жағдайда басқа 
поэтикалық формалардан мақал-мәтелдердің пайда болу процесі ой және сөйлеу 
компресстерімен сүйемелденеді. Мақал-мәтелдер арасындағы айырмашылық ма-
қал ерекше сөздікпен сөйлейді, ал мәтелдер оның бөлігі ретіндегі қандай да бір 
пікірге қойылады деген қорытындыға келуге болады. 
Бірақ XX ғасырдың үшінші жартысынан бастап мақал-мәтелдерді талдауға 
жаңа, құрылымдық-семиотикалық тәсіл қолданыла бастады. [3, 4 29-36 б]. Оған 
мәтін лингвистикасы және паремиология ғылымының дамуы ықпал етті: Соны-
мен, паремиолог Г. Л. Пермяковтың пікірінше, Мақал мен мәтелдің айырмашылы-
ғы, мақал тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіреді, яғни жазылатын ой толық 

196
болады мәтелге қарағанда, және бұл кейде өсиет, пікір ретінде жазылады. Мәтел 
ишара түрінде, ой толымсыз түрінде жазылады, [5, 23-24 б]. Мақал-мәтелдер де 
клишенің жалпы теориясының шеңберінде қарастырады, оны логикалық тұрғы-
дан зерттеу қажеттілігін көрсетеді. Г.Л.Пермяков мақал-мәтелдердің логикалық 
жоспары логикалық-семиотикалық деп анықтайды. Мақал-мәтелдердің әр түрлі 
дефиницияларын басқа паремиологтар ұсынады. Қазіргі уақытта мақал-мәтелдер 
қысқа, ауызекі сөйлеуде тұрақты, халықтың көп ғасырлық тәжірибесі тіркелген 
қара сипаттағы ырғақты ұйымдастырылған сөз деп түсініледі; аяқталған ұсыныс 
(қарапайым немесе күрделі) нысаны бар. 
Мақал-мәтелдердің маңызды және ерекше белгілері: 1) Халық, 2) шығу тегі мен 
қолданудың өзектілігі, 3) метафориялылығы, 4) аллегориялылығы, 5) көп мағына-
лы және жалпылама сипаты, 6) заңдылығы 7) бейнелілігі, поэтикалық (мақал-мә-
телдердің бейнесін жасау үшін келесі құралдар қолданылады, 8) эмоциялық қанық, 
9) қысқа, 10) құрылымдық-семантикалық аяқталуы. «Мақал – бұл бейнелі-поэти-
калық, аллегорикалық және заңдық сипаты бар клишиленген парадигматикалық 
формадағы құрылымдық және семантикалық аяқталған қысқа халықтық сөз». 
Біз орыс және қазақ тілдеріндегі номинаценттік мақал-мәтелдерді салыстыра 
зерттедік. Осыған байланысты, ғалым Э. Д. Сүлейменованың «ұлттық нұсқалар-
ға қарамастан тіл» – «әмбебап ойлау базасы» деген тұжырымымен келісуге бола-
ды [6. 8 б]. Бұл теориялық жағдай мақал-мәтелдерді салыстырмалы зерттеуге де 
қолданылады. «Әрбір халық мақал-мәтелдерге өз тәжірибелерін үйретеді, бірақ ол 
басқа халықтардың тәжірибесімен жиі сәйкес келеді! Сол себепті, әртүрлі тілдік 
мақал-мәтелдер бір-бірінен ерекшелеу көрінеді [6, 15 б]. 
Зерттеу барысында номинаценттік сипаттағы мақал – мәтелдерді салыстырма-
лы түрде зерделеудің алғышарттары анықталды: 1) Әр халықтың тіл құрылымы 
мен оның бірліктерінде, соның ішінде мақал-мәтелдерде көрініс табатын әлемнің 
тілдік картинасының болуы; 2) Әр халыққа тән болмыстағы айырмашылықтар; 
3) мақал-мәтелдердің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтарының бо-
луы; 4) логикалық-семиотикалық тұрғыда әртүрлі құрылымды тілдердің ұқсас-
тықтары. 
Логикалық – семиотикалық қатынаста және құрылымдық – грамматикалық 
тұрғыдан ұқсас әртүрлі тілдердің мақал-мәтелдері шынайылықты белгілеу тұрғы-
сынан елеулі айырмашылықтарға ие болуы мүмкін. Олар тарихи даму, экономика, 
мәдениет, география және т. б. ерекшеліктерімен анықталады және тілдік бірлік-
терде, соның ішінде мақал-мәтелдерде де көрініс табады. 
Әр тілдегі мақал-мәтелдер адам қоғамының өмір сүру саласын қамтиды. Кез 
келген тілдің мақал-мәтелдік қорын зерттеу барысында Отанға, туған жеріне, өз 
халқына деген сүйіспеншілік сияқты әртүрлі тақырыптық топтар бөлінеді. Өткен 
тарихы. Халықтық практикалық философия. Адам және оның өмірі. Адамның ру-
хани қасиеттері; адамгершілік категориялар. Оқу, білім, ғылым. Отбасылық қаты-
настар. Достық пен махаббат және басқалар. 
Мақал-мәтелдердің номинациялылығы аталған барлық тақырыптық топтарды 
толық көлемде ұсынуға мүмкіндік бермейді. Номинаценттік мақалдардың ерек-

197
шеліктері: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: