Жаңа заманның механистикалық антропологиясы

Жаңа заманның философиялық антропологиясы капиталистік қатынастардың әсеіренен, ғылыми білім мен жаңа мәдениеттің әсерінен қалыптасады. Егер ортағасырлық діни философия адам мәселесін мистикалық тұрғыдан шешсе, онда Қайта өрлеу (ренессанс) дәуірінің философиясы адамды жер негізіне қояды және осы негізде оның мәселелерін шешуге тырысады. Адамның бастапқы күнәлігі туралы ілімге қарама-қарсы, ол оның мейірімді, бақытты және үйлесімділікке табиғи ұмтылысын бекітеді. Оған гуманизм мен антропоцентризм тән. Осы кезеңнің философиясында Құдай толық жоққа шығарылмайды. Бірақ пантеизмге қарамастан, философтар оны емес, адамды өздерінің еңбектерінің негізгі шеңбері етеді. Барлық философия гуманизм, адамның автономиясы, оның шексіз мүмкіндіктеріне деген сенімі бар.

Осылайша, Пико делла Мирандоле (1463-1494) сәйкес, адам әлемде Орталық орын алады. Себебі ол бүкіл тіршілікке қатысы бар. Астральды детерминизм адам еркіндігінің жоқтығын көрсетеді. Таңдау еркіндігі мен шығармашылық қабілеттер әркім өз бақытының немесе бақытсыздығының жаратушысы болып табылатынына және жануарлық деңгейге дейін түсу мүмкіндігіне, сондай-ақ Құдайға ұқсайтын адам дейгейіне дейін көтеріле алатынына негізделеді.

Осы кезеңдегі философиялық антропологияда пайда болатын капиталистік қоғамдық қатынастар мен жеке мүдденің үстемдігіне байланысты жақындап келе жатқан индивидуализм, эгоизм және утилитаризм себептері анық естіледі. Осылайша, Лоренцо Валла барлық айқындылықпен игілік пен әділеттілік индивидтің пайдасына тірелетінін мәлімдейді, бірінші орында өз мүдделерін, ал соңғысында – Отан мүдделерін сақтау керек. Жалпы, оның пікірінше, "мен үшін Отаным ол менің жағдайым қайда жақсы сол жер" деген атақты сөізі өз күшін сақтайды.

Жеке қызығушылықтың адам туралы түсінікке әсері, оның мінез-құлқының себептері мен өмірлік ұстанымдары Т.Гоббс тұжырымдамасында айқын көрінеді. Аристотельге қарама-қарсы, табиғатта адам қоғамдық ортада ол "адам адамға-қасқыр" (homo homini lupus est), ал "барлығынның барлығымен соғысы" қоғамның табиғи жағдайы болып табылады. Оның әдіснамалық индивидуализмі мен номинализмі социологиялық және этикалық индивидуализммен тығыз байланысты. Осындай жағдайдың терең негізі жаңа экономикалық қатынастар жағдайында адамдар арасындағы жалпыға ортақ бәсекелестік болып табылады. Осыған байланысты ол өзі жазады: "Адам өмірін жүгіру жарысымен салыстыруға болады... әрбір қатысушының жалғыз мақсаты және жалғыз марапаты, бұл-өз бәсекелестерінің алдында болу".

Ғылым дамуының адам туралы түсінікке әсері және оған негізделген антропологиялық рационализм Б. Паскальдің (1623-1662) философиялық көзқарастарында айқын байқалады, ол адамның барлық ұлылығы мен қадір-қасиеті "оның ойлау қабілетіне"деп айтқан. Алайда, жаңа еуропалық рационализмнің және антропологиялық рационализмнің негізін қалаушы болып Р. Декарт саналады. Оған сәйкес, ойлау адам өмірінің жалғыз сенімді дәлелі болып табылады, бұл оның негізгі тезисінен туындайды: "ой, демек, өмір сүремін". Сонымен қатар, философта жан мен дененің антропологиялық дуализмі байқалады, оларды психофизикалық проблеманы әзірлеу үшін үлкен маңызы бар екі түрлі сапалы субстанция ретінде қарастыру. Декартқа сәйкес, дене машина болып табылады, ал сана оған әсер етеді және, өз кезегінде, оның әсерін сезінеді. Машина ретінде қарастырылатын адамға бұл механикалық көзқарас жаңа уақыт философиясында кеңінен таралған. Ж. Ламетридің "Адам – машина" атты жұмысының атауы осындай тұжырымдаманың белгісі бола алады. Оған сәйкес, бірыңғай материалдық субстанция ғана бар, ал адам ағзасы – бұл сағаттық механизмге ұқсас өздігінен жүретін машина. Мұндай көзқарас XVIII ғасырдың барлық француз материалистеріне тән (Гольбах, Гельвеция, Дидро). Олардың философиялық антропологиясының тағы бір ерекшелігі – адамды оның заңдарымен мүлдем детерминацияланған табиғат өнімі ретінде қарастыру, сондықтан адамды табиғаттан тыс елестете алмады. Бұл ойшылдардың тағы бір ерекшелігі-адамның бастапқы күнәлігі туралы христиан догматикасын сынай отырып, олар адам өзінің табиғаты бойынша бастапқыда мейірімді және күнәсіз деп айтқан.