7 «Алысым жақын болды» 8-9-бет
жүктеу/скачать 15,06 Mb. Pdf көрінісі
|
| www.anatili.kz e-mail: anatili_gazetі@mail.ru www.twitter.com/anatilikz www.facebook.com/anatilikaz №29 (1287) 23 – 29 шілде 2015 жыл
Сөзi жоғалған жұрттың өзi де жоғалады 1 9 9 0 ж ы л ғ ы н а у р ы з д ы ң 2 2 - с i н е н б а с т а п ш ы ғ а д ы 7 «Алысым
жақын болды» 8-9-бет 15-бет 5-бет Желден жүйрік желаяқтарымыз қайда? Қонаевтың «Қаһарды» қорғауы Сөзтаным ДАНАЛЫҚ МӘЙЕГІ – ке, мен Т ле биге барып сәлем беремін, зін к ріп, с зін т ы ң д а ғ ы м к е л е д і , – д е п б а л а Қазыбек қолқа салғанда әкесі: – Ойбай, балам-ay, ол үлкен кемеңгер кісі, не деп барасың, ал- дында с з таба алмай күлкі боласың, барма, – дейді. Бірақ Қазыбек қоярда-қоймай әкесінен рұқсат алып, біраз жолдасымен Т ле бидің алдына сәлем бере келеді. – Шырағым, «баз бала әкесінен тіп туады, баз бала әкесіне жетіп туады, баз бала кері кетіп туады» деген. Сен соның қайсысың? – дейді Т ле би сынап. – ткенімді алдымдағы мірім біледі. з ойымша әкеме жетіп тудым-ау деймін, – дейді Қазыбек с зден тосылмай. – , ш ы р а ғ ы м , ж а р а й с ы ң , – деп, Т ле би балаша жадырап ризалығын білдіреді. – Алысыңыз қандай? – дейді Қазыбек те сыпайы сұрақ қойып. – Алысым жақын болды. – Тәттіңіз қандай болды? – Тәттім шырын болды. – Несиеңіз қандай? – Несием, шүкір, ніп жатыр. Қазыбек аулына келген соң әкесі оның қасына ерген серіктерінен: «Балам Т ле бимен не деп с йлесті» деп сұрағанында: – Екеуі былай десіп әңгімелесті, бірақ мәнісіне түсіне алмадық, – деседі олар. «Олары несі екен» деп қарт әке де түкке түсінбей таңғалады. Сонда жұмбақ сырды Қазыбектің зі айтып береді. – Т кеңнің «алысым жақын бол- ды» дегені қос жанарын айтқаны. «Тәттім шырын болды» дегені ұйқысының қашқанын білдіргені. «Шүкір, несием ніп жатыр» дегені балаларының жақсы бағып, жақсы күтіп отырғанын түсіндіргені, – дейді. ңірлерде оқулық жетіспеушілігі а н ы қ т а л д ы . Ж а л п ы а л ғ а н д а республика бойынша оқулықпен қамтылу деңгейі 96,4% құрайды» деп қазақстандық мектептердегі оқулық жетіспеушілігінің себебіне а й н а л ғ а н б і р қ а т а р м а ң ы з д ы мәселелерді тізіп берген еді. Міне, шілденің аяқталуына да аз уақыт қалды. не-міне деген- ше, бір 10-15 күннің айналасында министр атап ткен 10-тамыз да жетіп келеді. Мектеп оқушыларын қажетті оқулықтармен қамтамасыз ету жағдайы қалай жүргізіліп жа- тыр, мектеп кітапханалары жаңа оқулықпен толық қамтамасыз етілді ме деген сауалға жауап іздеген едік. Мақсатымыз – жаңа оқу жылына дайындықтың қандай деңгейде жүргізіліп жатқандығын білу еді. кінішке қарай, біз қоңырау шалған мекемелердің бәрінде үнсіздік орнаған. Мәселен, Алматы қаласындағы мектептердің ж а й - к ү й і н б і л у м а қ с а т ы н д а қалалық Білім басқармасына, пы орта білім беру б ліміне, « А қ с а й » ы қ ш а м а у д а н ы н д а ғ ы № 1 2 3 м е к т е п - г и м н а з и я ғ а , «Таугүл» ықшамауданындағы № 1 7 5 г и м н а з и я ғ а б і р н е ш е м ә р т е х а б а р л а с қ а н ы м ы з б е н , тұтқаны к терер тірі жан табыл- мады. Ал «Қалқаман» ықшам- ауданына қарасты №176 мектеп- г и м н а з и я н ы ң х а т ш ы с ы б ұ л сұраққа жауап бере алмайты- нын, мұндай мәселеден хабарсыз екендігін ашық айтты.
Бұл немқұрайдылықты байқап отырып, оқулық мәселесімен бас қатырып жүргендер шамалы- ау дерсің. Мына бейқамдыққа қ а р а с а ң м и н и с т р д і ң с з і н і ң о р ы н д а л у ы е к і т а л а й с и я қ т ы к рінеді. Кім біледі, бәлкім орындалып та қалар, оны уақыт к рсетер. Қалай десек те, «басы ауырмағанның Құдаймен ісі жоқ» демекші, қыркүйек ай- ында баспалардың не болмаса дүкендердің алдында ұзын-сонар кезек орын алмаса екен, Үкімет б лген қаржыға жүйелі жұмыс жүргізіліп мектептер жаңа оқу жылына сақадай-сай болса екен деген тілек қана. Сапалы білім беруде оқулық о р н ы е р е к ш е е к е н д і г і ә б д е н т ү с і н і к т і . О л а й б о л с а , м е к - т е п о қ у ш ы л а р ы н ы ң қ а ж е т т і оқулықтармен толық қамтамасыз етілуіне баса к ңіл б лінуі тиіс.
ТЕАТР
БЕТ ҚАТТАЛЫП ЖАТҚАНДА: МӘДЕНИЕТ
Алматыда «Инновациялық технологиялар паркі» тақырыбында Қазақстан-Иран бизнес форумы бас- талды. Ө.Жолдасбеков атындағы Сту- денттер сарайында Астана күніне орай Түлектер слеті мен Жұмыс беру шілердің жәрмеңкесі өтті. Қостанай облысы Қарабалық ауданының орталығында Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған ескерткіш орнатылды. Ақмола облысына қарасты Қорғалжын ауданының Жантеке ауы- лында жаңа мешіт пайдалануға берілді. Шымкенттегі «Нұрсәт» шағы- науданында «Солтүстік» атты иннова- циялық электр стансасы ашылды. Қызылордада жастар ұйым- д а р ы м е н б і р л е с т і к т е р і « С а л а - м а т т ы Қ а з а қ с т а н » м е м л е к е т т і к бағдарламасының жүзеге асуын кеңінен қолдау шарасын өткізді. Б у р а б а й б а у р а й ы н д а б а - лалар сауықтыру орталығында Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а - сы Конституциясының 20 жылдығына орай «Жастар есірткіге қарсы!» атты облыстық фестиваль өтті. «Мың бала» ел мерейін асырды БІРТҮЙЕР
САЙЫС
Шымбұлақтағы «Алматы Альпиниадасының» 20 жылдығы және қазақтың ұлы ақыны Абай Қ ұ н а н б а й ұ л ы н ы ң 1 7 0 ж ы л д ы ғ ы н а а р н а л ғ а н «Президент бағыты» атауымен жарыс тті. Жарысқа қатысқан спортшылар шараның басты нүктесі Талғар асуына к теріліп, Богданович мұздығы арқылы Абай шыңына к терілу мәресімен аяқталды. Альпиниада шеңберінде Шымбұлақ тау-шаңғы курортында түрлі к ңілді жарыстар, бағдарламалар, марапаттаулар тті. Жарысқа қатысушылардың барлығына Халықаралық олимпиада комитеті мен Ұлттық олимпиада к о м и т е т і н і ң с е р т и ф и к а т т а р ы , е с к е р т к і ш сыйлықтары берілді.
Алматылық «Мың бала» тобы к рермендерді нерімен тәнті етті. Балалар арасында ткен байқауда Ресей, Франция, Германия, Польшаның жеткіншектері бақ сынаған еді. Бірақ біздің нерпаздар жүзден жүйрік шығып, жүлдегер атанды. «Мың бала» енді Берлинде тетін қорытынды концертте нер к рсетпек. Оларға табысталған қаржылай сертификат келесі байқауға қатысып, Қазақстан атын шығаруға тағы да бір мүмкіндік береді.
ЗЕРДЕ
Дәл осы жиын барысында ҚР Білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіпов биылғы жылғы 10-тамызға дейін барлық орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары оқулықтармен ж ә н е о қ у - ә д і с т е м е л і к кешендермен толық қамтамасыз е т і л е т і н д і г і н д е а т а п т к е н болатын. Министр «Бүгінгі күні 100% оқулықтармен қамтамасыз ету Астана, Алматы қалаларында, Жамбыл, Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан мен Павлодар облыстарында байқалады. Қалған «АЛМАТЫДАН СӨЙЛЕП Т РМЫЗ!..» 16 Атақты диктор Әнуарбек Байжанбаев туралы толғаныс «АҚТАЛҒАН АРМАН»
2 №29 (1287) 23 – 29 шілде 2015 жыл
АНА ТІЛІ астына Нарын құмына к шіп кетті. Қорғансыз да оқшау қалған Жант ре амалсыздан орыс шенеуніктерінен қолдау табу ниетімен Жайық шебіне жақын қоныстанып, Қаратайға қарсы соққы беру үшін қол жинай бастады. Қаратай да қамсыз қала қойған жоқ. Ол Жант реге бағынатын ауылдарға қысым жасап, оларды күштеп зінің жағына шығарумен табанды түрде айналысты. Мұның бәрі орыстардың қазақтарды билеу саясатына мүлде қайшы келіп, оларды Қаратайдың ашық жауына айналдыр- ды. Осылайша орыс бекіністерінен 1807 жылы Қаратайды ұстау және оған қолдау к рсеткен ауылдарды жазалау мақсатымен Герценберг пен Бородин басқарған екі жазалаушы экспе- диция қазақ даласына аттанды. Алайда қазақ ауылдарын аяусыз тонаған орыс жасақтары Қаратайды қолға түсіре алмай, құр қол оралды. Қаратайды күшейте түскен к псанды шекті руын билеген К тібар батырдың қолдауы бол- ды. Ақырында, 1809 жылы екінші қарашада Қаратайдың жігіттері орыстардың Мерген фор- посты маңында орналасқан Жант ре ханның ауылына басып кіріп, ханды лтірді. Қаратайға келер болсақ, орыстар хан тағын жойып жіберген соң, ол да тұйыққа тірелді. Ол да енді амалсыздан зінің ата жауына айналған орыстармен келісс зді қайта бастады. Отарлау саясатына қарсыларды жою үшін орыстар оның келісімге келу ниетіне қолдау танытып, оны құрметтеп, 1824 жылы Кіші жүздің батыс б лігіне билеуші етіп тағайындады. Енді, бір кездері шашақты найзасынан және жалаңаш қылышынан отаршылдардың жасақтары қатты қаймыққан қаһарлы Қаратай хан тағы үшін күресіп жүріп, орыс қызметшісіне қалай айналғанын зі де білмей қалды. Ұзақ жыл- дар бойы билікке жетуді басты мақсатқа айналдырған ол, енді халыққа қарсы тұлғаға айналды. Осының нақты к рінісі Қаратайдың 1825 жылы Жоламан Тіленшіұлы бастаған халық к терілісін басуға қатысып, орыс патшасының алтын медалін ңіріне тағуы еді. Қаратайдың тағдыры бір кездері қазақты ел ету жолында жандарын да тәндерін де ая- май, құрбан болған т ре тұқымдарының ХІХ ғасырда отарлау саясатының жетегіне ілесіп, қалай азғындағандарын айқын к рсететін тарихтың ащы тағылымы. Одан қажетті сабақ алу дербес ел боламын деп үміттеніп отырған қазақтардың бүгінгі ұрпақтарына аса қажет. Талас ОМАРБЕКОВ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы Орталық Азиядағы дәстүрлі ркениеттерді зерттеу орталығының директоры, профессор, ҰҒА Құрметті академигі ҚАРАТАЙ ХАН 1794 жылы Нұралы ханның інісі Ералы хан қайтыс болған соң, оның орнына таққа Нұралының үлкен ұлы Есім сұлтан отырды. Бұл екеуі де Әбілқайырдан басталған және Нұралы жалғастырған, орысқа сүйеніп, Қазақ хандығын күшейту саясатын ұстанғандықтан отаршылдардан қолдау тапты. Алайда орыстарды Әбілқайыр тұқымдарының бұрынғыша хандық билікті аңсауынан гөрі өздерімен тіл табысуға ұмтылған саясаты қызықтырды. Сырымның соңынан ілескен қазақтар хандық билікке де, орыс отарлауына да қарсы болып, Ресейдің қуыршақ хандар арқылы қазақ даласын отарламақ болған саясатының ірге тасын шайқалта бастады. Осыдан қатты қауіптенген орыс басшылығы здері қолдаған Есім ханның барлық күш-жігерін Сырымның к терілісін тоқтатуға бағыттады. Іс-әрекеттері қазаққа емес, орысқа пайдалы болған, және мұнысы халыққа әшкере болған Есімді 1797 жылы 27-наурызда ашу буып, ашынған к терілісшілер лтіріп кетті. Осындайда от- аршылдар хандық билікті жойып, ханға және орыс билігіне қарсы к терілген жергілікті халықтың қарсылығын тоқтату шараларын нақты қолға ала бастады. Орынбордың гене- рал-губернаторы Игельстром осыған алғашқы қадам жасап, хан сайлауды тоқтатып, қазақты басқаруды ханға емес, хан кеңесі қолына беруді ұсынды. Құрамына т рт адам ғана кіретін хан кеңесінің т рағалығына білқайырдың үшінші ұлы Айшуақ сұлтан тағайындалды. зі 74 жасқа келіп, жүріп-тұруы қиындап, қажыр-қайраты қайтқан ол, қазақтардың емес, орыстардың ортасында, Орынбор қаласында отырып ел билеуі тиіс болды. Мұндай саясат қазақтарға мүлде түсініксіз болып, ел арасы шиеленісе түсті. Осындайда қыр қазақтарының назары Нұралының қалмақ әйелінен туған екінші ұлы Қаратайға ауды. зін хан тағының заңды мұрагері ретінде тануды талап еткен оның ктем даусына ілескен сұлтандардың бір б лігі оны қолдауға к шті. Қаратайдың беделін к терген оның Сырым батырға қарсы белсенді күресі болды. Дәл осы тұста Сырымның қас жауларына айналған сұлтандар Қаратайдың т ңірегіне топтасып, оны 1797 жылы Айшуаққа бала- ма түрде хан етіп к терді. Дәстүр бойын ша, атақты білқайырдың үшінші ұлы, әрі Нұралы ханның інісі болып табылатын Айшуақ хан бо- лып отырғанда Қаратайды тағы да хан к теру далалықтардың және т релердің здерінің де ұстанымына қайшы еді. Сондықтан да Айшуаққа сенім артқан орыс билігі әрине, Қаратайды хан ретінде мойындамады. О ба- Елбасы назар аударған мәселелер қата- рында к рме нысандарының құрылысы бекітілген кестеге сәйкес жүргізілу керектігі, к рме учаскесі маңындағы жер ресурстарының тиімсіз пайдаланылуы, нысандар құрылысында бағаны тым сіру сияқты жайттар болды. Бұл қаражаттың талан-таражға түсуіне соқтырады. Арнайы айтылуға тиіс жайттың бірі – қаржыландыру. Елбасы сондықтан «ЭКСПО» үшін де, Универсиада үшін де қатаң үнемдеуге тура келіп отырғанына тоқталды. Қазақстан Президенті к рмені табысты ткізу оның тақырыбының толық ашылуына, елдердің к бірек қатысуына, келушілерді тарта білуге, жаһандық серіктестермен, демеушілермен ойдағыдай деңгейде жұмыс жүргізуге байланысты екеніне тоқталып тті. Бұл орайда к рмені табысты ткізген елдердің – Португалияның 1998 жылғы Лиссабонда, Қытайдың 2010 жылы Шан- хайда ткізген к рмесінің тәжірибесін з е р т т е у д і т а п с ы р д ы . А т а л ғ а н е л д е р д е ұйым дас тырушылар барлық ұйымдастыру мәселелерін сауатты жүргізіп, нысандардың к рмеден соң пайдаланылу, оларды жалпы қаланың жүйесімен үйлестіру мәселелерін де қамтығанын айта кету керек. Елбасы бүгінге дейін здерінің қаты- сатынын тек 30 ел ғана растап, 5-еуі ғана комиссарларын айқындағанына назар ау- дарды. Бұл ретте, к рмеге қатысу туралы ста, жоғарыда атап кеткеніміздей, Қаратайды хандық билікті сақтап қалуды және Сырымға қарсы күресті ұйымдастырушы сұлтандар қолдаған еді. Кезінде Қаратай, әкесі тірі кез- де Сырымға қарсы ымырасыз күресушілер қатарында болып, Сырымның Нұралы әулетін Кіші жүздегі биліктен айыру сая- сатына ашық қарсы болған еді. Ресейдің Айшуақты қолдаған шешіміне қатты нара- зы болған Қаратай, дегенмен де қартайған Айшуақтың билігі ұзаққа бармасын сезіп, ол қайтыс болғанша Орынбор әкімшілігіне хаттар жазып, зін орыстарға мойындатуға әрекеттенді. Сонымен қатар ол, ішкі саясатта да қазақ руларының қолдауларына сүйену үшін оларды біртіндеп зінің жағына тарта бастады. Осылайша, Қаратай 1805 жылға дейін Кіші жүздің к птеген рулары мен тай- паларына зінің ықпалын тарата алды. Бұл кезеңде ол, зін орыстарға мойындату үшін, оларға қарсы ашық қақтығыстарға бармауға барынша тырысып бақты. Алайда мұндай саясатты қартайған Айшуақтың күтпеген әрекеті бүлдірді. Ол з еркімен хандықтан бас тартып, орнына баласы Жант рені хан етіп сайлауды орыс билігінен тінді. Осыдан соң, аталған жылы қыркүйек айында ел арасындағы билікке байланысты жанжалдан қорыққан Ресей шенеуніктері Орынбордың түбінде Айшуақты жақтайтын сұлтандарды жинап, оның ұлы Жант рені хан к терді. Қаратай жаңа ханды мойындаудан бас тартты. йткені Кіші жүз қазақтарының басым к пшілігі хан тағының заңды мұрагерлері Айшуақ ханның емес, Нұралы ханның балалары болып та- былады деген пікірді ұстанды. Ал мұның зі Қаратайдың таққа барар жолын аша түсті. Ақырында осындай қағиданы басшылыққа алған Кіші жүздің рубасыларының үлкен б лігі 1806 жылы Хобда зені бойында ткен жиналыста Қаратайды хан к терді. Бұл Кіші жүз сұлтандарының оны екінші рет хан к теруі еді. Сұлтандардың бір б лігінің оны хан сайлауы бұл істегі қалыптасқан ата дәстүрді к пе-к рнеу бұрмалау еді. йткені оның әкесі Нұралының туған інісі және білқайырдың ұлы Айшуақ әлі тірі еді. Хан сайлауына қатысушылар оның келісімінсіз таққа жаңа ханды отырғыза алмайтын еді. Осындайда, екіұшты ақуалға тап болған және Кіші жүзді онсыз да тыныштандыра алмай отырған Ре- сей билігі хан тұқымдары арасында билікке таластың басталғанын байқап, Қаратайды хан ретінде мойындаудан тағы да бас тартты. Жағдайды осы тұста елде орын алған алапат жұт ауырлата түсті. Қиыншылықтан шығу үшін ел ағалары 1806 жылы Жант ренің зіне хат жолдап, Хобда зенінің бойында кеңес ткізуді ұсынды. Алайда 5-тамызға белгіленген бұл кеңеске Қаратайдан қаймыққан ханның зі келмей қалды. Ал мұның зі халық ал- дында Жант ренің беделін түсірді. Оның үстіне ханды қолдаған орыстардың Қаратайды қолдаушыларға қарсы ашық жаулық ұстанымы да халықты Жант реден алыстата түсті. Де- генмен, з тарапынан хан да әрекеттер жасай бастады. Мысалы, Жант ре жағдайды ж ндеу үшін 1808 жылы жаз айында Кіші жүз рубасы- ларын жинап, құрылтай шақырды. Бұл тұста Қаратайдың інісі Орман сұлтан зінің хандық кеңестің т рағасы ретіндегі лауазымын пайдала- нып, сұлтандардың бір б лігін Жант реге қарсы айдап салды. Құрылтайдың табысқа жете алма- уына батыста Б кей ордасында хандық құрған Б кейдің елді зінің аймағына к шіп келуге үгіттеуі де кері әсерін тигізді. Халық арасында Жант ренің беделінің түсе бастағанын аңғарған Қаратай да ханды қолдайтын ауылдарға оқтын- оқтын жорықтар жасауды к бейтті. Осыған байланысты ел арасы бүлініп, Жант рені қолдайтын ауылдардың бір б лігі Б кейдің қол
А А пта айшықтары пта айшықтары А А
пта айшықтары зірлеген Нұрлан ҚҰМАР 8 (727) 394-41-30 ЕЛБАСЫ
ҮКІМЕТ жүктеу/скачать 15,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|