А. И. Исаева Қазақ халқындағЫ
9 6 Қазак халкындағы батырлык дәстүрлер
жүктеу/скачать 7,97 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 9 6
Қазак халкындағы батырлык дәстүрлер XVIII ғасырдағы қалыптасқан жағдай саяси билік институтта- рын өте қиын жағдайға қойды. Дәстүрлі көшпелі қоғамға тэн, көшпелілер қоғамындағы қалыпты мемлекеттік тәртіптің қайнар көзі жаугершілік тұрмыспен тікелей байланысты болғанына көз жеткіземіз. Сондықтан жұмыстың хронологиялық шеңберін құрайтын мер- зім аралығында батырлар дэстүрлі қазақ қоғамындағы жауынгер- лік дэстүрді жалғастырушылар ретінде өзіндік ерекшелігі айқын әлеуметтік топ ретінде өзіндік ұғымдык бет-бейнесі мен ерекшелі- гі қалыптасқан әлеуметтік категорияның жиынтығын құрады. Дэстүрлі қазақ қоғамында сипаты мен қызметі жағынан әлеу- меттік топ ретінде жетілген батыршылық институты белгілі бір қоғамдық қүбылыс ретінде туындау, пайда болу жэне даму мен қа- лыптасу үрдісін басынан өткерді. Батырлардың әлеуметтік, саяси күш ретінде институтқа айналу үдерісі бірте-бірте жүзеге асты. Батырлардың пайда болуы мен жауынгерлер тобының жетекші- лері ретінде ерекшеленуі қоғам дамуының «әскери демократия» кезеңімен тығыз байланысты болды. Осы кезеңде көшпелі қоғам- ның қозғалысқа түсуімен батырлардың қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі ерекшеленіп, «батырлар культі» пайда болады. Батырлардың қоғамдық-саяси өмірдегі ықпалы тарих ғылымындағы «көсем- дік» («вождество») ұғымымен тығыз байланысты. Бірақ, моңғол шапқыншылығының нәтижесінде батырлардың жеке көсемдік қызметтері шектеліп, батырлық тек жеке тұлғалық қасиет ретін- де қарастырылып, олардың қоғамдық-саяси өмірдегі белсенділігі бәсеңдейді. Батырлардың қоғамдық өмірдегі белсенді элеуметтік топ ретінде көрініс беруі XIV-XV ғасырлардан кейін қайта көрі- ніс береді. Бірақ, бұл кезеңдегі батырлар институтын өзінше дер- бес, ара-жігі басқалай әлеуметтік топтардан ажыратылған құры- лым ретінде қарастыруға келмейді. Дэл осы кезеңдегі батырлар мен билер институтының қызметтері бір-бірімен астасып жатты. Батыршылық институтының қалыптасуында көшпелі қоғамның өзіндік ерекшеліктері маңызды рөл атқарды, ол көшпелі қоғам- ның шаруашылықтық-мэдени кешенінің қалыптасуы нәтижесін- де туындаған сүраныстың қажеттілігі ретінде пайда болды. |