1.2. Батыршылық институтының қалыптасуы жэне дамуы
37
Көшпелілердің жайылымдар мен су көздерін пайдалану тәр-
тібі туралы мәліметтер эр түрлі болып келеді. Олар мынадай үш
топқа бөлінеді: барлық көшпелілердің
пайдалануында болатын
жайылымдар; көшпелілердің белгілі бір бірлестіктерінің арасын-
да қатаң түрде бөлінген жайылымдар, жалпы жэне жекелеген ие-
ліктерге бөлінген жайылымдар. Бұл мэселе жайылымдарда орна-
ласқан су көздеріне де тікелей қатысты.
Бірінші топқа қатысты нақты мәліметтерді талдасақ. Өткен
ғасырдың соңында орыс шенеунігі И.И.
Гейер Сырдария облы-
сының қазақтары туралы былай деп жазады: «даланың еркін өс-
кен ұлы өзінің бойына жердің (шекараның - авт.)
қасиетті белгі-
сін сіңіре алмай келеді. Олар кең даладағы шалғынды жайылым
малы бар адамдардың барлығына тиесілі болуына үйренген»145
Г.Е. Марковтың мэліметтері бойынша хиуалық түркмендерде
«жайылымдық жерлерінің кеңдігі
мен халық саны аз болған-
дығынан даладағы малшылардың жер пайдалануын ешкім рет-
темеген, жэне эр көшпелі топ өзіне
ыңғайлы жерде малын баға
алған»146
Жерді пайдаланудың екінші түрі жайлы, мәселен, қазақ ру-
тайпаларының өздерінің ата-бабалары жүрген жолдарын (жайы-
лымды) өзгертуі «соғыстың орын алуының басты себебі»
болып
табылатындығы туралы мэліметтер орыс зерттеушілерінің еңбек-
терінде жиі кездеседі.
Соңғы, жер иеленудің үшінші түрі туралы мәліметтер көп, он-
да жайылымдық жерлер тайпалардың бөлімдері арасында өзара
бөлінген. Бұл «белгілі бір руға берілген шекараны ешкім бұза ал-
майтын» моңғолдарға жэне қазақтарға қатысты
деген сипаттағы
тұжырымға келіп саяды.
Жоғарыдағы мәліметтердің қарама-қайшылықты болып ке-
луінің эр түрлі негіздері бар. Кейбір жағдайларда көшпелілердің
әдеттік құқықтық ережелерінің эр
топта эрқалай болуы эсер ет-
Достарыңызбен бөлісу: 
