Түйіндеме
Айтылмыш мақалада XIX ғ. – ХХ ғ. басы Қазақстандағы салық саясатының орыс тарихнамасы қарастыры-
лады. Орыс ақсүйек - буржуазиялық тарихнамасында Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық тарихының
байқауында орынды үлеске енді. Орыс зерттеушілері алып жұмысты нақты деректің жинақталуына салық
саясатының тарихына сараптама жасады.
Тірек сөздер: тарих, тарихнама, салық, қазақ, қоғам, саясат, экономика
Summary
In this article some aspects of the Russian historiography of a tax policy in Kazakhstan in XIX – the head of the XX
centuries are considered. Russian noble - bourgeois the historiography made a certain contribution in studying of social
and economic history of Kazakhstan during the considered period. The Russian researchers carried out huge work on
accumulation of the concrete facts on history of a tax policy in the region.
Keywords: history, historiography, tax, Kazakh, society, policy, economy
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
31
УДК 323.1
THE YOUTH DIRECTION IN ACTIVITY OF ASSEMBLY OF THE PEOPLE OF KAZAKHSTAN
L.U.Zainieva - Doctor of historical sciences, Professor
Kazakh national research technical university named after K.I. Satpaev
In article some aspects of work of Assembly of the People of Kazakhstan with youth are shown, its invaluable value
for strengthening of the Kazakhstan society is proved. Development of the youth direction in activity of APK in many
respects is promoted by constant attention of its Chairman to the younger generation, President of Republic of
Kazakhstan - the Leader of the nation N. A. Nazarbayev.
Keywords: Assembly of the People of Kazakhstan, ethnocultural association, youth, state youth policy, youth
organization.
Interethnic tolerance and public consent – property of the republic, its main values. The Assembly of the
People of Kazakhstan (APK) is the major strengthening structure of unity of the Kazakhstan society. Its
experience is unique and invaluable, gained world recognition. Created at the initiative of the Head of state
N.A.Nazarbayev in 1995, it took a worthy place in the republic, has beneficial influence on life of all
citizens. Giving to Assembly in 2007 of the constitutional status and in 2008 signing by the President of the
country of the Law "About Assembly of the People of Kazakhstan" was important for this process.
The supreme body of Assembly is Session which gathers once a year. During the intersession period
Council of APK works. The chairman of Assembly is the President of Kazakhstan - the Leader Nation - N.
A. Nazarbayev. As working body the Secretariat of APK in structure of Presidential Administration acts as
independent department. The secretariat is headed by the manager who at the same time is the vice-chairman
of Assembly. Two vice-chairmen of Assembly from ethnic associations are appointed by the order of the
President of the republic on a rotational basis on representation of Council of Assembly.
As public, socially important and advisory bodies the structure of Assembly includes scientific advisory
council and scientific and expert groups. There are also the Club of journalists and experts in the interethnic
relations, " APK Fund", the Methodical center of innovative technologies of training in the «Tildaryn»
languages, Association of businessmen of APK, Academy of the World and Friendship work. Working body
of scientific advisory council is the Center for studying of the interethnic and interfaith relations of Academy
of public administration at the President of Kazakhstan. APK chair as the scientific and educational centers
in higher education institutions is open. The first such chair appeared at the Eurasian national university of
L.N. Gumilev. At the same university in 2013 UNESCO chair on ethnic and religious tolerance is created. Its
purpose is advance of complex system of researches, training, information and documentation in the field of
ethnic and religious tolerance [1: 215, 261, 262].
For years of the existence the Assembly saved up high positive potential. In many respects thanks to it in
the country the special atmosphere of mutual understanding is reached. In the Message "Nurli zhol – a way
to the future" the trust and tolerance of Kazakhstan citizens are to each other called by the President N. A.
Nazarbayev keys to the future of Kazakhstan. He noted that "we have to protect our unity and interethnic
consent". The particular emphasis is placed on youth: "Our youth grows in the new, independent country.
The present generation didn't see interethnic wars and the conflicts, ruin of the 90th years. And many
perceive stability and comfortable life in Kazakhstan as something put from the birth" [2]. For further
preservation of stability and consent it is necessary to develop purposefully work on education in people,
especially young, understanding of an inherent value of those ideas which make a basis of activity of
Assembly.
Therefore among the most important questions of development of APK the special place is taken by the
youth direction. It is promoted by constant attention and versatile activities for support of the younger
generation from the Chairman of Assembly N. A. Nazarbayev, an appreciation of his role in life of society.
In the Message "Strategy "Kazakhstan-2050": a new political policy of the taken place state" the youth is
defined as the engine of a new political policy of the state [3]. Calling in January, 2014 all Kazakhstan
citizens actively to participate in work on achievement of a main goal of Strategy-2050, the President
separately addressed to youth: "This Strategy – for you. To you to participate in its realization and to you to
reap the fruits of its success. Get into gear, everyone on the workplace. Be not indifferent. Create destiny of
the country together with all people!" [4]. In the Message "Nurli zhol – a way to the future" N. A.
Nazarbayev emphasized again that "youth – a support of our future. The state opened all doors and all ways
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
32
before new generation! " Nurli zhol " - here where it is possible to make efforts, to be developed our creative
youth!" [5].
On the ХХIIth of session of APK which took place on April 23, 2015 with the agenda: "The Mangilik el:
one country – one destiny", N. A. Nazarbayev paid attention that all initiatives of the last time are calculated
on many years ahead, and only the powerful national mechanism is capable to start them. "The nation of the
uniform future can become that. We form unique and still nowhere repeated model of unity of the people, -
he emphasized. - We are united, first, by the general love to our general house – to Kazakhstan. Secondly,
public consent in relation to history of our ancient earth and development of languages. Thirdly, deep belief
in the present and great future of our state and its citizens. It is also a basis of our Eternal Homeland - the
The Mangilik el" [6].
Such approach demands continuous improvement of the state youth policy, respectively, and
strengthening of attention to youth from ANC. In this regard it is necessary to allocate N. A. Nazarbayev's
speech for H1H of session of Assembly "The Kazakhstan way: stability, unity, modernization", taken place
in April, 2012 [7]. In it a number of innovations in the field of improvement of policy of the state in relation
to youth is designated. This speech testified the increased role of ANC in work with younger generation.
First of all, it should be noted that according to an order of the President the Government of the country
approved the Concept of the state youth policy till 2020; On February 9, 2015 the President signed the new
Law "About the State Youth Policy" (the previous Law was adopted in July, 2004).
In structure of the Ministry of Education and Science the Committee on youth policy, and in regions – the
relevant managements is created. N. A. Nazarbayev obliged to head regional councils of youth, and also the
cities of Astana and Almaty akim personally. For deep studying of youth problems at the request of the
President the research center "Molodezh" is formed. In 2013-2014 the Center published the national reports
devoted to the analysis of provision of youth and a condition of the state youth policy in the Republic of
Kazakhstan. In reports the social and demographic structure of the Kazakhstan youth, its situation in
education and sciences, work, health care, employment, businesses, participation of youth in political
processes, etc. is shown.
In the speech at the XX session of ANC "Kazakhstan-2050": one people - one country one destiny", taken
place in April, 2013, among one of tasks N. A. Nazarbayev specified that "vertical" and "horizontal" of
Assembly reached each Kazakhstan citizen. It is important to provide involvement of youth at all levels in
actions of Assembly for formation of public consent. In a waterway of realization of this thought of the
President the Youth resource centers, the centers of service of youth, the centers of development of youth
initiatives, committees on affairs of youth in work and educational collectives, youth associations in the
ethno cultural centers are created. In April, 2014 at ANC the Republican youth association "Zharasym" is
formed.
Development of the international cooperation is important for education of youth. This direction supports
ANC. It is actual and from the point of view of an explanation of essence of this organization abroad. At the
XX session of Assembly N. A. Nazarbayev specially emphasized that "some think "in the old manner" that
ANC is a representation of ethnic minorities. I want to tell those who doesn't understand or doesn't want to
understand that such assembly today. It was recognized in the UN, in OSCE, in SVMDA. The assembly is a
national representation! For this reason I headed assembly! For this reason I also told today that the assembly
is all 17 million Kazakhstan citizens!" [8]. Young in people in this representation take a powerful place. As
of the beginning of 2014 the specific weight of youth as a part of the population of the republic aged from 14
till 29 years made 25,01%. In a territorial section the greatest share of youth from the total number of the
population of regions is presented to Almaty – 27, 8%, the Aktyubinsk area – 27,1%, Astana – 26,8% [9:96].
Therefore the aspiration of various structures of Kazakhstan, including ANC, along with development of
bilateral cooperation is exclusively far-sighted, to consider multilevel character of youth policy [10]. It gives
the chance to the international organizations and the states of the globalized world to expand interaction of
young men and girls, to combine the latest tendencies in youth work with own experience and national
features, to develop the forms of youth policy which are going out of one state more successfully. In turn,
activization of youth cooperation is good help for strengthening of interaction of the states, international
structures, their organizational improvement and increase of efficiency of activity. In the world community
in interests of youth activity of the UN is allocated. Integration of youth policy at regional level is useful.
Such work within the CIS, SVMDA, SCO develops, during meetings of youth of border territories.
In May, 2013 in the Pavlodar region, for example, III International youth forum of border cooperation
"Бірлік – Unity took place. KZ" (for the first time such forum took place in 2011 in Bayanaule). As his
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
33
organizers the youth wing of Assembly of the People of Kazakhstan of the Pavlodar region and the Center of
development of youth initiatives of management on youth policy of the region acted. Among invited there
were representatives of youth associations of the Russian cities of Omsk, Novosibirsk, Tomsk, Barnaul,
Rubtsovsk. In May, 2014 in Pavlodar by tradition the IVth an ethno cultural forum passed in which
representatives of Kazakhstan, Russia, Belarus, Poland and South Korea participated. A main objective of
forums - education of the younger generation in the spirit of mutual respect and development of cooperation
of youth of two countries, its contribution to business of international and interstate cooperation [11].
In May, 2013 the international forum of youth in Atyrau in which representatives of four western areas of
Kazakhstan (Atyrausky, Aktyubinsk, West Kazakhstan and Mangistausky) and two Russian took part took
place (Samara and Astrakhan). Inspirers of the project – atyrausky fund "The Zheruyyk cultural center with
assistance of regional management concerning youth policy. Participants of a forum exchanged experience in
area of implementation of the state youth policy, a role of the youth organizations in its development. At the
forum which took place in May, 2014 in Uralsk, much attention was paid to integration of youth associations
of Kazakhstan and Russia. Delegations of the Republic of Tatarstan and regions of Kazakhstan took part in
its work. These are youth activists from the Western Kazakhstan, Astana, Almaty, Aktau, Aktobe,
Petropavlovsk and Semey. Youth leaders of Kazan showed considerable interest in experience of Assembly
of the people of Kazakhstan, to forms of development and promotion of traditions, customs, folklore of
residents of multinational Kazakhstan. The initiative of zyryanovets about carrying out Day of Irtysh got
approval in East Kazakhstan. He even more will rally the youth living along the mighty river [12].
The assembly seeks to work with all categories of youth. The special place belongs to students. At the
Kazakh national research technical university of K. I. Satpayev, for example, representatives of 40
nationalities are trained and work. In many respects interethnic communication amplifies thanks to activity
of numerous structures, for example, of the Center of youth policy and political club "Dilemma". The club
functions not the first year, the presentation of the Center took place in October, 2013. The analysis shows
that the similar centers are almost not created, open most often information centers for youth.
At meetings of the Center and club the major documents are discussed, meetings with prominent
scientists and politicians are held. Much attention is paid to the interethnic relations, the state youth policy.
Resources of educational process are used: information on Assembly is given at lectures and seminars, joins
in tests and examination cards, in subject of papers. Students get acquainted also with history of Assembly,
the main directions of its activity and actual projects. Members of APK - frequent guests of the studying
youth.
Students of university visit ethnocultural associations. Such departures cause in them genuine interest,
desire to get acquainted with activity of ethnocultural associations, and, above all - with people who work in
these structures. Meetings are always accompanied by the interested dialogue on strengthening of interethnic
tolerance, education, studying of languages, functioning of the youth organizations, first of all youth wings
of APK, active involvement in work of Assembly of young people. At the beginning of February, 2015, on
the eve of official opening of Year of Assembly, at university the "round table" devoted to 20-year history of
APK is carried out.
Thus, on the one hand structures of university in detail acquaint students from Assemblies, and with
another – actively use its resources for education of youth. It is thought that such collaboration of ANC and
educational institutions has to be continuous practice. Attraction of youth to affairs of Assembly is an
attraction it to noble work on unity of the Kazakhstan society, on strengthening of the republic in general.
1 Тугжанов Е.Л., Калашникова Н.П., Калмыков С.К. и др. Этнополитический словарь. Термины и понятия
казахстанской политики и практики в сфере общественного согласия и межэтнической толерантности. -
Астана: Республиканский координационно-методический центр развития языков им.Ш.Шаяхметова, 2014.
2 Казахстанская правда, 12 ноября 2014.
3 Казахстанская правда, 15 декабря 2012.
4 Казахстанская правда, 18 января 2014.
5 Казахстанская правда, 12 ноября 2014.
6 Казахстанская правда, 24 апреля 2015.
7 Казахстанская правда, 28 апреля 2012.
8 Казахстанская правда, 25 апреля 2013.
9 Буканова Ж.К., Каримова Ж.К., Амреева Л.М., Зайниева Л.Ю. и др. Национальный доклад «Молодежь
Казахстана – 2014». На казахском, русском и английском языках. - Астана: НИЦ «Молодежь», 2014.
10 Зайниева Л.Ю. Государственная молодежная политика: Казахстан в контексте мирового опыта. -
Алматы: Дайк-Пресс, 2006. - 296 с.
11 Казахстанская правда, 31 мая 2013 и 20 мая 2014.
12 Казахстанская правда, 25 мая 2013; 24 мая и 13 сентября 2014.
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
34
Түйіндеме
Мақалада Қазақстан халқы Ассамблеясының жастармен жүргізетін жұмысының кейбір аспектілері қарасты-
рылады, оның қазақстан қоғамын нығайтудағы маңыздылығы қарастырылады. Қазақстан халқы Ассамблея-
сының қызметіндегі жастар бағытының дамуына көп жағдайда оның Төрағасы, ҚР Президенті-Ұлт
көшбасшысы Н.Ə.Назарбаевтың жас ұрпаққа үнемі көңіл бөліп отыруы əсер етеді.
Тірек сөздер: Қазақстан халқы Ассамблеясы, этномəдени бірлестік, жастар, мемлекеттік жастар саясаты,
жастар ұйымы.
Резюме
В статье раскрываются некоторые аспекты работы Ассамблеи народа Казахстана с молодежью, обосновы-
вается ее неоценимое значение для укрепления казахстанского общества. Развитию молодежного направления в
деятельности АНК во многом способствует постоянное внимание к молодому поколению ее Председателя,
Президента РК - Лидера нации Н.А.Назарбаева.
Ключевые слова: Ассамблея народа Казахстана, этнокультурное объединение, молодежь, государственная
молодежная политика, молодежная организация.
ПРОБЛЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО СТРОИТЕЛЬСТВА В КАЗАХСТАНЕ:
ОСОБЕННОСТИ ПРЕЗИДЕНТСКОЙ МОДЕЛИ ВЛАСТИ
Мухамбедьярова А.Т. - д.полит.н., профессор, зав. кафедрой социальных дисциплин
Алматинского университета энергетики и связи
В статье рассматривается статус Президента Республики Казахстан, который вытекает из конституционного
характера нашей страны как государства с президентской формой правления. Это означает, что Главе государ-
ства в структуре государственной власти принадлежит ведущая и системообразующая роль.
Основным компонентом общенациональной идеи Казахстана, а значит, политического режима в целом,
должна в первую очередь выступать дальнейшая демократизация всей общественной и политической жизни,
которая неразрывно будет связана с осуществлением идеи и принципов народовластия в современном
понимании. Демократические преобразования в казахстанском обществе имеют свои специфические
особенности. Специфика реализации воплощения идеи народовластия во многом обусловлена менталитетом
казахстанского народа, его традициями, идущими из прошлого.
Ключевые слова: политическая власть, политический режим, демократия, президентская власть.
Основным условием успеха демократических реформ, по мнению западного исследователя
Д.А.Растоу, выступает наличие национального единства, «люди должны испытывать чувство
преимущественной преданности, лишь тогда возможны радикальные перемены», иными словами,
национальное единство должно признаваться на бессознательном уровне. Иначе национальные
противоречия, особенно в острых формах, могут кардинально деформировать процесс модернизации
[1]. Другой западный исследователь А. Лейпхарт так же, как и Растоу, выдвигает в качестве посылки
для достижения демократического согласия условие - сохранение единства страны и общей
идентичности в сознании элит. И в целях достижения демократии и закрепления ее институтов элиты
репрезентирующие противоречия неоднородных обществ и агрегирующие интересы сторон-участниц
конфликта должны ориентироваться на сотрудничество. По мнению ученого, в условиях многосос-
тавного общества поддерживать стабильное демократическое правление трудно, но отнюдь не
невозможно. Он объясняет это тем, что «при «со-общественной демократии» центробежные тенден-
ции уравновешиваются установками на взаимодействие и соответствующим поведением лидеров
различных сегментов общества» [2].
На наш взгляд, политический режим во многом определяется уровнем развития и интенсивностью
общественно-политических процессов, структурированностью правящей элиты, состоянием отноше-
ний с бюрократией, развитостью общественно-политических традиций, господствующими в обще-
стве политическим сознанием и поведением, доминирующим в обществе типом легитимности.
Конституция 1995 года четко определила нашу страну как президентскую республику и карди-
нально изменила реализацию принципа разделения властей. Институт президентства зародился в
Казахстане на стыке политической и экономической систем. С тех пор он претерпел значительную
конституционную эволюцию.
Президент РК, согласно ст. 40 Конституции, является Главой государства, его высшим должност-
ным лицом, символом и гарантом единства народа и государственной власти, незыблемости
Конституции, прав и свобод человека и гражданина [3].
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
35
Президент обладает широкими полномочиями, в том числе в области исполнительной власти,
обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответствен-
ность органов власти перед народом. Согласно Конституции РК, внешнюю и внутреннюю политику
определяет Президент, что оговорено п. 1 ст. 44.
Пунктом 8 - он утверждает государственные программы республики. Краткий перечень указывает,
сколь велика роль Президента в развитии страны. По мнению казахстанского исследователя Б.А.
Майлыбаева, «президентская власть необходима для организации и налаживания сложной системы
общественной связи в экономической, социально-культурной, административно-политической
сферах; созидательной, интегративной и охранительной деятельности. Другие ветви власти не в
состоянии взять на себя данную совокупность функций в полном объеме, учитывая многообразие
общественных отношений, обретающих особую динамику изменений в переходный период» [4].
Столь высокий статус Президента республики вытекает из конституционного характера нашей
страны как государства с президентской формой правления. Это означает, что Главе государства в
структуре государственной власти принадлежит ведущая и системообразующая роль.
Наряду с укреплением государственного суверенитета, обеспечением внутренней стабильности,
межнационального согласия и внешней безопасности необходимо было определить характер новой
государственности.
Стратегические цели и основные принципы первоначального этапа развития суверенного
Казахстана были сформулированы Президентом РК Н.А. Назарбаевым в «Стратегии становления и
развития Казахстана как суверенного государства» [5], которая явилась важным концептуальным
ориентиром на пути формирования государственной и общенациональной идентичности полиэтни-
ческого казахстанского общества, определения интересов народа и государства.
По словам Главы государства Н.А. Наразбаева, «мы будем и дальше идти по пути совершенство-
вания казахстанской модели политического и государственного устройства, сочетая общепризнанные
закономерности демократического развития и традиции нашего общества. За 16 лет независимости
мы реализовали собственную модель обеспечения общественной стабильности, межнационального
согласия, формирования казахстанской идентичности и общеказахстанского патриотизма. Это наше
казахстанское «ноу-хау», которым мы по праву гордимся и обязаны бережно охранять» [6].
Конституционно-правовой статус института Президента определяет собой во многом форму
правления государства. Считаем, что сложившаяся на сегодняшний момент форма правления
казахстанского государства предоставляет широкие возможности и перспективы для дальнейших
преобразований и эволюции общества в целом и, в частности, для реализации идеи народовластия в
Республике Казахстан.
Как пишет Президент Н.А. Назарбаев: «Конституционный процесс в любой стране не останавли-
вается с принятием Конституции, юридическое обрамление социально-экономических и политичес-
ких процессов должно не только соответствовать динамике происходящего в обществе, но и
опережать ее» [7].
Таким образом, в рамках совершенствования политической формы правления и политического
режима в суверенном Казахстане в свете перспективы реализации идей народовластия и демократии
Конституция будет эволюционировать в консенсусный механизм для выбора политических
альтернатив.
На данный момент, по словам Главы государства Нурсултана Назарбаева, «достигнутые успехи
позволяют решать задачи нового этапа развития государства и приступить к масштабной полити-
ческой модернизации – новому этапу реформ [8]. При этом выделяются три стратегических интереса,
которые остаются для нас главными. Во-первых – безопасность Казахстана в усложняющемся мире.
Во-вторых – дальнейший экономический рост и улучшение благосостояния казахстанцев. В-третьих –
последовательная политическая модернизация общества при сохранении мира и стабильности в
стране».
Демократизация включает в себя постепенный переход к подлинному народовластию, когда будет
отработан механизм обратной связи при принятии решений “снизу” по всем ключевым проблемам
общественной жизнедеятельности.
Заметим, что “в современном понимании народовластие может быть определено как идеал
самоопределения политического сообщества через институты и механизмы волеизъявления равно-
правных индивидов, обладающих свободой личного выбора. В таком толковании народовластие
составляет нормативное измерение идеи современной демократии, ее основание» [9].
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
36
В современном понимании народовластие может быть представлено как модель или концепция.
Таким образом, сущность, характер, формы и способы осуществления народовластия зависят, в
первую очередь, от типа политического режима вообще, а также от формы демократического
правления.
Современная демократия, выступающая как форма общественной власти, государства, основанная
на признании народа в качестве источника власти, содержит в себе определенную модель народо-
властия. Однако суть ее в рамках современной демократии заключается в том, что политическая
власть должна исходить от народа, служить ему. И это первая заповедь демократического общества.
Демократический принцип организации предполагает активное участие масс не только в обсуж-
дении общих правил, постановлений и законов, не только контроль за их выполнением, но и
непосредственно в их выполнении. Это означает, что каждый представитель массы, каждый гражда-
нин должен быть поставлен в такие условия, чтобы он мог участвовать и в обсуждении законов госу-
дарства, и в выборе своих представителей, и в проведении государственных законов в жизнь [10].
При осуществлении демократизации общественной жизни, выступающей основным компонентом
общенациональной идеи, необходимо учитывать и то, что демократия как одна из основных форм
политической самоорганизации общества в современном мире базируется на комплексе институтов,
отношений, ценностей, установок, идей и концепций. Да и само понятие “демократия” достаточно
многозначно.
Уместно, на наш взгляд, будет подчеркнуть, что демократизация общественной жизни предпола-
гает процесс глубокого и всестороннего реформирования и обеспечение тем самым политической,
социальной и экономической стабильности.
В политической сфере казахстанского государства для осуществления принципов народовластия
необходимо, прежде всего:
- реализация демократических принципов разделения законодательной, исполнительной и
судебной властей;
- реализация и укрепление одного из важных принципов гражданского общества – полноправ-
ного участия граждан в политическом управлении и реальном влиянии на процесс принятия
решений в политической и социально-экономической сферах;
- утверждение принципа верховенства закона в обществе, поскольку без соблюдения этого
принципа невозможно преодоление отчуждения власти от народа;
- соблюдение прав и политических свобод человека, возможности объединяться в политические
союзы и организации.
Таким образом, основным компонентом общенациональной идеи Казахстана, а значит, политичес-
кого режима в целом, должна в первую очередь выступать дальнейшая демократизация всей
общественной и политической жизни, которая неразрывно будет связана с осуществлением идеи и
принципов народовластия в современном понимании. Демократические преобразования в казахстан-
ском обществе имеют свои специфические особенности. Специфика реализации воплощения идеи
народовластия во многом обусловлена менталитетом казахстанского народа, его традициями,
идущими из прошлого.
По словам Н.А. Назарбаева, «наша модель будет определять наш собственный путь развития,
сочетая в себе элементы остальных моделей, но опираясь в основном на наши специфические
условия, историю, новую гражданственность и устремления, учитывая конкретность этапов
развития» [11].
Дальнейшее развитие парламентско-президентской формы правления в Казахстане должно
развиваться в контексте реализации идей народовластия и демократии, а также основных направ-
лений реформирования политической и государственной власти. Среди которых, на наш взгляд,
значимое место занимают:
1)
Развитие системы власти, которая представляла бы все многообразие интересов различных
социальных групп и слоев общества, превращая этих субъектов в действительные факторы полити-
ческого управления обществом в целом.
2)
Политическая трансформация институционального механизма политической власти, что
означает ее организацию посредством модернизации соотношения государства и других основных
элементов политической системы.
3)
Дальнейшее развитие системы представительства социальных интересов в направлении
плюрализации политической власти в плане социального содержания, а также расширение
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
37
возможностей для социальных групп реально воздействовать на процесс принятия основных
политических решений на всех уровнях власти.
4)
Преодоление дисбаланса в сторону представительной формы реализации народовластия,
который выражается в усилении исполнительной власти при отсутствии серьезных механизмов
ответственности всех осуществляющихся властей за состояние дел в обществе и государстве.
5)
Развитие учредительной власти народа и его составных частей в качестве высшей, постоянно
действующей власти, непосредственно выражающей суверенитет народа.
1
Лейпхарт А. Многосоставные общества и демократические режимы // Полис. - 1992. - № 1-2. - С. 10.
2
Казахстанская правда. – 2004, октябрь – 22.
3
Конституция Республики Казахстан. - Алматы: «Жетi Жаргы», 1998. – 98 с.
4
Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института Президента Республики Казахстан: проблемы,
тенденции, перспективы (опыт политико-правового исследования): Монография. – Алматы: Изд-во «Арыс»,
2001. – 532 с., с. 444.
5
Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. –
Алматы: Казахстан, 1992.
6
Казахстанская правда. – 2004, октябрь – 22.
7
Нурсултан Назарбаев. На пороге XIX века. – 1996. - С. 190.
8
Казахстанская правда. – 2004, 22октябрь.
9
Политическая энциклопедия: в 2 т., т.2/Нац. обществ.-науч. фонд; рук. Проекта Г.Ю. Семигин. – М.:
Мысль, 2000. – 701 с., С.13-14.
10
Основы демократии и власти: учебное пособие /отв. hедактор Еськов Г.С. - М.: Изд-во «Союз», 1993. –
299 с., с.13-14.
11
Назарбаев Н. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997. – М.: Фонд содействия
развитию социальных и политических наук, 1997. - C. 418.
12
Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Новый
Казахстан в новом мире» // Казахстанская правда. – 2007, 28 февраль.
ƏОЖ 329.13 (574)
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТ: ҚАЛЫПТАСУ ДƏУІРЛЕРІ
Нұрымбетова Г.Р. - саяси ғылымдарыны! докторы, профессор Абай атындағы $аз%ПУ
Қазіргі кезеңде президенттік институттың басқару үлгісі ретінде танымалдығы артуда. Сондықтан
Президент институтын, Президенттің мемлекеттік органдармен өзара қарым-қатынасын, билік тармақтары
жүйесіндегі Президент орнын анықтау өте өзекті жəне өткір мəселе ретінде жан-жақты зерттеуді, ғылыми
тұрғыдан баға беруді талап етеді. Отандық саяси ғылымда Қазақстандағы Президент институтының дамуы,
оның қалыптасуын дəуірлеуге қатысты саналуан көзқарастар бар. Бұл зерттеу тақырыбының көпжақты, көп-
қырлы күрделі мəселе екенін дəлелдейді. Мақалада автор Қазақстандағы Президент институтының қалыптасу
үдерісін кезеңдеуде оның заңдық-құқықтық негізіндегі өзгерістермен қатар құрылымдануын ескере отырып
оны бес кезеңге бөлуді ұсынады. Президенттік институттың елiмiздегi демократиялық өзгерiстердi жүзеге
асырудың іргелі негiзiне айналуында ұлт көшбасшысы Н. Назарбаевтың атқарған рөлі айшықталған.
Тірек сөздер: тəуелсіздік, демократия, президент институты, президент, дəуірлеу, заңдық негіз.
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы Қазақстан үшін күн тəртібінде тұрған маңызды да күрделі мəселе –
социалистік нұсқадан өзгеше даму жолын таңдау болды. Осы орайда, бұдан 25 жыл бұрын, 1990
жылы 24 сəуірде Қазақ КСР-нің ХІІ шақырылымдағы Жоғарғы Кеңесінің І сессиясында Қазақ КСР-де
Президент қызметін тағайындау туралы қабылданған тарихи шешімнің Қазақстанның даму жолын
анықтауда маңызды рөл атқарғаны айқын. Уақыт өте келе тарихи құжат қабылданған кезеңді Н.Ə.
Назарбаев «...1990 жылдардың басында біз терең жардың тұсына тақау тұрған едік», - деп сипаттайды [1].
Іле-шала басталған реформалар бүгінгі əлем таныған Қазақстанның саяси-мемлекеттік келбетін
қалыптастырды. Осы қайта құрулардың ажырамас бөлігі - республикалық басқару аясында
президенттік республиканың қалыптасуы. Президенттік республика идеясы қазақ жерінде, қазақ
саяси ойында əлдеқайда ертеректе пайда болған еді. ХХ ғасыр басындағы «Алаш» партиясы
бағдарламасының жобасында «...Үкімет басында Учредительное собрание мен Г.Дума қалауынша
кесімді жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу...» [2, 82 б.] -
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
38
деп жарияланғаны мəлім. Алаштықтар қалаған президенттік басқару Қазақстанда халқымыз ежелден
аңсаған азаттықтың негізінде орнады. Бүгінгі күні Ата заңға сəйкес «Қазақстан Республикасы –
президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет».
Президент институты əлемде басқарудың қазіргі ең танымал үлгісі ретінде таралып отыр.
Президенттік институт мəселесін зерттеуші ресейлік маман Н.А. Сахаров мəліметіне сүйенер болсақ,
1993 жылы БҰҰ кірген 183 елдің 130 өзінің мемлекеттік құрылысында президент лауазымын
ендірген. Соңғы деректердің бірінде бұл елдердің саны 143-ке дейін көбейгені айтылады. Демек
президенттік институттың басқару үлгісі ретінде танымалдығы артуда. Сондықтан Президент
институтын, Президенттің мемлекеттік органдармен өзара қарым-қатынасын, билік тармақтары
жүйесіндегі Президент орнын анықтау өте өзекті жəне өткір мəселе ретінде жан-жақты зерттеуді,
ғылыми тұрғыдан баға беруді талап етеді.
ХХ ғасырдың 90 жылдарында КСРО-дағы демократиялық өзгерістер нəтижесінде дүниеге келіп,
кейіннен тəуелсіз мемлекеттердің мемлекеттік басқару жүйесіндегі жетекші институттың біріне
айналған президенттік институт мəселесі əркезде де зерттеушілер назарынан тыс қалған емес.
Отандық зерттеушілер пікірінше «Президенттік институт – бұл өзгеріп отыратын экономикалық,
əлеуметтік, саяси, халықаралық жағдайлар ықпалымен жетіліп, эволюцияға ұшырайтын конституция-
лық институт. Бұл елдегі жоғары сайланбалы саяси институт, əрі саяси жəне қоғамдық бірлестік.
Президенттік билік институт ретінде президентті сайлау жолдары; билік басында болу мерзімі; оның
өкілеттігі; импичмент процедурасы; Президенттің парламентпен, бюрократиямен, сот билігімен
қатынасынан тұрады» [3]. Анықтамада президенттік институттың күрделі саяси институт екені айқын
көрсетілген.
Отандық саяси ғылымда Қазақстандағы Президент институтының дамуы, оның қалыптасуын
дəуірлеу туралы саналуан көзқарастар бар. Бұл зерттеу тақырыбының көпжақты, көпқырлы күрделі
мəселе екенін дəлелдей түседі. Зерттеуші А.Х. Бижанов Қазақстандағы Президент институтының
қалыптасуын төрт дəуірге бөле отырып, былайша негіздеген:
«1991-1993 жж. – Президент пен ҚР Министрлер Кабинетінің ортақ аппаратының болуы ел
Президентінің атқарушы билік тармағының басшысы ретіндегі мəртебесін көрсетеді.
1994-1995 жж. – ҚР Президентінің таза басқармалық функциялардан алыстау тенденциясы,
Премьер-Министр мен Министрлер Кабинетімен өкілеттігін бөлісу уақыты.
1995-1996 жж. – Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінің «президенттік» сипатының
құқықтық негізделуі, 1995 жылы тамызда ҚР Конституциясының жəне мемлекеттік билік тармақта-
рының мəртебесін, функциялары мен өкілеттігін анықтаған заңдардың қабылдануы;
1997 жылдан бастап – жаңа дəуір басталды» [4, 89-90 бб.].
Келесі дəуірлеу авторы зерттеуші М.С. Əшімбаев: 1990-1993 жж. қамтыған бірінші дəуірді кеңес-
тік үлгідегі квазипарламенттік республика, одан кейін өкілетті органда кəсіби парламент мəртебесінің
болмауына байланысты «өтпелі» парламенттік республика деп анықтайды. Екінші дəуірді - 1993-1995
жылдар аралығын аралас, жартылай президенттік басқаруға жатқызады. Автор мұны Қазақстанның
өкілетті органдарының биліктік өкілеттіктерінің шектеле бастауымен негіздейді. Үшінші дəуір -
1995-2001 жж., Қазақстанда президенттік республиканы орнатқан 1995 ж. Конституцияның қабылда-
нуымен байланысты. 2001 жылдан төртінші дəуір басталып, президент институты саясиланды деп
есептейді[5].
Ал саясаттанушы Е.Ертісбаев Қазақстандағы президент институтының қалыптасуына ретроспек-
тивті шолу жасай отырып, республика саяси жүйесіндегі эволюция тұрғысынан келесі дəуірлерге
бөлген: Бірінші парламенттік республика дəуірі – 1991 жылдың сəуір-қараша айлары; екінші
жартылай президенттік республика дəуірі – 1991 ж. қарашасынан – 1993 жылдың қаңтарына дейін;
президенттік республика дəуірі – 1993 ж. қаңтарынан – 1995 ж. наурызына дейін; 1995 жылдың
наурызынан суперпрезиденттік республика [6, 538 б.]. Зерттеуші А.Ғабжаліловте өз зерттеуінде осы
өлшемдерді басшылыққа алған[7].
Сонымен Қазақстан Республикасында Президент институтының қалыптасу дəуірлерін айқындауда
авторлар заңдық-құқықтық белгіні басшылыққа ала отырып, бірі – 3 дəуірге бөлсе, екінші автор – 4
дəуірге бөлген. Айта кеткен жөн, осы дəуірлеуде барлық авторлар 1995 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасы Конституциясының шешуші рөл атқарғанын мойындайды. Əрине, ой мен шығарма-
шылық еркіндігі орныққан демократиялық қоғамда қай дəуірлеудің болмасын өмір сүруге хақысы
бар. Мұндай саналуан ұстанымдардың болуының өзі еліміздегі саяси ой мен ғылымдағы плюрализм-
нің дəлелі. Дегенмен, тағы бір көңіл аударатын жағдай, дəуірлеудің 1995 жылмен, 1997 жылмен,
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
39
2001 жылмен аяқталғаны. Əрине бұл авторлардың зерттеу жүргізген жəне еңбектерін жариялаған
уақытпен байланысты екені түсінікті. Сондықтан Президент институтының қалыптасу мəселесін одан
əрі зерттеу жалғаса беретіні сөзсіз.
Осыған орай, басқа зерттеушілердің пікірлерін ескере отырып, Президент институтының қалып-
тасу үдерісіне қатысты дəуірлеуді жалғастырғанды біз де жөн көрдік. Нақтырақ келсек, Қазақстан-
дағы Президент институтының қалыптасу үдерісін кезеңдеуде оның заңдық-құқықтық негізіндегі
өзгерістермен қатар құрылымдануын да ескерген жөн. Осыған байланысты келесі дəуірлерді
анықтауымызға болады:
Бірінші дəуір – 1990-1995 жылдар аралығы. Əрине, бұл дəуір Президент институтының
бастауында тұрған 1990 жылы 24 сəуірде қабылданған «Қазақ ССР Президенті қызметін тағайындау
жəне Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»
Қазақ ССР-ның заңымен тығыз байланысты, яғни Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінде
бұрын-соңды болмаған Президент қызметінің енгізіліп, оның басқару жүйесіндегі өз орнын іздеу
дəуірі
. Бірінші дəуірдің уақыттық шегін 1995 жыл деп анықтауымыздың басты себебі - 1995 жылғы
ҚР Конституциясы қабылданғанға дейін Президент мəртебесі мен оның басқа билік тармақтарына
қатысты өкілеттігі айқын болған жоқ.
Екінші дəуір 1995-2001 жылдар аралығын қамтиды. 1995 жылғы ҚР Конституциясының
Қазақстанды президенттік басқару нысанындағы мемлекет деп анықтауы Президент институтын
саяси жүйедегі жетекші институтқа айналдырып, оның мəртебесіне түбегейлі өзгерістер алып келді.
Президент өкілеттігіне де өзгерістер енгізіліп, алғаш рет Республика Президентінің Əкімшілігін
қалыптастыру туралы мəселе қамтылды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
құқықтық жағдайын белгiлеген «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық
заң 1995 жылы 26 желтоқсанда қабылданды. Аталмыш заң Президенттің басқа билік тармақтарымен
қарым-қатынасын нақтылауға мүмкіндік берді. Осылайша, Президент институтының заңдық негізі
толыққанды қаланды. Президент институты 1993 жылғы Конституцияда берілгендей биліктің атқару-
шы тармағына қосақталмай, Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін көрсетіп, оны жүзеге асыру-
шы, яғни Президент үш билік тармағынан жоғары тұрған арбитр іспетті, əрі соған сай өкілеттіктерге
ие болды.
Осы дəуірде Президенттің ішкі жəне сыртқы саясаттағы өкілеттігін қамтамасыз ету мақсатында
құрылған Кеңестер мен комиссиялар да оның құрылымдануын көрсетеді. Олардың қатарында 1998
жылдың 30 маусымында құрылған Президент жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі; 1998 жылғы
22 желтоқсанда құрылған Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы жəне əйелдер
істері жөніндегі комиссия болды. Сонымен қатар, 1999 жылы Президенттің балама негізде сайлануы
оның легитимділігін күшейтіп, нығайтты.
Үшінші дəуір – 2001-2007 жылдар аралығы. 2001 жылы ҚР Тұңғыш Президенті туралы заңнын
қабылдануы Президент институтының дамуындағы жаңа дəуірге негіз болды. Үшінші дəуірде заман
талабынан туындаған мəселелерді шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы
2001 жылы 29 қаңтарда Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі Кеңес,
Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы 2002 жылғы 19 ақпанда Құқықтық саясат жөніндегі
кеңес, 2002 жылғы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы бұқаралық
ақпарат құралдары (ақпараттық саясат) жөніндегі қоғамдық кеңес, 2002 жылғы 2 сəуірде Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жəне мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын сақтауы мəселелері
жөніндегі комиссия, 2002 жылы 15 қарашада мемлекет пен қоғам арасындағы диалогты орнату
мақсатында құрылған тұрақты кеңес (ПДС), 2004 жылы 2 қарашада Президент жарлығымен
Президент жанында құрылған консультативтiк-кеңесшiл орган Демократия мен азаматтық қоғамды
дамыту мəселелерi бойынша Ұлттық комиссия, 2005 жылғы 23 сəуірде Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Кəсіпкерлер кеңесі құрылды. Мұндай құрылымдардың дүниеге келуі
Президент институтының тармақталып, күрделі əрі тұрақты жүйеге айналғанын көрсетеді.
Еліміздегі президент институты ресми ғана емес, бейресми де нығайды. Осыған орай, 2001 жылы
«Қазақстандықтардың əлеуметтік-саяси көңіл-күйін» анықтау мақсатында Мəдениет жəне ақпарат
министрлігі бастамасымен жүргізілген социологиялық сауалнама нəтижесін келтіре кетелік. Респуб-
лика Президентінің қызметін сауалнамаға қатысқан респонденттердің 76,3% қолдаған. Парламент,
үкімет, саяси партиялар сияқты жетекші саяси институттар арасынан Президент институтының
рейтингі жоғары тұр [8, б.24].
Төртінші дəуір – 2007 жылдан бүгінгі күнге дейінгі уақыт аралығы. 2007 жылы ҚР
Конституциясына енгізілген өзгерістер мен түзетулерден кейін Президент институтының дамуында
жаңа дəуір басталды. Конституциялық өзгерістер билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдік жəне
Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж.
40
тежемеліліктің тиімді жүйесін қалыптастыруға бағытталды. Президенттің Парламентке, Үкіметке,
Жоғарғы сотқа, Орталық сайлау комиссиясына, Ұлттық банк пен əкімдерге қатысты өкілеттігі нақты-
ланды. Президент енді жалпы Парламент сайлауларын ғана емес, енді Парламент палаталарының
сайлауын да тағайындау құзырына ие болды. Конституцияға енгізілген өзгерістерге сəйкес
Президенттің кейбір өкілеттіктері Парламент құзырына көшті. Парламент Үкіметті, Конституциялық
Кеңестің үштен екі бөлігін, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп комитетін қалыптастыру жəне
олардың қызметін бақылау құзырына ие болды. Бірақ бұл Президент институтын əлсірету емес,
керісінше басқа демократиялық институттарды дамыту арқылы оның əлеуетін күшейту болып
табылады.
Президенттік институттың елiмiздегi демократиялық өзгерiстердi жүзеге асырудың іргелі негiзiне
айналуында ұлт көшбасшысы Н. Назарбаевтың атқарған рөлі зор. Ұлт көшбасшысының ерекше рөлі
мен орнын айшықтау мақсатында 2010 жылдың 14 маусымында арнайы заң қабылданды. Осыған
орай «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы», «Қазақстан Республикасының Президенті
туралы», «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы» заңдарға өзгерістер енгізілді. Ал
2011 жылы 2 ақпанда Конституцияға енгізілген өзгеріске сəйкес Президенттің кезектен тыс сайлауы
Республика Президентінің шешімімен тағайындалатын болды.
Қорытындылар болсақ, Қазақстан Республикасында президенттік басқарудың заңдық-құқықтық
негізі қаланып, ол демократияландыру бағытындағы саяси жаңартуды жүзеге асыруда жетекші рөл
атқаруда. Сонымен қатар, Президент институтының жаңару үдерісі бүгінгі күнге дейін жалғасуда.
Осы 2015 жылы басталып кеткен бес институционалдық реформаны жүзеге асыру аясында
Президенттің Парламент пен Үкіметке қатысты биліктік өкілеттіктерінің қайта бөлінері сөзсіз.
1
Назарбаев Н.D. ЖEз жылға татитын он жыл: Президент Н.D. Назарбаевты! $Р тəуелсіздігіні! он
жылдығына арналған салтанатты жиналыста сFйлеген сFзі. – Алматы: АтамGра, 2001. – 112 б.
2
$Gл-МGхаммед М. «Алаш» бағдарламасы: -иянат пен а-и-ат. – Алматы: АтамGра, 2000. - 240 б.
3
Политология. Под ред. А. Нысанбаева. – Алматы: А-ыл кітабы, 1998. – 367 с.
4
Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода. –
Алматы: Hнер, 1997. – 275 с.
5
Ашимбаев М.С. Политический транзит: от глобального к национальному измерению. – Астана: Елорда,
2002. - 304 с.
6
Ертысбаев Е.К. Казахстан и Назарбаев: логика перемен. - Астана, Елорда, 2001. – 576 с.
7
Габжалилов А.Х. Формирование и развитие института президентства условиях модернизации
казахстанского общества. Автореферат на соиск. уч. степени .... - А., 2010.
8
Развитие Республики Казахстан в оценках и мнениях граждан страны (по результатам
социологического мониторинга общественно-политической ситуации в марте-апреле 2001 года). – Астана,
2001. 48 с
.
Резюме
В современных условиях растет значимость института президентства как формы правления. Именно
поэтому необходимо научное изучение института президента, его место в ветвях власти, взаимоотношения с
государственными органами. В отечественной политической науке существуют различные точки зрения
относительно становления, развития и периодизации института президентства в Казахстане, что подчеркивает
многосложность и многоплановость данной проблемы. В статье автор вычленяет пять этапов института
президентства с учетом изменений в его законно-правовых основах и его структурализации. Особо выделена
роль лидера нации Н.Назарбаева в укреплении основ института президентства как фактора демократических
перемен в стране.
Ключевые слова: независимость, институт президентства, демократия, президент, периодизация, правовые
основы.
Summary
In modern conditions, growing importance the institute of presidency as a form of government. It is therefore
necessary scientific study the institute of presidency, his place in the branches of government, relations with
government authorities. In national political science there are different points of view regarding the formation,
development and periodization of the institute of presidency in Kazakhstan which underlines polysyllabic and diversity
of of this problem. In article the author distinguishes five stages of the presidency in view of changes in its legitimate
legal basis and its structuralization. Highlighting the role of the Leader of the Nation N. Nazarbayev to strengthening
the foundations of the presidency as a factor for democratic change in the country.
Keywords: independence, the institute of presidency, democracy, president, periodization, the legal bases.
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г.
41
УДК 9 (574) «19»
СТРОИТЕЛЬСТВО ВОЕННЫХ СООРУЖЕНИЙ И ПИКЕТНЫХ ДОРОГ В СИСТЕМЕ
ПОГРАНИЧНЫХ ЛИНИЙ В СЕМИРЕЧЬЕ И СЫРДАРЬИНСКОМ РЕГИОНЕ
В 1847 – 1864 гг.
Далаева Т.Т. - к.и.н., доцент КазНПУ имени Абая
В 1847-1864 гг. осуществляются военные операции по присоединению территории Семиречья и Южного
Казахстана в состав Российской империи. Возведением военных крепостей занимались военные специалисты
инженерного ведомства. Расположение основных военных построек и направление коммуникаций определял
высший должностной чин, в чьем административном подчинении предполагалась присоединяемая территория.
Особое внимание отводилось строительству пикетов между крепостями и оборонительным сооружениям рядом
с уже возникающими поселениями казаков в зоне военного продвижения.
Ключевые слова: объекты военного строительства, местные технологии строительства, пикеты и их
назначение, укрепления
Военные укрепления в степи становились действенным средством в деле утверждения российской
имперской власти в Казахской степи. Определение месторасположения и возведение их регламенти-
ровались специальными требованиями, которые были представлены в Высочайше утвержденном
учреждении военного министерства от 29 марта 1836 г. в параграфах с 313 по 337. В частности в §
316 было сказано: «Избрание на пространстве сей местности, пунктов, удобнейших для возведения
крепостей и укреплений, основываясь также на видах военных, на правилах инженерной науки и на
хозяйственных способах исполнения, зависит от генерал-инспектора по инженерной части и
инженерного департамента» [1, с.294].
Вопрос о возведении военных укреплений в Семиречье и Сырдарьинском регионе приобретает
важное значение в период активизации военно-наступательных операций в 1847-1864 гг. в связи с
завершением присоединения территории казахов Среднего и Старшего жузов.
В 1847 году в Копале было построено укрепление, что ознаменовало начало продвижения русских
войск в Семиреченский край. Первоначально Копальский приказ явился резиденцией пристава
Большой Орды (Старшего жуза), которым был назначен майор Врангель. Создание Копальского
укрепления положило начало утверждению русской администрации в Семиречье (Жетысу) и
укреплению позиций России в этой местности. С образованием Семипалатинской области в мае 1854
г. в его составе был создан Копальский военный округ.
В Положение об управлении Семипалатинской области от 19 мая 1854 г. были включены нормы о
полномочиях военного губернатора в сфере военного строительства: « Достарыңызбен бөлісу: |