Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Биосфера жэне ноосфера
Жер айналасындагы тірі организмдер өмір сүретін ерекшс тіршілік аймағын биосфера деп атайды. Бүл атауды түңғыш рет австриялык ғалым Е. Зюсс Биосфера туралы ілімді. Академик В.И. Вернадский жасады. Оның айтуынша, "Биосфера тіршіліктің қабығы - тірі заттың өмір суретін өңірі". Бүкіл Жер шарының атмосфералык биіктігінің астыңғы бөлігін биосфера алып жатыр. Оның қүрамына агмосфераның төменгі қабаты тропосфера, гидросфера (су қабықша) мен литосфераның (қаггы кабықша) жоғарғы беті кіреді. Биосфераның алымы бірнеше ондаган километрден түрады. Биосферадагы тірі массаның көбі құрлық пен мұхит бетінде байқалады. Бұл жерлерде тіршілік үшін негүрлым қолайлы жагдай, температура, ылғалдық, оттегі жэне басқа қоректік заттардың мөлшері жегкілікгі. Биомассаның жиналуы жасыл өсімдіктердің тіршілік эрекетіне байланысты. Жер бетінің геологиялық құрылысы, микроклиматы, су режимі, топырагы бірыңғай аймақтарын биотоп деп атайды. Биотоп аумағын мекендейтін жануарлар (зооценоз), өсімдіктер (фитоценоз) жэне микроорганизмдер (микробиоценоз) жиынгыгын биоценоз дейді. Ол әртүрлі организмдер арасындағы жэне олардың қоршаған ортамен белгілі қарым- кагынастарымен сипатталады. Биотоп пен биоценоз қосылып биогеоценозды құрайды. Кез келген биогеоценозда жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен қоректену тізбегі түрінде жэне қоршаган олі табиғатпен тұракты зат алмасуы арқылы байланысқа Күннің жарык энергиясын фотосинтез арқылы сіңірген жасыл өсімдіктер - өндірушілер (иродуцен п ер) қарапайым заттардан күрделі органикалык коспалар түзеді. Жануарлар - тұтынушылар (консументтер) - бүл бастапқы өнімді өз мұктаждығына пайдаланады. Соның нэтижесінде атмосфераның, топырактың жэне судың химиялық кұрамын жасайды. Мүндай үрдістерге әртүрлі қоректенетін микроорганизмдер - жеңілдетуиіілер (редуценттер) катысады. Адам осы экожүйелердің белсенді мүшесі бола тұрып, ылғи қоршаған ортаның ықпалын бастан кешіреді. Сондықтан да адамның кейбір аурулары биосфераның срекшеліктерімен байланысты иайда болады (эндемиялык жсмсау, тіс жегісі, тау ауруы, жұкпалы ауруларды қоздырушы, таратушы тірі организмдер). Сонымен қатар адам табиғатты белсенді түрде өзгертіп, өзінің шаруашылық әрекетіне жануарларды, өсімдіктерді, казба байлықтарын кеңінен пайдаланады. Алайда табигатты біржақты өзгертудің салдары зиянға әксп соғады. Ормандарды аяусыз қүртудан - су тасқыны, сел жүру, эорзия, топырактың шайылуы жэне кебуі, климаттың өзгеруі - барлық елдерге де эсерін тигізеді. Өнеркосіп қалдықтары ауаны, суды, топырақты уландыра отырып, тіршілікке зиянды косылыстарды енгізеді. Атом энергиясын пайдалану, сынау кезінде биосферага радиоактивті заттар жиналады. Зиянкес жэндіктер жэне арам шөптермен күреске карсы қолданылатын улы заттар қоректену тізбегі арқылы адамды да уландырады. Жидек, көкөністер арқылы, сондай-ак нюп арқылы мал еті мен сүтіне өткен у адам организмінде жиналып, ауруға шалдыкгырады. Адамзаттың саяси және әлеуметтік әрекеттері де табиғаттың өзгеруіне эсерін тигізуде. Ол энергия мен техникалық қуаты кеңінен меңгеріп, биосфера жағдайын өзгертуші ең басты күшке айналды. В.И. Вернадскийдің айтуынша, адам баласы осы кезде жердің жаңа қабыкшасын - ноосфераны ("саналы кабықшасын") игеріп отыр. Адамзат өзінін парасатты істері арқасында биосфераның шегінен шыгып, енді ғарыштык кеңістікті, планеталарды менгеруге кірісті. Адам организмінің ғарыштагы тіршілік жағдайына, төзімділігіне және психофизиологиялык мүмкіндігіне салмақсыздық қозғалыстың үдеуі, гиподинамия т. б. түрткілер әсерін тигізеді. Сондыктан өзі жасаган ортаны - биотехносфераны сақтау адамзаттың алдында түрған аса мадызды мәселеге айналды. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|