Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі

102 
«Жалғандықтан жасалған көңіл екен
» -
Кешегі доспын деген жанның бәрі. 
Жас шамалары әр түрлі болғанмен, ұлттық когнитивтік кеңістіктері бірдей 
екі ақын - Әбдіраштың Жарасқаны мен Маралтай Райымбеков - Абайдың 
дайын сөзқолданысымен өз өлеңдерінің семантикасын күшейтуге ұмтылады. 
Саяси құндылықтардың күрт өзгеріп, адамның күнделікті іс-әрекетіне 
ықпал етуі олардың когнитивтік базасының түрліше қалыптасуына да әсер 
етеді. Осындай себептерге байланысты ұлттық когнитивтік кеңістікте үлкен 
маңызға ие жекелеген көркем әдебиет, олардың авторлары бір кездері бір 
лингвомәдени кеңістікте өмір сүруші тілдік тұлғалардың біразына таныс 
болғанмен, қалың көпшілікке белгісіз болып қалады. Көркем мәтін авторының 
тілдік-мәдени құзіреті қашан да басқалардан жоғары болады, сондықтан ол 
оқырмандардың көбінің қолы жетпеген, тыйым салынған әдеби 
шығармалармен әр түрлі деңгейде таныс болуы мүмкін. Қаламгер мұндай 
шығармаларды претекст ретінде алғанда әр қилы мақсатты көздейді: а) өзінің 
алдындағы жазушы немесе ақынға құрмет-тағзымын көрсету яки оны сынау; ә) 
өз туындысында көріктеу немесе айшықтау амалы ретінде қолдану; б) өз 
мәтінінің семантикасын толықтыру, байыту немесе оған контраст тудыру; в)
жаңа мәтін түзу; г) астарлы ой қалыптастыру және т.б. Ал мұның өзі ол 
шығармаларды, авторларды ұмытпауға жәрдемдеседі. 
Қазақ халқының даңқты перзенті Б. Момышұлының орыс тілінде жазылған 
«Она» деген әңгімесіндегі интертексті қарастырып көрейік. Қаламгердің негізгі 
шығармалары қалың жұртшылық, отандық және шетелдік сыншы-зерттеушілер 
тарапынан назарсыз қалмай, өз бағасын алғаны аян, ал бұл әңгіме туралы пікір 
тек Оңтүстік Қазақстан облыстық газетінде жарияланған жергілікті 
рецензенттің мақаласында ғана кездесті. Б. Момышұлының 1971 жылы 
басылып шыққан «Я помню их» кітабына берген рецензиясында Ф. Фаткулин: 
«Азаматтық белсенділік, өмірдегі барлық теріс нәрсеге төзбеушілік – автордың 
өзіне де тән қасиеттер. Терең де аяулы махаббат көрсетілетін «Она» 
әңгімесінде ол өмір мен адамдар қарым-қатынасының күрделілігін айтпай тұра 
алмаған» - деп дұрыс көрсетеді [113]. Көлемі шағын бұл әңгіме – Б. 
Момышұлының сүйіспеншілік тақырыбына жазылған жалғыз шығармасы және 
мұнда жекелеген детальдар арқылы жазушының автобиографиялық деректері, 
яғни оның ұстанған моральдық-этикалық қағидалары көрініп қалып отырады 
Бұл орайда Б. Момышұлының билингв екенін есте ұстау керек, өйткені 
қостілді жазушының әлемді индивидуалды-авторлық танып-түйсінуінде оның 
ұлттық ерекшеліктері қайтсе көрінетінін, яғни оның эмоционалдық-образдық 
ассоциация жүйесінде ұлттық діл, ментальділік байқалатынын ескеру қажет. 
Әңгіменің әр абзацында дерлік кездесетін лексикалық және контекстік 
антонимдер, түрлі метафора, перифраз, мәтін бөліктерін байланыстырушы 
қызмет атқаратын келтірінді құрылым – кейіпкердің түсі, ондағы түр-түстер 
символикасы, графикалық құралдардың ақпарлылығы (көп нүкте, абзацтардың 
алшақ орналасуы), мәтін модальділігінің құбылмалылығы (бейтараптық, 
күмәндану, сенімділік, аңсау, үзілді-кесілділік, шарттылық сияқты сезімдер), 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

103 
интертекстердің бірнеше түрінің (цитата, хат, аллюзия) болуы лингвистер 
назарын ерекше аударады. Көркем мәтіннің композициялық-тілдік құрылымын 
құрайтын авторлық монолог, ішкі монолог, қосүнді сөз, диалогтің бәрі де осы 
әңгімеден табылады. Ал интертекстер автор баяндауында да, кейіпкер тілінде 
де кездеседі, демек, тілдік тұлғаның тілдік-мәдени құзіретін танытады. 
Қаламгер эпиграф ретінде авторы көрсетілмеген нақыл сөзді алған: 

жүктеу/скачать 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: