Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

97 
Демек, Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы бөлек. «Маса» мен «Қырық мысал» атты жыр 
жинақтары, әдебиеттану саласындағы ғылыми еңбек - «Әдебиет танытқыш», қазақ тілін 
оқыту бойынша оқулықтар мен жинақтар, оқыту әдістемесі бойынша оқу-әдістемелік 
құралдар; оқу-ағарту, графика, терминология мәселелеріне арналған мақалалар мен 
баяндамалар... Сондықтан А.Байтұрсынұлының бұл мол мұрасын бір басылым түрінде 
көрсету мүмкін емес [2]. 
Осы бай мұралардың ішінде көлемі жағынан да, мақсаты жағынан да тілдік, 
тағылымдық мұралар аз емес. Осы күнге дейін жинақталған деректерге қарағанда, 
А.Байтұрсынұлы 15-16 кітап шығарса, оның 11-12-сі тіл мен әдістемеге қатысты. 1910 жылдан 
бастап А.Байтұрсынов қазақ жазуын (графикасын) зерттей бастады. Басқа түркі халықтары 
сияқты қазақтар қолданатын араб таңбаларының қазақ тіліне таза күйінде келмейтінін біліп, 
оны қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне бейімдей бастады. Қазақ тілінің дыбыстық құрылымын 
зерттей бастады. 
Ұлт ұстазы қазақ балаларын ана тілінде оқытуға көп күш салды. Ол үшін қазақ 
әліпбиіне арналған құрал жазды. Алғаш рет 1912 жылы Орынборда «Оқу құралы» деген атпен 
басылды. Оқулық 1912 жылдан 1925 жылға дейін 7 рет қайта басылып, оқу-тәрбие жұмысында 
кең пайдаланылды. Кітап бетінің төменгі жағындағы сілтеме хатты қалай ұсыну керектігін 
және сабақ әдісін көрсетеді. Барлық әріптерді өткеннен кейін танымдық материалдар беріледі. 
Мысалы, «Туыс – туған туыс» деген атауда әке, ата, шеше, әже, шеше, аға, апа сөздері 
берілген. Киімге, ойындар мен ойыншықтарға, т.б. қатысты атаулар ұсынылады. Және бір айта 
кетерлігі, автор балаларға тәрбиелік мәні бар жұмбақтар - жауаптар, мақал – мәтелдер, өз 
тілінде жазылған шағын өлең мәтіндерін береді. 
Тіл үйретудегі ғылымның жұмысы қолданбалы грамматикамен жалғасын табуда. Бұл 
еңбек 1928 жылы Қызылорда қаласында «Тіл жұмсар» атты екі томдық кітап болып басылып 
шықты. [3]. Шығарманың үшінші бөлімін жазуы керек болса да, оны жазып, басып шығаруға 
үлгермей, 1929 жылы тұтқынға алынған болса керек. 35 беттік «Жұмсақ тілдің» І бөлімі 
«Сөйлеу, оқу, жазу тілін еңбек тәжірибесі арқылы танытатын кітап» ретінде ұсынылып отыр. 
Мәтіндермен жұмыс, сұрақ-жауап т.б. Екінші бөлімде бірінші бөлім бойынша білімдерін 
тереңдету, кеңейту тәсілі ретінде тапсырмалар беріледі. Осыдан кейін Ахмет Байтұрсынов 
сауат ашу мен тіл үйрету әдістемесін жасауды қолға алып, ол үшін «Баяншы» шығармасын 
жазды. Ол Т.Ш.Шонановпен бірге балалардың тілін шыңдау, сөз өнеріне баулу мақсатында 
үлкен хрестоматия («оқулық») құрастырды. Бұл оқулықтар оқулықтардың бастауы ғана емес, 
қазақ тілін ана тіліміз деп танудың да бастауы болды. «Қазіргі қазақ тілі» саласының түп 
қазығына айналды. 
Ахмет Байтұрсынұлы оқулықтарының ізі қазіргі мектеп грамматикасынан тілдің әр 
категориясының жіктелуінен бастап барлық терминдерге дейін кездеседі. Оның қазақ тілін 
талдау мен танудағы еңбегін атап өтуге болады. Бұл - термин жасау әрекеті [4]. Ғалым қазақ 
тілінің фонетикасы мен грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша 
термин ұсынады. Қазіргі кезде қолданылатын сөз тіркестерінің атаулары (зат есім, сын есім, 
сан есім, т.б.), сөйлем мүшелерінің аттары (бастауыш, баяндауыш, т.б.), сөйлем, сын есім, сын 
есім, тыныс белгілері, т.б. түрлі лингвистикалық ғылыми терминдердің жетекшісі -
А.Байтұрсынов, олардың барлығы дерлік қазақ сөзінен төл мағынаны жаңғырту (өзгерту) 
арқылы туған атаулар немесе жаңа тұлғада сөз жасау, негізінен, жасанды сөздер. Олардың 
бүгінгі күнге дейін қолданылып келе жатқандығы олардың өте табысты екенін дәлелдейді. 
Қазақ жазушы-педагогтарының педагогикалық көзқарастары, олардың Қазақстанда 
педагогика ғылымы мен білім беру саласына қосқан үлестері бұдан бұрын да ғалымдардың 
назарына ілініп, зерттеу объектісіне айналған болатын. Атап айтқанда, бұл жөнінде бірнеше 
диссертациялар қорғалып, монографиялар, оқу құралдары, оку бағдарламалары, кітапшалар 
мен мақалалар жарық көрді. Ал олардың еңбектерінің тізімі арнайы библиографиялық 
көрсеткіштер ретінде бірнеше рет шығарылды [5]. 

98 
Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұрасын зерттеуге арналған ана тілін оқытуға 
байланысты мәселелерге шолу жасалып, оның ғалым, әдіскер ретінде қалыптасуына өз 
кезіндегі әдістеме ілімінің әсері, әліппесі мен оқулықтарының жалпы сипаттамасы, олардың 
әдістемелік негіздері сөз болады. 
А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарасының қалыптасуына қоғамдық-тарихи 
жағдайлардың ықпалын ғылыми-педагогикалық тұрғыда саралайды, сол кездегі қаланған 
білім жүйесінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Ал екінші тарауда ғұламаның артына 
қалдырған еңбектеріндегі адамгершілік мәселелері жан-жақты сарапталып, бүгінгі мектеп 
оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың алғышарттары қарастырылады. 
Сол мақсатта пән сабақтарының мүмкіндіктерін негізге ала отырып, бастауыш сынып 
окушыларын «Ахметтану» атты пәндік үйірмелерге тарту, «Ахмет поэзиясы» атты кештер 
жүргізу арқылы оқушылардың рухани құндылық қасиеттерін қалыптастыру мүмкіндіктері 
қамтылады. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: