Ақиқат пен аңыз Әзілхан Нұршайықов

                          -  Мен өзімнің жауларымды ғана өлтіретін едім, - дейді тағы да Баукең міз 
бакпастан. 
                        -       Сіз әдебиетке қалай келдіңіз, коронел? 
                        -       Мен әдебиетке соғыстың буксирінде отырып келдім, коменданте. 
                        Министр енді Баукеңнің өзінің творчествосы туралы, Александр Бекпен ара 
қатынасы,   Қазакстан   хақында   айтуды   және   әскери   мәселелер   жайында   кеңес   беруді 
өтінеді. 
                          Баукең   мұндай   өте   көп   мәселелер   жайында   сөйлеуге   әзірленбегенін 
айтады. 
Сонда  басқа  генералдар да  Баукеңе   тілек  білдіреді,  Сізге арнайы  әзірліктің  керегі жоқ 
көрінеді, қолма-қол айтқан сөздеріңіздің өзіне-ақ разы болар едік деседі. Сонда Баукең: 
                               - Жарайды, мен жауға ешқашан берілген жоқ едім, достарыма берілдім, 
міне, - деп екі қолын көтереді. 
                             Мұның   бәрі   Баукеңнің   характеріне   байланысты   сөз.   Менің   ойлап 
отырғаным оның әскери тарихқа қажет пікірлері. 
                           Ал   осы   пікірлерді   Баукең   Кубаның   әскери-саяси   училищесінде,   әскери 
академияда сөйлеген сөздерінде айтқан. 
                          -       Менің   мамандығым   әскери   қызмет,-деп   бастаған   ол   академиядағы 
сөзін. - Біздің Конституциямызда: Отанды қорғау СССР-дің әрбір азаматтарының борышы 
деп   жазылған.   Менің   ұлтым   қазақ,   мен   Совет   Одағының   азаматымын.   Қазір   елудің 
ішіндемін. 
Соның   жиырма   бес  жылын   армия   қатарындағы   қызметке   бердім.   Армияда  қызмет   ету 
оңай емес, онымен ажырасу да оңай емес. Ұзақжылдық әскери еңбегімнің есесіне мен 
запастағы полковник ретінде қайғысыз-қамсыз жата беруіме болар еді. Бірақ запастағы 
азамат   ретінде   тып-тыныш   жата   беруіме   арым   төзбеді.   Менің   шығармаларым   өз 
басымның   естеліктеріне,   ерекше   эпизодтардың   ең   елеулі   көріністеріне   негізделген. 
Оларда   ойдан   шығарылған   оқиғалар   да,   ойдан   шығарылған   адамдар   да   жоқ.   Менің 
тақырыптарымның түйіні мынадай: 
                      1)          СССР азаматы тұлғасындағы қазақтардың қалыптасу процесі. 
                      2)          Жауынгердің қалыптасуы және жауынгерлік характердің қалыптасуы. 
Барлық кітаптарымда өз басымнан кешкен қателерімді де әңгімелеп отырамын. Ондағы 
мақсатым менің қателерімді кейінгі толкын жастар қайталамасын дегендік. 
                        Өлім деген сөзсіз нәрсе, бұлтару жоқ! Ол біреуге ерте, біреуге кеш келеді. 
Өлімнен   қорқуға   болмайды.   Еңбекке   қабілеттіліктен   айрылудан   қорқу   керек.   Өмірден 
қайткенде   көп   алу   дегеніміз   -   тоғышарлық,   ал   қоғамға   қайткенде   көп   беру   -   бұл 
күрескердің ісі. Өмірдің қуанышы да көп алуында емес, басқаларға көп беруінде, білім мен 
тәжірибеңді халыққа таратуыңда. 
                          Мінеки,   сөзін   осылай   бастаған   Баукең   енді   әскери   адамдардың   әскери 
тақырыпқа қойған сан алуан сұрақтарына жүйелеп жауап береді. Әскери трактат түріндегі 
ол жауаптар мынадай: 
                          Мен   қайткенде   де   қоғамға   пайдамды   тигізсем,   Совет   Одағына   ақырғы 
демім біткенше еңбек етсем деп арман еттім. 
                          Армия - азаматтық зор мектеп. 
                          Менің армияда алға қойған міндетім Отанды жаудан қорғау еді, қорғадым; 
жазушылық   ісінде   алға   қойған   мақсатым   аға   буынның   ерлік   істерінің   үлгісін   дәріптеу, 
жастарды советтік патриотизм рухында тәрбиелеп, ерлікке үйрету еді, оны да орындап 
келемін. 
                          Жеке солдаттың тәжірибесі - жақсы мектеп. Ал бүтін взводтың тәжірибесі - 
университет. 
                          Менің өз кітабымның шекесіне жазатын эпиграфым мынадай: 
                          «Бұл   жазбаларымда   мен   тек   жақсы   тәжірибемді   ғана   ортаға   салмақ 
емеспін, өзімнің басымнан кешкен қателерімді де әңгіме етпекпін. Бауыржан Момышұлы». 
                          Егер менің кітабымның елге берер жемісі болса, онда еңбегімнің өтелгені. 

                           Кездесулерде менен Панфилов туралы көп сұрайды, қандай адам еді? - 
дейді.   Генерал   Панфилов   жауынгерлік   еңбегі   үлкен,   әскери   атағы   жоғары   бола   тұра 
кішіпейіл, ақжарқын, талап қойғыш та қамқор жан еді, нағыз орыстық, интернационалдық 
мінездің адамы болатын. 
                            Өзіне өзі сынмен қарау - оңай іс емес. 
                            Өзінің қателерінен сабақ алу әркімнің қолынан келе бермейді. 
                            Үлкен   бастықтың   оңдырмай   сөккенінен   адамды   өз   арының   сөккені 
әлдеқайда күшті. 
                           Москва түбіндегі ұрыстардың бірінен соң өзімнің онша сәтті болмаған бір 
шешімімді   генерал   Панфиловқа   баян   еттім.   Уставтың   кейбір   тармақтарына   негіздеп 
қабылдаған ол шешімнің ойдағыдай боп шықпағанын айттым. 
                           -      Бірінші Петр алдымен былай деп жазған екен, - деді генерал маған 
ойлана   жауап   қатып.   -   «Соқырдың   қабырғаны   сипалағаны   сияқты,   уставқа   жабысып 
қалма. Өйткені онда тәртіп жөні тізілген, ал мезет пен мезгіл, болар оқиға жазылмаған». 
Содан кейін Бірінші Петр сәл ойланыпты да, артынша мына сөздерді қосыпты: «Кімде-кім 
уставты орындамаса, қамшымен орындаттыру керек». 
                            - Бірінші Петр жақсы айтқан, жолдас генерал, - дедім мен Панфиловтың 
сөзін бөліп. 
                            - Жақсы айтуын жақсы айтқан, - деді Панфилов. - Оған дау жоқ. Алайда, 
ол Сізді қамшымен осқылар еді, ал менің өйтуіме Совет өкіметі рұқсат етпейді. Уставты 
біледі екенсіз, оны қолданба демеймін. Бірақ оның тармақтарын орнымен қолданған жөн, 
нақты жағдай не айтады, соны есепке алып, ретіне қарай қайрат жасау керек. Уставты 
жаттанды қолдануға, әрпіне жабысып қалуға тыйым саламын. 
                              Генерал Панфиловтың  осы  сөзін өмір  бойы жадымда сақтап келемін. 
Соғыс уақытындағы қиын-қыстау кездерде, одан кейін де сан рет генералды есіме алып, 
оның   маған   ақыл   айтқан   сол   сәтін   көз   алдыма   келтірдім.   Тіпті   қазір,   өзім   қартайып, 
генералдың   жасынан   асып   кеткен   шақта   да,   оны   көз   аддыма   әкеліп,   «ақылдасып» 
аламын, содан кейін сабама түсемін. (Қарт кісілер ашушаң келеді ғой.) 
                                Устав   -   бейбіт   күнде   заң,   соғыста   творчество.   Ал   творчество   тек 
ақылмен, терең оймен ғана жүзеге асады. 
                                Бұйрық   халық,   Отан   атынан   беріледі,   берілген   соң   оны   орындаушы 
адамның тағдырына айналады. 
                                Әскерлер командир үшін емес, командирлер әскер үшін керек. 
                               Командирлік өнердің басты міндеті - көптің көңілін ашар кілтті табу. 
                               Соғысатан - адам, ал техника дегеніміз оның қолындағы күрес құралы. 
Өзінің  қолындағы техниканы,  дастарқан  үстінде қасықты жұмсағанындай,  жақсы игеріп, 
жұмсай   алатын   саналы,   намыскер,   инициативты,   белсенді   жауынгер   -   міне,   нағыз 
жауынгер тұлға осы. 
                             Бейбіт күнде де, соғыста да әскерлердің саяси-моральдық факторының 
шешуші маңызы бар. 
                              Саяси бөлім - әскерлердің рухани штабы. 
                              Ерлік істелмесе - ешкім де қалам тербемейді. 
                               Армияда   саяси   жұмысты   ұйымдастыру   жауынгерлік   әзірлікті 
ұйымдастырудан әлдеқайда күрделі. 
                               Ұрыста саяси жұмысты ұйымдастырудың жай-күйі командир шешімінің 
белгілі бір буынын жасап алудан бір де кем емес. 
                               Ұрыста   командир   шешімін   саяси   жағынан   қамтамасыз   ету   -   ұрысты 
материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуден бір де кем емес. 
                               Қарулы   күштер   дегеніміз   Отанның   бостандығы   мен   тәуелсіздігін 
қорғауды,   революцияның   жеңістерін   сақтап   қалуды,   мемлекеттік   мүдделерді   сақтауды 
және халықтың жемісті бейбіт еңбегін қамтамасыз етуді көздейді, сол үшін жасақталады. 
                               Әскери   қызмет   дегеніміз   дені   сау   әрбір   азаматтың   асыл   парызы, 
ардақты борышы. 
                                Кімде-кім әскери қызметтен жалтарса, ол патриот емес. 

                                Армия өмірінің басты негізі - қатаң әскери тәртіп. Қатаң әскери тәртіп 
саяси биік саналылыққа, патриоттық сезімге, әр жауынгердің өзінің әскери борышын терең 
түсінуіне негізделеді. 
                                  Әрбір жауынгер тәртіпті болуға, өз қолындағы қарудың тетігін әбден 
игеріп, сақтай білуге, өз білімін үнемі көтеруге, өзінің әскери коллективін құрмет тұтуға, 
барлық   істе   өз   жолдастарына   көмектесуге,   өз   жолдастарын   лайықсыз   қадамдардан 
сақтандыруға және өз командиріне сөзсіз бағынуға міндетті. 
                                  Әскери   тәртіпті   нығайтудың   негізгі   әдісі   -   сендіру,   қосалқы   әдісі   - 
көндіру. Командир көндіру әдісін тәртіпсізді тәрбиелеудің ең соңғы шарасы ретінде ғана 
қолданады. 
                                   Командир   өз   бағыныштыларын   ашумен   емес,   ақылмен   тәрбиелеп 
үйретуі тиіс. 
                                  Командир   қара   қылды   қақ   жарған   әділ   болуға,   біреуді   шектен   тыс 
мақтауға да немесе біреуді жазықсыз жазғыруға да бармауы керек. 
                                Талап қою дегеніміз - заң, қаталдық дегеніміз - заңсыздық. 
                               Қаталдык басқа да заңсыздықтар сияқты, жауынгерді қорлайды, езеді, 
ызасын қоздырады. 
                                Саяси   саналылықтың,   жауынгерлік   дәстүр   мен   озат   тәжірибенің, 
тәртіпсіздікке   төзбеушілік   көзқарастың   негізінде   жауынгер   намыскер   адам   болып 
тәрбиеленіп, үйренуі керек. 
                                Намыскер емес адам - ерлік жасауға қабілетсіз. 
                               Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. 
                                 Ешкім   де   генерал   болып   тумайды.   Генералдар   солдатгардан   өсіп 
шығады. 
                               Ауыстыруға болмайтын адамдар жок. 
                               Еш нәрсе нормадан не кем, не артық болмауы керек. 
                              Соғыс жорығы - саяхат емес, ұрыс даласы - курорт емес. 
                              Командирдің қасына оны үнемі қолдай беретін пір еріп жүрмейді. Оның 
ойына, аспаннан сап етіп, ақыл түспейді. Ол мойнына өзінің барлық істерін сәттілікке сая 
беретін   бойтұмар   тағып   жүрмейді.   Тіпті   командирді   устав   ережелері   де,   оны   қаншама 
жатқа білгенмен, қолдай бермейді. Командир творчество адамы. Әр жағдай командирді 
әртүрлі   ойлатады,   әр   түрлі   толқытады,   әр   арнадан,   әр   саладан   оны   іздендіреді.   Бір 
жағдайдағы келісімді нәрсе екінші жағдайда сәтсіздікке ұшырауы мүмкін... 
                              «Уставта былай делінген екен, мен де солай істейін» деп устав әріптерін 
талисман   ретінде   ұстаушылар   шаблонистер.   Уставты   оқи   білу   өз   алдына,   оны   ұғына, 
астарына түсіне білу өз алдына. 
                                Мінеки,   Баукеңнің   Кубада   айтқан   әскери   ойларының   ұзынырғасы 
осындай. Революциялық Куба армиясының солдаттары мен командирлері бұл сөздерді 
разылықпен, ілтипатпен тындады. Өзіміз үйренер өнеге деп қабылдады. Куба Үкіметі мен 
Қарулы   күштері   генералитетінің   совет   полковнигі   Бауыржан   Момышұлының   құрметіне 
арналған қабылдау мәжілісінде сол кездегі Қарулы  күштер министрі коменданте Рауль 
Кастро былай деді: 
                              - Құрметті коронел Момышұлы! Біз бұрын Сізді Александр Бектің кітабы 
және өз кітаптарыңыз бойынша білуші едік. Енді өзіңізді көріп, өз аузыңыздан  сөзіңізді 
естіп отырмыз. Сіздің көп бейнет кешкен тәжірибеңіз біздер үшін, жас жауынгерлер үшін 
(Сіз,   әрине,   біздің   жастығымызды   мойындамай,   жаспыз   деп   айтып   қалғанымыз   үшін 
сөксеңіз   де)   айнымас   қағида   болды   және   бола   да   береді.   Біз   Сізбен   өз   жерімізде, 
Американың   азат   аралында   кездескенімізге   қуаныштымыз.   Сіз   әскери   адам,   жазушы, 
ғалым 
ретінде біздің ортақ ісімізге көп пайдаңызды тигізе аласыз. Сіздің біздің елге келуіңіз біз 
үшін ерекше көрініс болып табылады. Сіз өзіңіздің халықтардың патриоттық және достық 
әдебиетінің   әлемінде   істеп   жатқан   игілікті   еңбектеріңізбен   қолыңыздың   бос   еместігіне 
қарамай, біздің елге келуге мүмкіндік таптыңыз... Елімізде болған аз уақыттың ішінде Сіз 
үлкен   саяси   жұмыс   жүргізіп,   бізге   өз   тәжірибеңізді   айтып   бердіңіз,   өзіңіздің   жіберген 

қателеріңіз болса, оны да алға салдыңыз. Мұның бәрі біз үшін өте бағалы, коронел! Біздің 
республикамыздың ішкі және сыртқы жағдайы қазіргі уақытта өте күрделі болып отыр. Сіз, 
әрине, көре білетін адам, әскери және қоғамдық қайраткер болғандықтан мұны өзіңіз де 
аңғармай   өткен   жоқсыз.   Біз   жалпыға   бірдей   міндетті   әскери   тәртіп   туралы   заңның 
жобасын   бүкіл   халықтың   талкылауына   беріп   отырмыз.   Мен   Фидельдің   тапсырмасы 
бойынша Москвада болғанымда, біздің елші арқылы Сіз жөнінде анықтама алып та көрген 
едім.   Кейіннен   біздің   елші   хабар   етті:   Сіз   аман-есен,   Алматыда   тұрады,   кітап   жазады 
дегенді айтты. Содан кейін тиісті каналдар аркылы Сіздің бізге келуіңіздіьөтінген едік... Сіз 
өзіңіздің   келетініңізді   күн   ілгері   білдірмегеннен   кейін   біз,   тиісті   түрде,   лайықты   қарсы 
алуды ұйымдастыра алмадық. Бұл үшін мен Сізден ғапу өтінемін... Сіз риза болсаңыз, 
коронел,   біз   ризамыз.   Бұл   қабылдаудың   өзі   де   біздің   премьер-министрдің   -   Фидель 
Кастроның   арнайы   нұсқауы   бойынша   өткізіліп   отыр.   Өзіңіз   көріп   отырғандай   мұнда 
министрлер  және біздің  Қарулы  күштердің әскер  түрлерінің  бас командашылары  отыр. 
Фидельдің өзі шұғыл жұмыспен тездетіп Ориентаға кетті. Маған Сіздің алдыңызда ғапу 
өтінуді сұрап еді... 
                            Құрметгі қстазымыз коронелдің денсаулығына, бұл кісі бұдан былай да 
ойымызға ой қоса беруіне, бұл кісінің семьясының бақытты болуына, бұл кісінің балалары 
жақсы ата мұрагерлері болуына тілектестік білдіріп, осы тосты түрегеп тұрып ішейік. 
                          Рауль Кастроның бұл сөзінен кейін рюмкаларын көтеріп, табандарынан тік 
тұрады. 
                           Осылай, бөтен жерге жалғыз өзі барып, бүкіл бір елді аузына қаратып, 
дүрілдетіп қайту Баукең сияқты ердің ерінің ғана қолынан келер. Бөтен елдің министрлері 
мен   генералдарына   өзіңді   танытып,   сөзіңе   бас   шұлғытып,   олардың   құрметі   мен 
сүйіспеншілігіне   ие   болу   үшін   қаншама   күш,   қайрат,   ақыл,   шешендік,   даналық   керек 
десеңші.   Бауыржанның   бойында   Исатайдың   ақкөздігі,   Махамбеттің   ақындығы, 
Аманкелдінің   ерлігі,   Чапаевтың   ерлігі,   Қажымұқанның   қайраты   бар.   Баукең   осы   бес 
батырдың   тоғысқан   нүктесі.   Ұлтымыздағы   әскери,   әдеби,   саяси   даналық   бір   басына 
тоғысқан тұлға осы!
Мен осылай деп ойладым. 
                          -       Немене,   ұйықтап   кеткен   жоқсың   ба?   -   деді   Баукең   мен   ұзақ   үнсіз 
қалғаннан кейін еңсесін көтеріп. 
                        -       Жоқ, Бауке, ұйықтағаным жоқ. 
X 
                        Баукең әңгімесін қайтадан жалғады. 
                         -      Сонымен мен Москва-Алматы поезының халықаралық вагонында келе 
жатырмын.   Поезд   вагон   ішіндегі   мені   тербетеді,   мен   өз   ішімдегі   ойды   тербеймін. 
Москвадан Алматыға қарай тартылып келе жатқан жаңа өмірімнің жағдайын ойлаймын. 
                         Алматыға келдім. 
                         -      Шынымен келдің бе? - деп әйелім бетіме ұзақ қарады. 
                         Содан кейін қасыма Бақытжанды алып, елге кеттім. Мен тек бәйбішемнен 
ғана   екі   перзент   көрген   кісімін   ғой.   Шолпан   деген   қызым   ертерек   қайтыс   боп   кетті. 
Жанымның жалғыз қабығы болып Бақытжан ғана қалған. Оның ер жетіп, қазір жұрт білетін 
жазушы болғаны өзіңе белгілі. 
                         Баламды қасыма ертіп, балалық шағым өткен жерлерді аралап, Жамбыл 
мен  Шымкентге  үш-төрт  айдай  жүрдім. Елмен,  ағайын-туыстармен  кездесіп, мауқымды 
бастым. 
                        Сөйтіп Алматыға қайтып келсем военкомат мені іздеп, шала бүлініп жатыр 
екен. Ол кезде маршал Жуков Қорғаныс министрі болатын. Ол кісі өзі Алматыға телефон 
соғып, полковник Момышұлы денсаулығына байланысты әскерден босап, Алматыға кетті. 
Сол   кісіні   қызметке   орналастырып,   пәтер   бергізіп,   артынан   маған   хабарлаңдар   депті. 
Военкоматтағылар   Алматыдан   мені   сұрастырып   таба   алмайды.   Министрге   жауап   беру 
керек. Олар соған сасқалақтап отыр екен. 

                          -       Министрге  полковник   Момышұлына   қызметтің  керегі жоқ.  Ол  әдеби 
еңбекпен шұғылданатын болады. Пәтерге орналастырудың да қажеті жок. Оның өз пәтері 
бар деп айтыңыздар, - дедім. 
                         Маршал Жуков аса әділетті кісі еді. Тіпті күні кешеге дейін мен оның есінде 
екенмін. Былтыр Москвада өткен Отан соғысы ардагерлерінің жиналысында ол Қазақстан 
делегациясына   келіп,   Момышұлы   қайда   деп   сұрапты.   «Ол   ауырып   жатыр»   дедік   деп 
Снегин айтып келді. Өз басым маршал Жуковқа өте разымын. Жұрт Жуковты қатал болды 
деседі. Дей берсін. Қаһармандық қаталдықтан туады. Жұмсақтан жолбарыс шықпайды. 
Понятно 
тебе? 
                            Москвадан   Алматыға   келіп   екінші   өмірімді   бастағанда   мен   қазақ 
әдебиетінің Мұхтар, Сәбит, Ғабит сияқты генералдары бола алмайтынымды білдім. Енді 
мен   баяғыдай   банк   қызметкері   де   бола   алмаймын.   Партия,   совет   қызметкері   болу 
қолымнан   келмейді.   Мен   ол   кезде   жалпақ   жайлауда   жағалай   отырған   ауылдарға   ат 
аздырып, тон тоздырып шеттен көшіп келген кірме сияқты едім. Қай ауыл коңсыға жайлы 
болар екен, қай үйдің іргесіне арбамның дертесін тіресем екен деп ойладым. Келгенді кет 
демейтін   кең   қолтық   жазушылар   ауылы   жаққа   жалтақтап   көп   қарадым.   Көгөрай 
шалғынның   төріне   қонған   ол   ауылдың   ордалары   көзіме   жылы   ұшырай   берді.   Сәкен, 
Бейімбет, Ілияс, Мұхтар, Сәбит, Ғабит үйлерін қоршалай қонған ақ отаулардың түндіктері 
тынымсыз желпілдеп жатты. 
                           Мен сол ауылдың шетіне тоқтап, әскери лашығымды тігетін орын іздедім. 
Кездестіре алмадым. Тау жақ қиядан үлкендігі шөккен атандай, кедір-бұдыр тасы көп бос 
орын таптым. Ол ешкімге керегі жоқ, ақ орда сыймайтын, ақ отаулар қонбайтын, ешкім 
қажет   қылмайтын,   бос   бұрыш   екен.   Мен   сол   жерге,   күз   жартастың   басына   әскери 
шатырымды орнатып, әдебиет аулына қоңсы қондым. 
                            Әскерден   босаған   соң,   Жамбыл,   Шымкенттен   оралып,   үйге   тізе   бүгіп 
жайғасқаннан кейін, ендігі генералдарыма сәлем берейін деп, жаңа мундирлерімді киіп, 
қылыш, маузерімді асынып, Пролетар көшесі, 11-ші үйдегі Жазушылар одағына бардым. 
Барсам басшылардан ешкім жоқ. Бір кабинетте көзәйнегі жарқырап жас секретарь отыр 
екен. Полковник Момышұлы әскерден босап, әдебиет полкының қарамағына келді. Енді 
осы   одақтың   әскери   жазушысы   боламын   деген   рапортымды   соған   беруіме   тура   келді. 
Осылай деп Бауыржан кеңкілдеп күліп алды. 
                             Автор. Неге күлдіңіз, Бауке? 
                               Бауыржан.   Рапорт   берердегі   менің   қылышымнан   қорқып   жас 
секретарьдың сонда стол астына кіріп кеткені ойыма түсіп, соған күліп отырмын. 
                              Сөйтіп  мен қазақ әдебиетінде ең  алғаш әскери  тақырыпты бастадым. 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: