Айбек қалиев

 
101 
Берермін саған сеніп домбырамды, 
Төгілтіп тербеу үшін қоңыр әнді. 
Қамшылап тор шолағын жүре бермей, 
Ағаң да әлі бір күн болдырады. 
 
Сонда сен айтқанымды жалғарсың да, 
Шығарсың Ұлытаудай талғар шыңға. 
Домбыра қағысың мен аққу үннен, 
Тыңдаушы Есенжолды аңғарсын да. 
 
Бақ қонды оннан жаңа асқаныңда, 
Асарсың өнердің сан асқарын да. 
Жарқырап әлі бір күн тұрарсың сен, 
Жұлдыз боп қазағымның аспанында! 
 
 
                Ана тілі 
 
Тербесе домбыраны он бармағым, 
Оралар ақ қағазға толғанғаным. 
Шығатын кер ауыздан кесір сөзді, 
Өлеңді өлтірер деп қолданбадым. 
 
Аузымда бал татыған ана тілім, 
Сондықтан қазақ болып жаратылдым. 
Құдай бір, құран шынды қазақша айттым, 
Арабтың оқысам да санатын мың. 
 
Білімнің тілден тарар сабағы да, 
Қазығы желісі мен сағағы да. 
Өз тілін білмеу өлім тірі адамға, 
Жүрген соң екі аяқты санағында. 
 
                  *** 
Кеудемен кейбір ақын көк тіреген, 
Шарлайды жерді қойып көкті кілең. 
Өлеңге табан тірер көкте орын жоқ, 
Шамасы жердегі өлең отты білем. 
 
Бере алмай келем елге берерімді, 
Тере алмай келем елден терерімді. 
Залымдық ғалымдыққа ақыл айтса, 
Дал болдым білмей кімге сенерімді. 
 
Дүние жеткізбейді қос аттыға, 
Кедейлік екі қолды босатты ма? 
Тоқпағы тіршіліктің күнде ұрғылап, 
Ауру ғып аяқ-қолды тұсатты да. 
 
Көңілім шағалаша шарықтамай, 
Өлімнен қайтып жүрмін барып талай. 
Әйтеуір жазығым жоқ тірі адамға, 

 
102 
Бағамды берер екен халық қалай. 
 
Үмітім солай менің тереңдеген, 
Жерім жоқ не болар деп елеңдеген. 
Түсімде аян берген өлеңші ата, 
–
 
Мұраңды ұрпағыңа берем, – деген. 
 
Мен бүгін алаңдамай жата берем, 
Қуанып немереме – «Ата» деген. 
Ұрпағым ақын болсаң қыран бол! – деп, 
Құдайдан тілек тілеп, бата берем. 
 
         *** 
...Ерте тұрған біледі, 
Сәулелеп таңның атқанын. 
Ертешіл пайда іледі, 
Дұрыс па ұйықтап жатқаның. 
Күншілдерден үлгі алып, 
Жамандықты жаттадың. 
Нәубәтім сенде сенім жоқ, 
Нәпсімді неге мақтадың. 
Басқа бақыт келтірер, 
Өсекті кере қаққаның. 
Дүние тілін алғанның, 
Көрмедім пайда тапқанын. 
Оңғанын естіп білмедім, 
Тиынға арын сатқанның. 
Құлқынның құлы болғанның, 
Кім көрді  жұрттан артқанын. 
Жараса ма жамандық, 
Қасқыр боп ұрлап тартқаның? 
Бұйрықсыз түгел бола ма, 
Қолыңменен қаққаның? 
Айналып ісің күманға, 
Жұртыңа сосын жақпадың. 
Харам болған шәймене, 
Тойып ұрлық кереңе, 
Жараспайды бай деген 
Он екі ағза  денеңе.  
Дақ салдың да арыңа, 
Арамды жиып сақтадың, 
Оқсыз  мылтық секілді 
Шайтанды дұрыс атпадың. 
Айла, қулық, арамдық, 
Болса егер баққаның – 
Көруің күнә тірліктің 
Арайланған ақ таңын.  
Қабіріңді көп бағып, 
Тіріліп қайтіп өнерсің. 
Бұл өлеіңнің иесі, 
Тақыр кедей атанған 
Есенжол деп білерсің! 

 
103 
 
          *** 
...Арманым, менің, арманым,  
Теңдікке қолды жалғадың. 
Сездірмей келдім пендеге, 
Қанатымның талғанын. 
Жүрегімнің жанғанын, 
Түндей өмір түрмесі, 
Талантымды жалмадың. 
Шығармасқа үнімді, 
Жұтқыздың жоқтық қармағын 
Көсіліп шаба алмадым.  
Жұртпен бірге жазылып, 
Ойын-тойға бармадым. 
Иыққа салдың  именбей, 
Дүниенің салмағын.  
Тістеумен келді Есенжол, 
Қанатып күнде бармағын. 
Секемді сезім жеткізді, 
Қоршауға мені алғанын, 
Өкініш болды өзекте, 
Түнекте түндей 
 қалғаным. 
Енді бүгін естідім, 
Бақыттың таңы атқанын, 
Қараңғы өмір қарасы, 
Келмеске мүлде батқанын. 
Азаттық үшін азамат, 
Жағалай жортып, шапқанын. 
Тілегіңді тілеймін, 
Арайлы, нұрлы, ақ таңым. 
Өзің болдың мақтаным.  
Шынжырын үзіп лақтырдым.  
Аурудың қанды қақпанын. 
Көтеріліп көңілім, 
Деді маған атқа мін.  
Тілегім мен жүрегім, 
Сарбаз деген саптамын. 
Күтіп едім боларын, 
Ұлы дүбір осындай.  
Түйдек жырды төгейін, 
Жауға шапқан қосындай, 
Тілегі бір бауырмен, 
Басым бүгін қосылды-ай. 
Сүюші едім бірлікті, 
Атамның түпкі досындай. 
Бас батыр мені қолтыққа ал, 
Езілген Еділ-Қапал ем, 
Теңдікке жүрген қосылмай! 
 
 
 
 

 
104 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘБІҚАЙ НҰРТАЗАҰЛЫ 
(1871-1931) 
 
      
 
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  ХХ  ғасырдың  басындағы  Торғай  өңіріндегі 
ақындық  мектептің  ұстаздары  –  Жұмабай  Шалабайұлы,  Сейдахмет  Бейсенұлы,  Есенжол 
Жанұзақұлы,  Күдері  Жолдыбайұлы,  Иманқұлдың  Әбдірахманы,  олардан  кейінгі  толқын 
Құбаша, Қарпық, Ақмолда, Қашқынбай ақындардың арасында Әбіқай Нұртазаұлының орны 
ерекше.  
Кеңес заманында кеңестік идеология мен саясатқа қайшы келгендіктен шығармалары жарық 
көрмеген Әбіқай ақын 1871 жылы Торғай уезі, Тосын болысында дүниеге келген. Әкесі 
Нұртаза Торғай мен Ырғыз төңірегіне аты мәлім молда кісі екен. Әкесінің ықпалымен екі 
жыл медреседе оқыған Әбіқай: 
 
        ...Кедейлік деген шіркін тарықтырар, 
Аяздай аза бойды қарып тұрар. 
Күрмеуге келмейтұғын қысқа жіптей, 
Қайтарып қайратыңды шалықтырар, – 
 
деуіне  қарағанда  құлашын  жайып,  кеңінен  білім  алуға  жағдайы  болмағанға  ұқсайды. 
Әйтпесе, Ахмет Байтұрсынұлымен ауылдас, әрі құрдас (аралары 2 жас) Әбіқайдың  оқымай, 
ауылда  қалып  қоюы  мүмкін  емес  сияқты.  Соған  қарамастан  Әбіқай  ескіше  өте  сауатты 
болған.  Кейіненнен  60  жасында  балалармен  бірге  латын  әліпбиін  үйренген.  Бұл  сөзімізге 
оның мына өлеңі дәлел: 
 
...Оқыдым латын әрпін алпыс жаста, 
Ғылым жоқ сатпай берген, бұрын босқа.  
Пұл алмай әділ кеңес оқытқан соң,  
Жұмылып оқып жатыр, кәрі-жас та.  
Қимылда, ынтаңменен еңбекші жас, 
Көзі айқын, көңілі ашық, сен жол баста.  
Біз қанша ұмтылғанмен уақыт өтті, 
Әй, тұрмыс, келер ме едің бұдан жаста. 
  
Әбіқай  ақын  белгілі-бір  оқу  орындарында  білім  алмаса  да,  өздігінен    талаптанып,  үнемі 
ізденіс  үстінде  болған.  Осынша  зеректігі  мен  зерделілігінің  арқасында  Әбіқай  өлеңдері  өте 
сауатты жазылған. Ол өлеңді ауызша да, жазып та шығарған. 
       Ендігі  сөз  Әбіқай  шығармашылығының  зерттелуі  мен  жариялануы  жайында.  Әбіқай 
ақын  шығармалары  бізге  ақынның  баласы  шежіреші,  әңгімеші  Ахметқан,  халық  ақыны, 
Әбіқайдың  шәкірті  Нұрхан  Ахметбеков,  жыршы  Жүсіпбек  Салықовтар  арқылы  жетті.  1957 
жылы  қазақ  поэзиясының  көрнекті  өкілдерінің  бірі  Қайнекей  Жармағамбетов  ақынның 

 
105 
баласы  Ахметқанның  аузынан  Әбіқайдың  біраз  өлеңдері  мен  “Тас  мешін”  дастанын  жазып 
алған.  Ол  дәптер  қазір  Торғайдағы  Н.  Ахметбековтың  музей-үйінде  сақтаулы  тұр.  Ақын 
шығармаларының  ішінен  кеңестік  идеологияға  сәйкес  келетін  бір-ақ  өлең  –  Ленин  туралы 
өлең 1969 жылы “Ленин деп халық жырлайды” деген жинаққа енгізіліп, жарияланған. Содан 
кейін жарық көрген шығармасы – “Тас мешін” дастаны. Бұл дастанды ақын С. Тұрғынбеков 
1990  жылы,  28  қыркүйекте  “Қазақ  әдебиеті”  газетінде  жариялады.  Ақынның  шығармалары 
азды-көпті аудандық газеттерде үзік-үзік жарияланғаны болмаса, жоғарыда аталған бір өлеңі 
мен  дастанынан  басқа  ешбір  мұрасы  күні  бүгінге  дейін  еш  жерде  жарық  көрмеген. 
Зерттелуіне келсек, ақын шығармашылығын С. Кенжеахметов, Н. Бектемісов, С. Оспановтар 
қарастырған.  Жазушы,  сатирик,  этнограф  С.  Кенжеахметов  “Торғай  ақын-жазушылары” 
еңбегінде  ақынның  өмірбаяны  мен  шығармалары  туралы  деректер  берсе,  жергілікті 
әдебиеттанушы-журналист, ақын Н. Бектемісұлы өзінің “Ахмет ұшқан алтын ұя” еңбегінде, 
Әбіқай  ақын  шығармашылығына  бір  тарау  арнаған  [3,  58  б.].  Әбіқай  шығармашылығы 
туралы  филология  ғылымдарының  кандидаты,  ақын  С.  Оспанов  облыстық  “Торғай  таңы” 
газетінің  1991  жылғы  1-2-сандарында  көлемді  мақала  жариялады.  Осылардан  басқа  Әбіқай 
ақын  шығармашылығының  зерттелуі  мен  жариялануы  жайында  ауыз  толтырып  айтарлық 
дерек жоқ.  
      Жалпылай  алғанда  ақынның  бізге  жеткен  әдеби  мұрасы    оншақты  өлең,  бір  мысал,  бір 
дастан және “Өлең туралы ойлар” деп аталатын қарасөзі. Ақын өлеңдерінің басым көпшілігі 
төңкеріске  дейінгі  болыстардың,  молдалардың,  ел  басшыларының  бойындағы  келеңсіз, 
жаман  мінездерді  сынауға  арналған.  Сол  дәуірдегі  болыстардың,  ел  басшыларының 
бойындағы  бақталастық,  шенқұмарлық,  күншілдік  сияқты  әдетті  заман  дерті  деп  түсінеді. 
“Штатқа таласқандарға” өлеңінде: 
 
...Ағайын, атқа міндің аһаласып, 
Біріңді-бірің күндеп, табаласып.  
Бақталас, шенқұмарлық шырқын бұзды-ау, 
Ерлерді ел бастайтын қара басып.  
Бұл күнде құрсақтының құрты қозды, 
Шіп-шикі шылқы майға араласып, – 
 
деп  елдің  атқамінер  азаматтарының  шенге  таласып,  “қара  басқанына”  налиды.  Сонымен 
бірге,  әйтеуір  малды  екенмін,  дәулетті  екенмін  деп,  өзіне  емес,  малы  мен  дәулетіне  сеніп, 
“құрты қозған құрсақтыларды” сынайды.  
 
...Аңғалдар ала қамшы аттанысты, 
Әуре боп бір-бірімен жағаласып. 
Заманды өңкей заңқой бүлдірген шақ, 
Ар кетті, адал, арам араласып, – 
 
деп болысқа ерген аңғал елдің бір-бірімен “ала қамшы” боп, жағаласып бірліктен, елдіктен 
айрылуына,  арынан  айрылуына,  заманның  бүлінуіне  “заңқойларды”  кінәлайды.  Ақынның 
“өңкей  заңқой”  деген  сөзінің  астарында  отаршыл  орыс  чиновниктері  мен  уезд  басшылары 
жатыр.  
 
...Ентігіп елу үйлік еліріп жүр,  
Қасқырдай қансоқтаға семіріп жүр.  
Төбеттер қызыл тұмсық болып әбден, 
Қаңқасын өлкесінің кеміріп жүр, – 
 
деген  жолдарда  образды  ойлайтын  ақын  уезд  басшылары  мен  болыс-билерді  қасқыр, 
олардың  қасындағы  атшабар,  поштабай,  шабарман-  жандайшаптарды  төбет,  олардың 

 
106 
талауында  қалған  қауқарсыз  елді  өлексе  етіп  бейнелеп,  барлық  ауыртпалықтың  елге  түсіп 
отырғанын метафора арқылы өте шебер бере білген.  
 
...Адасып алласынан молдекеңдер,  
Шарғысыз болды даулы сөзге шебер.  
Қадірлеп ісі қалмай пенде сенер, 
Боп кетті барлығы да баққа құмар,  
Қалмады дейтін бір жан “елдесе гөр”, – 
 
деген  ақынның  шырғалаңды  тоқтатады  деп  сенген  молдалардың  өзі  “алласынан  адасып”, 
“даулы  сөзге  шебер”  даукес  болуы,  балыстың  сойылын  соғушыға  айналып  “пенде  сеніп, 
қадірлейтін ісі қалмағанына”, елді елдесуге, бірлікке шақыратын жан болмағанына налиды. 
Осы  өлеңдегі  суреттер  М.  Әуезовтің  әйгілі  “Абай  жолы”  роман-эпопеясындағы 
“Қарашығынды”  еске  түсіреді.  Бұдан  басқа  осы  тақырыпқа  арналған  “Есжанға”, 
“Борышқорға”,  “Азамат,  мен  бір  ауру  өлердей-ақ”  өлеңдері  мен  “Қыран  мен  құладын” 
мысалында ақын болыстың қасында жүрген шабармандарына, байдан қарыз алып күн көріп 
жүрген борышқорларға “болыстан да, байдан қайыр жоқ, өз еңбегіңмен күн көр!” дей келе:  
 
...Харекет аз да болса талап етсең, 
Себеп сол ерге дәулет құралатын... 
...Онан да басқа бір жол тап, 
Егін сал, еңбек ет, адалыңнан мал тап,  
 
деп адал еңбекті насихаттайды.  
      “Түрмедегі  бауырларға”  өлеңінде  ақын  өткен  ғасырдың  жиырмасыншы  жылдарында 
кеңес  өкіметіне  жақпай,  қуғынға  ұшырап  Қостанайдың  “ақ  түрмесіне”  қамалған  ел 
азаматтарына  достық  көңілін  білдіріп,  қайрат,  жігер  береді.  Ақын  жаңадан  орнап  жатқан 
кеңес өкіметіне үрке қарайды, сенімсіздік білдіреді. Бұл өлеңде кеңестік қызыл империяның 
жандайшаптары – “шолақ белсенділердің” жағымсыз кейіптері саналады:  
 
...Өрге шыққан өңездерден үріктім 
 Хат жазды, – деп айтар қалсақ біліне.  
Сөз айтамын сүйек болған баладай,  
Өлмеген соң ұқсайық деп тіріге [3, 59 б.]. 
 
     Осыдан-ақ,  қазақ  халқының  басына  келе  жатқан  зұлмат-репрессияның  көлеңкесі 
жиырмасыншы  жылдардан  бастап  көрінгенін  байқауға  болады.  Өлеңде  коллективтендіру, 
жаппай отырықшыландыру саясатының зардаптары да әшкереленеді: 
 
...Жүдеді ел әттегенде осыны ойлап,  
Төбеге дүрсілдетті тосын ойнақ.  
Халықта мал да азайып бара жатыр 
Қайыстық қайран ерді қосып ойлап... [3, 59 б.]. 
 
     Ақын  түрмеде  жатқан  азаматтарға  барша  елдің  тілеулестік  ниеті  мен  тілегін  жеткізе 
отырып, оларға ақ патшаның қуғынын көрген Байтұрсын мен Ақтасты (Ахметтің әкесі мен 
ағасы),  Шақшақ  Жәнібек  тарханның  ұрпақтары  Мұса  мен  Шегенді  үлгі  етіп  көрсетіп, 
төзімділікке шақырады: 
 
...Ел көріп, бәрекелде, дегендей-ақ, 
Қату бол қайыспайтын емендей-ақ. 
Не пайда назырқаудан жанды мүжіп,  

 
107 
Тік қара Мұса менен Шегендей-ақ. 
Келеді уайым күн кімге тумай, 
Жүректе шөгіп қалар шешендей-ақ.  
Байтұрсын, Ақтастардан артық кім бар? 
Еңбегі кетер ме екен еленбей-ақ [3, 59 б.]. 
 
“Келеді  уайым  күн  кімге  тумай”,  –  деп  ақын  келе  жатқан  уайым  күннен  құтылар  амалдың 
жоқтығын да түсінеді. 
 
 
 
 
...Бет бұрып, бері келер белсенді жоқ, 
 
 
 
Жыласаң бәленше етем дегендей-ақ, - 
дей келе: 
 
 
 
...Киіңдер кеңес тонын келісті деп, 
 
 
 
Уайым ойламаңдар олақтай-ақ, – 
 
деп  “келісті  деп  кеңестің  тонын  киюден”  басқа  амалдың  қалмағанын  айтады.  Қызыл 
империяның  қылышынан  қан  тамып  тұрған  жиырмасыншы  жылдарда  жазылған  бұл  өлең 
кеңес өкіметіне деген әлсіз де болса қарсылық еді. Біздің:  
 
...Қожа мен молданы, 
Қойдай қу қамшымен... 
 
...Бізге күннің керек жоқ, 
Күн-көсем нұрын шашады, – 
 
деп  ұрандағандарды  әспеттеген  әдебиетімізде  Әбіқайларға  орынның  болмағаны  әрине, 
айтпаса да түсінікті.  
      Жаппай  коллективтендірудің  салдарынан  жұтаған  елдің  жағдайы  ақынның  “Азамат  мен 
бір ауру өлердей-ақ” өлеңінен айқын көрінеді:  
 
...Үй де жоқ, мал дегеннен адалым жоқ,  
Ат қойып, ешкімге айдар тағарым жоқ.  
Ешкімді сөз білдім деп сөккен емен, 
Әуелден жаратылыс, амалым жоқ, 
Қом түгіл қара қоң жоқ қозғалатын, 
Талпынып талып болдым, табарым жоқ.  
Басым бар байлап қойған бұзаудай-ақ, 
Есіктен аттап шығып барарым жоқ [3, 56 б.]. 
      “Байлаулы  бұзаудай”  еріксіз  коллективтендірілген  қазақ  халқы  осы  өлең  жазылғаннан 
кейін үш жылдан соң ашаршылыққа ұшырады. Әбіқай ақынның өзі де 1931-32 жылдардағы 
Торғай  өңіріндегі    ашаршылықтың  құрбаны  болды.  Ақынның  1921-22  жылдардағы  Торғай 
өңіріндегі  ашаршылық  туралы  жазған  “Тас  мешін”  атты  поэмасы  бар.  Бұл  поэма  “Қазақ 
әдебиеті” газетінің 1990 жылғы 28 қыркүйектегі санында жарияланды. Біздің болжауымызша 
поэма  жиырмасыншы  жылдардың  аяғында  жазылған.  Композициялық  құрылымы  “бірінші 
толғау”,  “екінші  толғау”  атты  екі  бөлімнен  тұратын  бұл  сюжетсіз  поэма  идеялық 
құндылығымен  де,  көркемдігімен  де  аса  бағалы  шығарма.  Поэманың  тақырыбы  1921-22 
жылдары  Торғайда  болған,  жергілікті  жұрт  “Тас  мешін”  деп  атап  кеткен  мешін  жылғы 
жұрттағы ашаршылық, елдің ауыр халі.  
     Тарихи деректерге жүгінсек, жаңа экономикалық саясаттың әсерінен Қазақстандағы ауыл 
шаруашылығы  1921-22  жылдары  дағдарысқа  ұшыраған.    Ауыл  шаруашылығында  болған 
апаттың  аяғы  сұмдық  аштыққа  апарып  соғады.  1921-22  жылдары  Орынбор  губерниясында 

 
108 
445 мың адам, Қостанай губерниясында 225 мың адам, Оралда 400 мың, Ақтөбеде  360 мың, 
Бөкей губерниясында 100 мың адам аштық азабын тартты.  
      Кейінірек  анықталған  мәліметтерге  қарағанда,  республикада  2  млн  300  мың  адам 
ашыққан.  
      Аштықтан  және  онымен  ере  келген  аурулардан,  сол  сияқты  ауыртпалық  жайлаған 
аудандардан үдере көшу халық санын күрт кемітті. 1914 жылы өлке жерінде 4 811 662 адам 
тұрса, 1922 жылы 3 795 963 адам қалды [39, 315 б.].  
      Ақын поэманы өзі жеті жасында куә болған “Жалпақ қоян” жұтын суреттеуден бастайды: 
 
... “Қоянда” мешіндей боп мал қалмады, 
Ішетін үйде тамақ, нәр қалмады.  
“Жарлыға арлы болма!” – деген мысал, 
Аулауға ілік-тамыр қарбаңдады.  
Жан жалдап, терін сатып талай сабаз, 
Тұқымын сақтау үшін мал қамдады [18] –  
 
дей келе, осы жұтты пайдаланып мол байлыққа батқан саудагер-спекулянттардың елді алдап, 
ұн, қант, шай сияқты азық әкеліп малға айырбастап елді шығынға батырғанын, елдің Арқаға, 
Сырға  ауғанын  айтады.  “Жалпақ  қоян”  жұтының  зардаптарын  суреттей  отырып  өзінің  елу 
жасқа келгенде көрген “Тас мешін” жұтын баяндауға көшеді: 
 
...Елуде көрдік жылды мешін деген, 
Салмағы кейін жатты кесілмеген.  
Жаяулық, жалаңаштық, тамақ аштық, 
Дауасыз темір түйін шешілмеген.  
Шалқыған шалқар көлде аққу едік,  
Кез болды бұл секілді кесір неден.  
Барлықты барымта алған бұл бір уақыт,  
Талғамай табылғанды жесін деген.  
 
Қыс түсті октябрьдің он бесінде, 
Ендігі ел ол сұмдықты көрмесін де.  
Алты айлық ақ сирақ жұт тегіс болды,  
Құдайым хан-қараңды тергесін бе... [18]. 
 
     Қыстағы  жұттан  малы  қырылып,  жаздағы  қуаңшылықтан  егіні  шықпай  сорпасы  сорға 
төгілген сорлы халықтың басындағы нәубетті ақын қабырғасына қайғыдан қан илене отырып 
суреттейді.  Ақынды  бұл  шығарманы  жазуға  итермелеген  де  осы  ауыр  қасірет  еді.  Себебі, 
Әбіқай  бұл  нәубетті  сырттан  бақылаушы  емес,  сол  нәубетті  басынан  кешірген  адам.  Адам 
ретінде ашаршылық зұлматы басына бір түссе, ақын ретіндегі қасірет-қайғысы одан мың есе 
ауыр  еді.  “Елдің  табанына  кірген  шөңге,  маңдайыма  кірсін”  дейтін  ақынға  өзі  көрген 
ауыртпашылықтан  көрі,  ел  басындағы  ауыр  жағдай  қатты  батқаны  анық.  Бұл  оның 
поэмасының өн бойынан айқын аңғарылады. Сондықтан да ақын:  
 
 
 
 
...Болдыру алыс емес, болып болдық,  
Айтпаймын албырттықпен өлең бар деп.  
Жылы сөз, рахым көзбен қарамады, 
Шыққан ел қыстан аман бізді жан деп.  
Тентіреп Торғай жұрты босып кетті, 
Тыңдаңдар өлең емес, мұны зар деп, – 
 
деп шығармасын өлең ретінде емес, зар ретінде тыңдауды сұрайды: 

 
109 
 
...Мешіннің қысы өтіп, жазын көрдік, 
Көп малдың жұттан қалған азын көрдік.  
Мал айдап, жал шайнаған бәрі де өтіп,  
Кедейлік замананың сазын көрдік.  
Кер кетіп, кейін қарап бара жатыр,  
Еш нәрсе көрінбей тұр әзір жөндік... 
 
...Сауын жоқ жазға қарай қарын ашты, 
Сырдағы, қырдағы ілік бәрі қашты.  
Аштықтан ажарлы жан көре алмадық, 
Бетіне қақ тұрмаған кәрі-жасты.  
Бағын мал, барар жер жоқ қайтеміз деп,  
Үміт қып, егін егіп тұқым шашты.  
Торғайдың торабына егін шықпай,  
Жұттан жұт бетер болып тағы ұласты.  
 
...Тамақ аш, бой жалаңаш жұрттың бәрі, 
Төгілді-ау кедейліктен ұлттың ары... 
 
...Аштықта жұрт жемеген шөп қалмады, 
Нәсілі адам болса тоқталмады.  
Табылды талай жерде жақсылардың,  
Тарыны кебегімен жеп салғаны... 
 
...Тапқанды талғамады тамақ аштық, 
Кигізді тері шекпен жалаңаштық.  
Қарындас қайрылмастай туды нәубет, 
Ғарасат майданындай қара бастық.  
Ұлға ата, қызға ана қарамады, 
Жалпақ жұт болғаннан соң заман аштық... [18]. 
 
Міне,  сізге  ұжымдастыру!  Қазан  төңкерісінің  шұғыласы!  Сәулелі  социализм  мен 
керемет  коммунизм!  Ішкі  Ресейде  ашаршылық  басталғанда  Арал  балықшыларына  сәлем 
жолдап,  үндеу  тастаған  “кемеңгер  күн  көсем”  Торғайдағы  аштық  түнегіне  “нұрын” 
шашпады.  Қазақстанда  да  бұл  аштық  туралы  біреу  білсе,  біреу  білмейді.  Ежелден  төрт 
түлікті  төресіндей  көрген  қазақ  халқы  үшін  тіршіліктің  қайнар  көзі,  құт-берекесі  де  мал 
шаруашылығы  деп  білген  ақын  төрт  түлікті  аңсайды.  Ашаршылықтың  зардаптарын  жан-
жақты ашып көрсетуде бұл өте тиімді тәсіл болып шыққан:  
 
...Бұрынғы қой-қозы жоқ маңыраған, 
Кешкілік мәре-сәре жамыраған.  
Атақты ауылдарда қара қалмай,  
Аңқиып ақ боз үй тұр қаңыраған... 
 
...Шұрқырап жылқы қайда кісінеген, 
Алланың кім ақылдас ісіменен. 
Мінгені ат орнына аяқ, таяқ, 
Талай ер тұлпар тұтып кісі деген.  
Тақымы тұғыр атқа тимегенді,  
Көндірді құдіреттің ісі деген... 
 

 
110 
...Алшаңдар інген қайда ыңқылдаған,  
Аққудай ботасы үйде сұңқылдаған.  
Сәуірде дәуір, дәурен көруші едік, 
Мәні жоқ мезгіл болды дымқылдаған.  
Торғайға тор жайғандай кездескен шақ, 
Толықсып тоны да жоқ жыртылмаған... 
 
...Өретін сиыр қайда таңмен азан, 
Дыбысы көрінетін бұрын мазаң. 
Ірімшік, қаймақ, қатық сиырда екен, 
Шаршадың шалап  татпай міне сазаң... [18]. 
 
Ақынның  ашаршылықты  суреттеуде,  поэманың  негізгі  идеясын  беруде  “Ақтабан 
шұбырынды, Алқакөл сұлама” кезеңін еске түсіретін Қожаберген жырау үлгісіндегі тәсілі де 
тиімді пайдаланылған: 
  
...Тап болды мешін деген қайдан заман, 
Ешкімге тиген-ақ жоқ пайдаң заман.  
Көз тойған көңіл тоқтап келелі мал, 
Артыңа бір қарамай кеткенің бе, 
Тұтамдап, тұтанбаған байдан жаман.  
Көзіме өткен күндер елестейсің, 
Саны жоқ сауық еткен сайран заман.  
Түстей боп өңде көрген кеткенің бе, 
Қайрылмай қалыбыңа қайран заман... [18]. 
 
Міне, поэманың негізгі идеясы осы шумақта жатыр. Ақын бұрынғы еркін заманын аңсайды. 
Расында да кеңес заманынан гөрі отаршыл ақ патша заманы қазақ үшін салыстырмалы түрде 
еркіндеу  болғандығы  жасырын  емес.  Ақын  поэмасының  астарындағы  “Тас  мешін”  –  кеңес 
өкіметінің  бейнесі.  “Тап  болды  мешін  деген  қайдан  заман,  Ешкімге  тиген-ақ  жоқ  пайдаң 
заман”  деген  жолдарда  бүткіл  поэманы  түйіні,  идеялық  мәні  жатыр.  Ақын  ашаршылықты 
суреттей келіп, оны бұрынғы заманымен салыстырады, артықшылықтарын көрсетеді. Кеңес 
өкіметі орнағаннан  кейінгі қазақтың күнін, отырықшылық өмірді былайша бейнелейді:  
 
...Бұрынғы, өткен шіркін заманым-ай, 
Бір жылда қалдық көшпей, қамалып-ай.  
Отырды ел жар жағалап, су сағалап, 
Жайлауға шығатындар саналып-ай. 
Көзіңе сар қымыздай көрініп тұр,  
Шөпшіден ішпейтұғын шалабың-ай. 
Жер жыртып, балық аулап, егін салу, 
Жоқтыққа тауып тұрған амалың-ай, 
Таршылық бұл заманда аштан өлмеу,  
Талпынған берсін алла талабыңа-ай... [18]. 
 
     Ақын поэмасының “екінші толғау” атты бөлімінде  “Тас мешін заман” – кеңес заманынан 
қорлық көрген ерлердің жағдайы сөз болады: 
 
...Екінші бір толғау өлең ерлерім, 
Көңіл болып тарқар ма екен шерлерің.  
Қараң заман қараңғыдай қинаған, 
Ой, дариғай кебер ме екен терлерің... 

 
111 
 
...Тар заманда талай көлдер шөл болып, 
Қор болдық-ау көр таба алмай кірерге... 
 
      Ақынның  “Тас  мешін  заман”,  “Қараң  заман”,  “Тар  заман”  сөздерінен  зар  заман 
ақындарының сарыны сезіледі.  
      Академик  Мұхтар  Әуезов  1927  жылы  жарық  көрген  “Әдебиет  тарихы”  еңбегінде  зар 
заман  ағымын  жан-жақты  талдай  келіп,  зар  заман  әдебиетін  екі  кезеңге  бөліп,  оның 
алғашқысына Асанқайғы, Бұқар жырау, Махамбеттерді, екінші кезең өкілдеріне Шортанбай, 
Мұрат,  Дулат,  Нармамбет,  т.б.  жатқызады.  Олардың  алғашқылары  “қазақ  жайлаған 
сахараның  бір  шетінен  шыққан  шоқтай  бұлтты  көріп,  соның  белгісінен  шошып,  содан 
келетін бәле қандай екенін болжам, тұспал қылып айтатын” [19, 212 б.]. 
 
...Ұлы, қызың орысқа бодан болып, 
Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер... 
 
 
 
 
 
 
(Асанқайғы) [20, 117 б.]. 
 
...Өзі сары, көзі көк, 
Орыстар келер ғалым боп. 
Әулиедей көрінер, 
Діндарынның аты поп... 
...Орыстарды пір тұтқан, 
Сорлы болған қазағым.  
Тартарсың сонда жазаңды-ай... 
 
 
 
 
 
    (Бұқар жырау) [20, 150 б.]. 
 
      Соңғы ақындардың заманында сол бұлт бір есептен қазақ үстінен соғып өтті. Сондықтан 
бұл  ақындар  баяғыдай  шыққан  бұлтты  сөз  қылмай,  содан  түскен  бұршақты,  үй  жыққан 
дауылды, мал ықтырған соққыңды сөз қылды. Дала жайлаған елдің өмірінде бұлттан түскен 
қаза мен дерт қандай болды, соларды айтып күңіренетін болды [19, 213 б.]. 
...Мынау ақырзаманда, 
Алуан, алуан жан шықты. 
Арам, араз хан шықты, 
Қайыры жоқ бай шықты... 
 
 
 
 
 
(Шортанбай) [20, 194 б.]. 
 
...Мұның өзі зар заман, 
Зарлығының белгісі 
Ұл сыйламас атасын. 
Арам сідік болған соң 
Атасы бермес батасын. 
Қазы, болыс, хан қойды, 
Некесіз туған шатасын... 
 
 
 
 
 
(Шортанбай) [20, 195 б.]. 
 
...Мынау азған заманда, 
Қарасы – антқор, ханы – арам. 
Батыры көксер бас аман.  
Бозбаласы – бошалаң, 
Қырсығы туды қыз балаң. 
Нары – жалқау, кер табан, 
Құсы – күйшіл, ат – шабан. 

 
112 
Жырғалаң жоқ, жобалаң, 
Ебі кеткен ел болды... 
 
 
 
 
 
(Дулат) [20, 177 б.]. 
 
...Еділді тартып алғаны, 
Етекке қолды салғаны. 
Жайықты тартып алғаны, 
Жағаға қолды салғаны. 
Ойылды тартып алғаны, 
Ойындағысы болғаны... 
 
 
 
 
 
(Мұрат) [20, 241 б.]. 
 
...Замана қайтіп түзелсін – 
Қоңсыдан туған би болды... 
...Қара кісі хан болды... 
...Замананың адамы, 
Заманың мұндай сұм болды... 
 
 
 
 
 
(Мұрат) [20, 241 б.]. 
 
     Зар  заманның  алғашқы  кезеңіндегі  Асанқайғы,  Бұқар  жыраулар  отаршылдықты  болжап 
айтса, одан кейінгі Дулат, Шортанбай, Мұрат сияқты ақындар отаршылдық саясаттың жүріп 
жатқан кезін бейнелейді. Ал, ХХ ғасырдың басындағы зар заман сарынын өз шығармаларына 
арқау  еткен  ақындар  сол  отаршылдықтың  зардаптарын  сөз  етеді.  Яғни,  М.  Әуезов  тілімен 
айтқанда жауған бұлттың сарқынды суының жайылып жатып алуын, ол судың үйдің іргесін 
кеулеп үңгіп, мүжуін, сасып-борсып айналасын шіріткенін айтады. Біз Әбіқай ақынды соңғы 
үшінші топтағы ақындар қатарына қосамыз.  
     Әбіқай ақынның “Тас мешін” поэмасында ұлт-азаттық  ой ұшқындары да көрінеді. Кеңес 
заманында, әсіресе жиырмасыншы жылдарда мұндай ой қозғау екінің бірінің қолынан келе 
бермегендігін де айта кеткіміз келеді. Ақын баяғы заманның аңсап қана қоймайды. Ақынның 
арманы еркіндіктегі “Жаз заман”: 
 
...Есіл ерлер есін жиып ел болып, 
Ой, дариға-ай, қонысына қонар ма... 
...Күн көретін кедей байға асылып, 
Бай қалмады, бәрі қалды басылып.  
Жарқыраған жаз заманың туар ма, 
Ой, дариға-ай, қара тұман ашылып... [18]. 
 
      Бұрынғы “дариға дәуренін” аңсаған ақын әр шумақтың соңғы тармағын “ой, дариға-ай!” 
деген күрсініспен аяқтап отырады. Сырттай қарағанда ақын баяғы көшпелі өмірді насихаттап 
отырған  сияқты  көрінеді.  Ақынды  да  түсінуге  болады.  Ескіше  ғана  сауатты,  ақ  патшаның 
қанауын  бір  көріп,  1916  жылғы  “маусым  жарлығын”  бір  көріп,  1917  жылғы  дүрбелеңнен 
кейін үміті енді жана ма деген уақытта сенген кеңес өкіметінің елді отырықшыландырудағы 
шалағай  саясат    пен  ел  бастаған  атқамінер  азаматтардың  түрмеге  қамалып,  қорлық-зорлық 
көруі  –  осының  бәрі  сұрқия  саясаттың  түпкі  мақсатын  сезе  білген  сұңғыла  ақынға    өткен 
еркін  заманын  аңсап  қиялдаудан  басқа  жол  ұсынбайды.  Ақынды  регрессивті  ойларға 
жетелеп, кертартпа етіп көрсететін де осы жайлар. Қазақтың өткен көшпелі өмірін суреттей 
келіп:  
 
...Өткен қызық, түгесе алман бәріңді, 
Дүние шіркін, көрдік кең мен тарыңды.  
Мешін, малды алғаныңмен бара бер, 

 
113 
Жаббар ием, ала көрме арымды [18], –  
 
дейді  ақын.  “Жаным-арымның  садағасы”,  –  дейтін  қазақ  үшін  ар-намысынан  қымбат  нәрсе 
жоқ. Сол себепті де ақын қазақтың ары жоғалмаса екен деп тілейді. 
 
...Азаматтан алды алдымен сәнімді, 
Қинады ғой одан кейін жанымды.  
Іштегі шер шіреп бара жатқан соң, 
Ауыздан сөз шықты оттай жалынды. 
Айтып өттік, өткен дәуір мәлім-ді.  
Азайтты ғой нашарлатып әліңді. 
Қайран күнім қара қомға қалып тұр, 
Тоқпақтайын үзіп тастап жалыңды [18], –  
 
деп  “азаматтың  сәнін  алып,  елдің  жанын  қинаған  мешін  заманның  салдарынан  іштегі  шері 
шіреп  бара  жатқан  соң  аузынан  жалынды  оттай  сөз  шығарған  ақын”  халқын  жұбатып, 
төзімділікке, еңсесін көтеріп, қамығып күрсінбеуге шақырады. Ақын: 
 
...Қалың жұртым, шаппай, желмей дамығып, 
Көңіл көтер, күрсінбеңіз, қамығып.  
Болған іске болаттай бол деген бар, 
Тұлпар ерлер, жабы болма жабығып! 
 
Жоқ бұрынғы көңілдегі нысана, 
Ем қылыңыз іштегі дерт-құсаға. 
Терің сатып қызмет ет миллетке, 
Ақсұңқарлар жапалаққа ұқсама! – 
дей келіп, 
...Жоқтың назын жер көтерер деген бар, 
Жанды қина – насихаттап жастарға! – 
 
деп жастарды миллет үшін жанды қинап қызмет етуге насихаттап поэмасын аяқтайды.  
      Ақынның  шығармаларын  талдай  отырып,  оның  көркемдік  қуатының  құндылығын, 
өлеңдерінің  құрылысындағы  ерекшеліктерін,  әсіресе  ұйқас  құраудағы,  аллитерация, 
ассонанстарды  қолданудағы  шеберлігін  аңғармау  мүмкін  емес.  Халық  жазушысы  Сырбай 
Мәуленовтің: 
 
...Әбіқай от-жалындай қызулы адам, 
Сөз келсе сыпайы боп сызылмаған. 
Үнемі отыратын өлең жазып,  
Ұйқасы балталаса бұзылмаған [21], –  
 
деуі  тегін  емес.  Әбіқай  ақын  өз  ұстаздары  Жұмабай,  Сейдахмет,  Есенжол  ақындар  сияқты 
өлеңді киелі, құдіретті өнер санап, қатты қастерлеп өткен. Өз ақындығы заманында ешкімнен 
кем  болмаса  да,  ұлы  Абай  өлеңдерін  оқығаннан  кейін  өлең  жазуды  қойып,  қағаз-қаламды 
тастауы – өнердегі шын мәрттік еді. Ақынның “Абайды оқығанда” өлеңіне көз жүгіртелік:  
 
...Өмірде кез болғанды талай ақын, 
Солардың бәрінен де Абай ақын.  
Білмедім не құдірет сөздерінде, 
Жаныма бола қалдың қалай жақын.  
 

 
114 
Табармын сенен өткір сөзді қайдан,  
Ой жүйрік томаға көз құралайдан. 
Келтірмес сөз нақышын дәл өзіңдей, 
Басқа жан жаратушы бір құдайдан.  
Кәусардай шыққан алыс бал бұлақтан, 
Жанымды жадыраттың қалғып жатқан.  
Ойымды өнер таптым деген менің, 
Аңғарға кеттің алып тар жұмақтан.  
Кетпеске бір жолыңды ұмыт тастап, 
Оқимын таңға дейін ымырт бастап. 
Сөз қуып, сүрең болған мен сорлыны, 
Кетті ғой, сен келген соң үміт тастап.  
 
Өзімді жерде, Абайды көкте көрем, 
Талас жоқ шын ақынға өрен дарын, 
Өлеңге енді қайтып өкпелемен [3, 58 б.]. 
 
      “Ұлылықты  мойындаудың  өзі  –  ұлылық”  –  деген  халық  даналығы  осындайда  айтылса 
керек-ті.  Әбіқай  ақынның  1932  жылы  қайтыс  болғанын  ескерсек,  Абайды  алғаш 
танушылардың  бірі  де  Әбіқай  болғандығын  байқаймыз.  Абайды  танушылардың  басы, 
“Қазақтың бас ақыны” атты мақала жазған Алаштың рухани көсем Ахмет Байтұрсынұлы мен 
тұңғыш рет  Семейде Абай кешін өткізген Нәзипа Құлжанова Әбіқайдың тек жерлестері ғана 
емес, рухани байланыс жасап тұрған, аралас-құралас болған пікірлестері де еді.  
      Ақынның поэзияны, ақындық өнерді қадір тұтқандығы мына бір өлеңінен де аңғарылады:  
 
...Өлең деген жебелі оқ, 
Нысанадан бір өтер. 
Сөз ұғар жан деме жоқ, 
Бұлдана берме құр бекер.  
Ақындық деген алыс жол, 
Жалынсыз жүрек дір етер. 
Жаныңды жайлар, жүдетер, 
Қорықсаң қума, құл етер... [3, 62 б.]. 
 
     Абай өлеңін оқығаннан кейін өлеңді қойған ақын, Абай дәстүрімен “Өлең туралы ойлар” 
деп  аталатын  қарасөз  жазған.  Бұл  қарасөзді  өлең  туралы  шағын  ғылыми  мақала  десек  те 
болғандай.  
      “Елуге келгенше есіміз кірмепті. Абай өлеңдерін оқыдым. Егер дүниеде Абайдай алымды 
да,  ақылды  ақын  барын  білсем,  қалам  ұстамаған  болар  едім,  –  деп  бастайды  ақын 
қарасөзінде.  Ендігі  тіршілікте  өзім  жетер,  сөзім  жетер  жерге  Абай  өлеңдерінің  шыны  мен 
сырын  уағыздай  алсам,  өзімді  армансызбын  дер  едім.  Абай  өлеңнің  тәңірісі  екен.  Біздікі  – 
пендешілік. Енді менен өлең күтпеңдер...” [21].  
     Әбіқай  ақынның  өлең  туралы  эстетикалық  ойлары  ғылыммен  қабысып  жатыр  десек, 
қателеспейміз.  
      “Жақсы  өлеңнің  жұртқа  жаяр  жаршысы  да,  аршысы  да  –  әдемі  әні  ғой.  Қазақ  үшін  әні 
жоқ  өлең  сәні  жоқ  сауда  мүлкі  тәрізді.  Шіркін,  өлеңді  өнер  деп  ұғар  ұрпақты  көрсем! 
Өлеңнің сараң жолдарындағы сан қилы тәтті де, ащы ойларды таразыға тартар азамат бесікте 
ме екен, әлде есікте ме екен?! Өлеңді мәпелер, өлеңнің өз бағасын әперер өрен туса екен?!”, – 
деген ақынның арман-аңсары орындалып, оның шәкірттері халық ақыны Нұрхан Ахметбеков 
пен  Қайнекей  Жармағамбетовтер  қазақ  поэзиясына  зор  үлес  қосты.  Ақынның  жоғарыда 
өлеңнің    әні  деп  отырғаны  –  өлеңнің  әуезділігі.  Ақынның  бұл  тараптағы  ойлары 

 
115 
әдебиеттанушы  ғалымдар  мен  поэзияны  зерттеушілер  пікірімен  сабақтасып  жатқандығын 
сол ғалымдардың поэзия туралы еңбектерімен салыстыра отырып байқауымызға болады.  
       Поэзияның  көркемдік  әлемінің  сыры  мен  сипаты  туралы  сонау  Аристотельден  бастап 
әркім  әртүрлі  айтып  келе  жатыр.  Солардың  ішіндегі  Пушкиннің  біреу  біліп,  біреу  біле 
бермейтін мына ойларында поэзияның формуласы жатқан сияқты. 
... Ищу союза, 
Волшебных звуков, 
чувств и дум. 
Шындығында  да  өлең  дегеннің  өзі  осы  үш  бірліктен  –  сезім  мен  ойдың  және  қырлы 
дыбыстардың  үйлесім-үндестігінен  меруерттей  мөлтілдеп  түзілмей  ме?!  Пушкиннің 
“Сиқырлы дыбыстар” деген сөзінің төркінінде сөздің музыкалық жарасымы, ырғақ пен ұйқас 
үйлесімділігі сияқты сабақтастық қойындасып жатқан жоқ па? 
     Белгілі  совет  ақыны,  поэзиядағы  философиялық-интеллектуальдық  ағымның  көрнекті 
өкілі, ауызға көп алына бермейтін Николай Заболоцкий өлеңді ұстап тұратын үш таған бар 
деп жазады. Атап айтқанда олары: “Ой, Образ және Музыка”. Ақын бұл тұста “мусикос”  – 
музыка  деген  грек  сөзін  түпкі  түбірі  гармония  мағынасында  қолданып  отыр.  Ақынның  өзі 
оны  қысқартып,  шартты  түрде  жазуды  жақсы  көрген.  Яғни,  М  –  О  –  М  (мысль  –  образ  – 
музыка). Оның айтуынша, осы үш таған бар жерде қашан да поэзия бар [17, 112-113 б.]. 
     А. А. Потебня сөзден үш түрлі сипатты көреді: біріншісі  – мән-мазмұны, екіншісі – ішкі 
құрылысы, үшіншісі – дыбыстық жағы, естілуі [23, 5 б.].  
      Әдебиет тілі әуендік образға, философиялық-символикалық шарттылықтарға, метрикаға, 
аллитерацияға  құрылады.  Поэзия  тілі  көркем  мағына  мен  ассоциациялық-эстетикалық 
байланыстар жүйесіне, стильдік бояу-нақыштар мен музыкалы үнге құрылады [24, 38-44 б.].  
      Көркем  сөз  –  адамның  рухани  қызметінің  ерекше  саласы.  Шындықты,  болмысты 
образды-эстетикалық  тұрғыда  игерудің  айрықша  көрінісі.  Келісті  көркем  образдың  ішкі 
сұлулығы,  ішкі  қуаты,  бейнелілігі  (ырғақтылығы,  симметриялылығы,  гармониялылығы  мен 
үндестігі) тағы бар [23, 6 б.].  
      Поэзияның  гармониясы,  тілі,  образдық-музыкалық  кестесі  туралы  Аристотель, 
Лукрецкий,  Гораций,  батыс  Еуропа  классиктерінің  өкілдері    Н.  Буало,  Скампер,  Антонио 
Минтурио,  Людовико  Кастельветро,  Торквато  Тассо,  Филлип  Сидин,  Бенжамин,  Франсуа 
Малерб, Мартин Опиц тағы басқа оқымыстылардың ой-толғамдары бар [23, 7 б.].  
       Поэзия  адамның  еркін  сөзімен  берілетіндіктен,  онда  үн  де,  сурет  те  және  байымды, 
айқын  айтылған  түсінік  те  болмақ.  Ол  тәтті  түйсігімен  бүкіл  жүйемізді  тебірентетін 
музыкалы пьесадан аумайды. Әрине, лирикалық  шығарма  музыкалы шығармамен бір емес, 
алайда  олардың  негізгі  асылында  жалпы  ұқсастық  бар,  –  дейді  В.  Г.  Белинский  “Поэзияны 
тегіне және түріне қарай бөлу” атты еңбегінде [25, 49-50 б.].  
     Шығыстың  ұлы  ойшылы  Әбу  Насыр  әл-Фарабидің  араб  поэзиясының  теориялық 
мәселелеріне  арналған  “Өлең  өнері”  трактаты  мен  грек  поэзиясының  жанрларына, 
терминдері мен өлең өлшемдеріне арналған “Өлең өнерінің қағидалары туралы” трактатында 
да поэзиядағы үн, әуен, ырғақ мәселелері сөз болады [26, 27 б.].  
     А.  Байтұрсынұлы  “Әдебиет  танытқыш”  еңбегінде  қарасөз,  өлең  сөз,  көсем  сөз,  дарынды 
сөз  қасиеттерін,  тек-төркінін  аша  келе,  қара  өлең  мен  жырдың  айырмасын  былайша 
ажыратады: а) әні басым, мәні кем, ажары аз өлең – қара өлең; ә) әні кем, мәні мол, ажарлы 
өлең – жыр [4, 187 б.].  
      Ертедегі  қазақ  өлеңдерінің  қай түрі  болсын  әнге  келеді.  Баяу  желдірме,  шырқама  әнмен 
айтылады, оқылады. Әсіресе, қара өлең шырқамалы, ырғақты әнмен айтылады. Қазақ біреу 
ән  шырқап  отырса,  оны  ән  айтып  отыр  демей,  өлең  айтып  отыр  деген.  Жұрт  біреуге  ән 
айтшы  демей,  өлең  айтшы  деп  өтінген:  өлең,  ән  айта  білетін  кісіні  әнші  демей,  көбінше, 
өлеңші ақын деген [16, 81-82 б.].  
      Өлең  сөз  адамға  өзінің  ішкі  мазмұнымен,  суреттілігімен,  бейнелілік  мәнімен  ғана  емес, 
айтылу  қалпы,  әсем  үнділігімен  де  әсер  етеді.  Сөздің  ұғым-түсінік  беретін  мәнін,  бейнелі 
мағынасын  оның  өлеңдегі  ырғақ-үнділігі,  әуезділігі  сан  түрлі  рең  беріп  толықтыра  түседі. 

 
116 
Тіпті  өлеңдегі  сөйлеп  айтпай,  іштей  оқығанда  да,  оның  үні,  әуезділігі,  ырғақ-интонациясы, 
үйлесімі адам жанына қалай да әсерін тигізбей қоймайды [28, 136 б.]. 
      Міне, сонау антикалық дәуірдегі Аристотельден бастап, біздің заманымыздағы академик 
Зәки Ахметовке дейінгі аралықтағы поэзиядағы әуен, әуезділік турасында айтқан  ғұламалар 
пікірінен Әбіқай ақын пікірі  де алшақ емес, сабақтасып жатыр.  
     Әбіқай  ақынның  “Өлең  туралы  ойлар”  қарасөзіндегі  тағы  бір  құнды  пікірі  ұйқас 
төңірегінде: 
     “Өлең  көркі  –  ұйқасы.  Ұйқассыз  өлең  болмайды.  Өлеңнің  түбірі  төрт  жол,  сол  төрт 
жолдың  мағынасы  бір-бірімен  қабысып  келуі  шарт.  Ол  қабыспаса  өлең  емес.  Абайдың 
“бөтен  сөзбен  былғанса  сөз  арасы,  ол  ақынның  білімсіз  бейшарасы”  дейтіні  де  осы.  Өлең 
ұйқасып келуі керек.  
     Бір  буынды  ұйқас  –  өлі  туған  төл.  Ол  кісінің  құлағында  қонбайды.  Ондай  өлеңнің 
көкжасығы кімнің мейірін қандырады. Иесі ақын болып та оңбайды.  
     Екі  буынды  ұйқас  –  қаңқасы  қалған  көтерем.  Қанша  мәпелесең  де  мал  болмайды. 
Көтеремде көрік бола ма? 
     Үш буынды ұйқас – жарау өлең, жақсы өлең, ұшқыр өлең көркі. Шіркін, мұндай өлеңнің 
іші де сұлу келсе екен дейсің. Әйтпесе, сырт сипатына мін таба алмайсың.  
      Төрт  буынды  ұйқас  –  балталасаң  бұзылмайтын,  көкейіңнен  сызылмайтын  ойлы  өлеңнің 
көркі.  Қазақтың  қара  өлеңі  үшін  жаралған  ұйқас  осы  –  төрт  буын.  Онсыз  ұзақ  жолды, 
шұбыртпалы ұйқасты өлеңіміз ыдырап, іріп, өлеңдік қасиетінен айрылып қалады.  
      Бес  буынды  ұйқас  –  өлең  үшін  шарт  емес.  Еркін  ақын  бес  буынды  еркелетем  десе,  кім 
кінәлайды дейсің. Ондай ұйқасты Абайдың “Сегізаяғынан” көрдім” [21].  
      Әбіқай  ақынның  шәкірттеріне  –  Нұрхан  Ахметбеков  пен  өз  баласы  Ахметқанға  айтқан 
ақындық  туралы  өсиеті  де  назар  аударарлық:  “Өлеңді  өнер  деп  танысаң,  басың  қанжығада 
кетсе де шындықты айт. Малы барды мадақтап, мазақ болма! Байларды дәріптесем мені де 
халқым сыйламаған болар еді. Ел сыйлағанды ғана сыйлайды. Ақын сыншысы – елі, еліңнің 
жүрегіне жете біл! Абайға жетуді армандаңдар. Басқа жол тапсаңдар тіпті керемет! Мұратқа 
әкеден  қалған  мал-мүлік  жеткізбейді,  ақыл  мен  арман  жеткізеді.  Құс  та  талпынбаса  ұша 
алмайды. Ізденіңдер,  тер төгіңдер!” [21].  
     Әбіқай ақынның тапқыр, шешендік сөздері мен нақыл сөздері өзінше бір сала. Әттең, осы 
шешендік  сөздері  кезінде  әркімнің  жұлмалауында  кетті.  Әбіқайдың  осы  тараптағы  бір 
әңгімесі Қ. Ысқақовтың “Ақсу – жер жаннаты” романының бір кейіпкерінің аузында да жүр 
[29, 330 б.].  
      Әбіқайдың  шешендік,  нақыл  сөздері  С.  Кенжеахметовтің  жинастыруымен  мерзімді 
баспасөз беттерінде жарық көрді. Ал, жалпы шығармаларынан кеңес заманында жарияланған 
жалғыз  шығармасы  –  “Тас  мешін”  поэмасы.  Оның  өзі  кеңес  өкіметінің құлайтын  кезеңінде 
1990  жылы  28  қыркүйекте  “Қазақ  әдебиеті”  газетінде  жарық  көрді.  Әбіқай  Нұртазаұлының 
шығармаларын  жинаушы,  әрі  ақынның  шәкірті  Қайнекей  Жармағамбетов  оның  жинағын 
шығаруға    қанша  талаптанса  да  кеңестік  идеология  мен  цензураның  кесірінен  шығара 
алмаған  екен.  Торғайдағы  ақындық  мектепті  қалыптастырушылардың  бірі  Әбіқай 
Нұртазаұлының  шығармалары  да  баспа  бетін  көріп,  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  әдебиеті 
тарихынан орын алары сөзсіз.  
 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: