Алаш көсемсөзі 1 том "Шолпан" журналы

24 
 
уақытта естілмейді. Қазақтың негізгі жалқы сөзінің түбірінде жуан дыбыстармен жіңішке 
дыбыстар араласып ұшырамайды. 
 
Бір  сөздің  ішіндегі  дыбыстардың  бәрінің  бірдей  дауыс  пен  (жуан  не  жіңішке)  ұйқасып 
айтылуын білім тілінде - сингармонизм дейді. Сингармонизм деген сөз қазақша айтқанда 
үндестік, ұйқастық деген мағынада. 
 
Сингармонизм - түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік тілдерінің көбі (Стамбул 
түріктері,  Қазан  ноғайы,  сарт,  өзбек  тағы  талайлар)  түрік  емес  халықтардың  сөзін  көп 
алғандықтан,  жат  жұрттарға  көп  араласқандықтан  осы  айрықша  қасиетінен  айырылып 
қалып отыр. 
 
Осы күндерде қазақ-қырғыз секілді шет жұрттармен жарытып араласпай нағыз түріктікті 
сақтаған елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы өзгерместен қалып отыр. 
 
Бірқатар  білгіштердің  ойынша,  сингармонизм  дауысты  дыбыстардың  үндес  болып, 
ұйқасып  бір  дауыспен  (не  жуан,  не  жіңішке)  айтылуынан  шығады.  Дауысты  дыбыстар 
қалай  айтылса,  дауыссыз,  ия  жарты  дауысты  дыбыстар  солай  айтылмақшы.  Бір  сөздің 
ішіндегі  дауысты  дыбыстар  бірігіп  үнге  дыбыстарға  үн  береді.  Дауыссыз,  ия  жарты 
дауысты  дыбыстар  өз  алдына  үн  шығара  алмайды.  Дауысталардың  берген  үнін  ғана 
ұстайды. 
 
Дауыстылар сөздің қалай айтылуын біліп тұрған ұйғарушылар, әншілер дауыссыздармен 
жарым дауыстылар бұлардың соңына ерген дауыссыз нөкерлері болып шығады. 
 
Сондықтан,  сингармонизм  заңын  дауысталардың  гармондасу  заңы,  я  дауыстылардың 
гармония заңы деп те айтады. 
 
Біздің ойымызша сөздегі дауыссыз, я, жарты дауысты дыбыстар үнсіз мүдде сақтау емес. 
Бұлардың аз да болса даусы бар. Бұлар қостаушылар. Бірақ бұлардың даусы дауыстылар 
дегендей ашық емес. Саңыраулау есітіледі. Сөзді үнге сөз ішіндегі дыбыстарды қосылып 
ән  айтушы  адамдарға  балауға  болады.  Мәселен,  бес  кісі  қосылып  ән  салса,  бір-екеуінің 
ғана  даусы  анық  естіледі  де,  өңгесінің  дауыстары  дүдамал  байқалады.  Сондықтан,  бір 
дауыстылар  гармониясы  дегеннің  орнына,  дыбыстар  гармониясы  деп  айтқанды  дұрыс 
көреміз. 
 
Бір  сөздің  я  жуан,  я  жіңішке  болып  екі  түрлі  айтылуы  қазақ  тіліндегі  әрбір  дыбыстың 
біресе  жуан  біресе  жіңішке  болып  қос  айтылуынан.  Дыбыс  жуан  айтылғанда  тілдің 
түбімен  айтылып  тамақтан  (көмейден)  шыққандай  болып  сезіледі.  Сол  дыбыс  жіңішке 
айтылғанда  тілдің  ұшымен  сөйлегендей  болып,  ауыздың  алдыңғы  жағынан  шыққандай 
болып  сезіледі.  Дауысты  дыбыстарда  бұл  анық  байқалады.  Дауыссыз,  я  жарты  дауысты 
дыбыстарда дүдамал сезіледі. 
 
Бұл күнде біздің тілімізде жалғыз «Е, е» дыбысынан басқа барлық дыбыс қос айтылады. 
Осы күнгі «е» дыбысы «ә» ден «і» ден туса керек. Соңғы екеуі де қос дыбыс. 
 
Сөздің қысқасы, қазақ тіліндегі дыбыстарда жұптық, я қостық бар. Бұл ескі түрік тілінің 
заңы. 
 
Мысал  үшін,  дауысты  дыбыстарды  тергелік,  «е»-ні  шығарғанда  қазақ  тілінде  сегіз  түрлі 
айтылатын төрт дауысты дыбыс бар. Бұлардың жуан түрі мыналар: (алым, мас), (ау - ур, 

25 
 
тур), ү  (ұр, тұр), ы  (ылғал,  сыз) жіңішке түрлері  мыналар:  -ә, (мәлім, мәс), о (өр, төр), ү 
(үр, түр), і (ілмек, біз). 
 
Дауыстылардан басқа қазақ тілінде он бес дауыссыз дыбыс бар. Екі жарты дауысты дыбыс 
бар (у, ы). Сонымен қазақ тілінде бес дауысты (бірі жеке, төртеуі қос), он бес дауыссыз, 
екі жарты дауысты дыбыс бар. Дауыссыз, жарты дауысты дыбыстардың бәрі де қос. 
 
Қазақ дыбыстарын таңбалау үшін кішкене өзгертіп арабтың әліппесін алдық. Араб тілінде 
де,  қос  дыбыстық  байқалады.  Әліппесінде  бір  дыбыстың  жуан  түрін,  жіңішке  түрін 
айырып белгілеген таңбалар бар. Қазақша әліппе түзегенде арабтардың жолы тұтасымен 
қолданылған  жоқ.  Жазудың  жеңілденетін  жолы  байқалады.  Қазақтың  әліппесінде, 
арабтың  жолы  екі  дыбыс  турасында  ғана  қолданылды.  Қ,  F  әріптері  екі  дыбыстың  жуан 
түрлерін таңбалау үшін, К, Г әріптері сол екі дыбыстың жіңішке түрлерін таңбалау үшін 
алынды.  Үнге  алынған  әріптер  дыбыстардың  жуан  түрін  белгіледі.  Дыбыстың  жіңішке 
түрін белгілеу үшін жуан түрін белгілеген таңбаның алдына дәйекші (і) қойылатын болды. 
 
Қазақтың  сөзіндегі  дыбыстар  ұйқасып,  үндесіп  айтылатын  болғандықтан  сөздегі  әр 
әріптің  алдына  дәйекші  қойылудың  керегі  жоқ  болды.  Бүтін  сөздің  алдына  жалғыз 
дәйекші  қойылса  да,  жететін  болды.  Қолданған  дәйекшіміз  сингармонизм  заңынан  туып 
отыр. Дәйекшінің мағынасы осы. Мұны ұқбасқа керек. 
 
Сингармонизм заңы тіліміздегі дыбыстардың таңбаларын екі еседей азайтып, жазуға көп 
жеңілдік  беріп  отыр.  Қ  мен  Ғ-ның  жіңішке  түрін  белгілеуге  алған  К  мен  Г  бір  жағынан 
әріптердің  санын  көбейтсе  де,  екінші  жағынан  дәйекшіні  азайтуға  себеп  болып  отыр. 
Ішінде К, Г, Е таңбалары мен белгіленген дыбыстар бар сөз сингармонизм заңы бойынша 
әрқашан  да  жіңішке  айтылмақ.  Сондықтан,  бұндай  сөздердің  алдына  дәйекші  қоюдың 
керегі жоқ болды. 
 
Жоғарғы  айтылғанның  бәрі  сөздің  түбірі  туралы  еді.  Қазақ  тіліндегі  сөздің  түбірі 
сингармонизм заңына бағынатыны анық. Енді жалғауларға, туынды сөздерге келейік. 
 
(жалғасы бар) 
 
Халел Досмұхамедов 
 
«ОРХОН ЖАЗУЫ» ТУРАЛЫ БІРНЕШЕ СӨЗ 
 
(Орта Азия тарихынан) 
 
Бұл  жазулардың  «Орхон»  деп  аталуының  себебі  -  Монголия  жеріндегі  «Кахта 
маймашина»  деген  стансаның  күнбатыс  жағына  жақынырақ  Селинга  суының  тармағы 
Орхон сайынан келеді. 
 
Бұл  сай  бойында  Хаша  сайдам  деген  биіктің  үстінде  жазулы  тастар  қойылған. 
Мазарлардың  қайбіреулері  бұрынғы  заманнан  бері  саяхатшыларды  қызықтырып  келген. 
Бірақ  бұл  жазулар  кейінгі  уақыттарда  ғана  бірталай  білім  іздеушіл  адамдардың  әсіресе, 
1889  жылда  Ядринцевтің  экспедициясы  тексергеннен  кейін  ғана  білім,  тарих  үшін  баға 
тапты. 
 
Бұл экспедицияның қызметі - мәдениет дүниесін бұл жердегі бұрынғыдан қалған жазулы 
тастарменен  таныстырды.  һәм  білгіштердің  ол  жазуларды  мұнан  былай  тексеруіне  жол 
ашты. 

26 
 
 
Орхон  жазулары  түрік  халықтарының  бұрынғы  екі  ханы  Беке  хан,  (яки  Магилан)  һәм 
Күлтегін хан қабірлері  үстіне жазылған жазулардың түрі  руна жазуларына ұқсайды.  Бұл 
тастардағы жазулар көп заманға шейін білімді адамдарға шешілмей тұрған бір мәселе еді. 
Бұл ауыр мәселені швед профессоры В. Томсен 1893 жылдың аяғында шешіп берді. 1894-
жылда орыс академигі В. Радлов бұл жазулардың бірінші переводын жазып шығарды. 
 
(Бұл  туралы  «Шарқ»  бөлімі  жазбаларының  1894  жылда  шыққан  8-кітабындагы  Барон 
В.Р.Разеннің мақаласын қараңдар). 
 
Бұл  жазулар  орыс  есебінше  772-773-жылдарда  қойылған.  Ол,  замандағы  түріктердің 
тарихы туралы, олардың патшалары Магилан хан һәм Күлтегін туралы көбірек жазылған. 
Бұл жазуларда осы хандардың соғысын, һәм соғысып алған елдері туралы көп хабарлар, 
һәм  сол  замандағы  түріктердің  діндері,  саяси  құрылыстары,  тіршіліктері  туралы  һәм 
көршілес 
халықтар 
туралы 
мағлұматтар 
бар. 
Бұлардың 
хабарлары 
қытай 
тарихшыларының  көрсеткен  мағлұматтарына  тура  келеді  һәм  көп  орында  оларға 
толықтық береді. 
 
Орхон  жазулары  туралы  толық  білім  алмақшы  болған  кісі  осы  төмендегі  кітаптарды 
оқысын:  а)  Орхон  экспедициясының  қызметтері  турасында  жиынның  В.В.Радлов  һәм 
П.М.Мелиоранскийлардың  «Бұрынғы  түрік  әліппелері»  деген  кітап  (Петербург  1897-
жылда  басылған),  б)  Мелиоранскийдің  «Орхон  һәм  Енисей  бойындағы  жазулы  қабір 
тастары»,  ж)  В.  Бартольттің  «Орхон  жазулары  туралы  жаңа  тексерулер»  (Халық  ағарту 
министерствосының журналы). 
 
Тас  үстіне  жазылған  екі  Орхон  жазуы  Әулиеата  уезі  Кеңқол  болысы  Айрытам  деген 
жерде,  «Димитриевка»  деген  орыс  қыстағынан  сегіз  шақырым  жерде  табылыпты. 
Түркістанда  ескілікті  сүюшілер  тобының  мүшесі  В.А.  Калаур  тарапынан  1896-1897 
жылдарда  бұл  жазулардың  суреттері  алынған.  Сол  жазулардың  біреуін  академик  В. 
Радлов кілтін ашып оқыған. Радловтың сөзі бойынша бұл жазулар бұрынғы түрік жазуы 
(орхонша) түрік тілінде жазылғандықтан тіпті қымбат. Бұл «орхон жазуының» Орта Азия 
түріктері  арасында  бұрын  көп  қолданылғанын  білгізеді.  Бұл  оқиға  биік  үлкен  іс 
болғандықтан  бүкіл  Түркістан  адамдарына  ескерту  керек  һәм  олардың  мұндай  жазулы 
тастарды іздеп табуға һәм оларды сақтауға жәрдем қылуы керек деді. 
 
Екінші  тастағы жазу күншығыс білгіші П.М.  Мелиоранский тарихынан ашылған. Олары 
орхон  жазуынан  гөрі  Енисей  жазуларына  ұқсайды  екен.  Жазулардың  суреті  ашық 
шықпағандықтан жақсылап оқырлық емес екен. 
 
Бұл жазулар туралы Россия археология жамиятының «күншығыс» бөлімі журналдарының 
1897-98 жылда шыққан II- кітабындағы В. Радлов, П. Мелиоранскийдің мақалаларын һәм 
Түркістанда ескілікті сүюшілер тобының протоколдарын оқып көріңіздер. 
 
Әбубәкір Диваев 
 
 
 
 
ТҮРКІСТАН ҚЫРҒЫЗ-ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЕСКІ ТҰРМЫСЫ ТУРАЛЫ ЖАЗБА 
СӨЗДЕР 
 

27 
 
Қырғыз-қазақ әдет, рәсімдері туралы жазба сөздерді жию үшін, 1920 жылы Жетісуға әдейі 
бір  комиссия  жіберіліп  еді.  Сол  комиссияның  жиып  алып  келген  сөздерін  мен  жақын 
арада реттеп шықтым. Жетісу комиссиясының барлық жинаған сөздері кеңсе қағазыменен 
2 мың беттей болды. һәм төмендегі: қыз ұзату, қайынға бару, үлкен кісіні жерлеу, ас-қара 
салу,  батырлар  тіршілігі,  ертегі,  өтірік  сөз,  тақпақ  сөз,  мақал,  өлең-жыр,  күлкі  сөз, 
жаңылтпаш, жұмбақ, мінез һәм ашық өлеңдері, ақындардың айтысуы, жоқтау, түс һәм оны 
жору,  тіршілік  белгілері,  кесел,  һәм  оны  емдеу,  бақсы  оның  жолдастары  дәу,  жын-пері, 
бақсының  дұшпандары  албасты,  жезтырнақ  қара-албасты,  марту,  арбаушы,  қырғыз-
қазақтың  ай,  жұлдыз,  құйрықты  жұлдызға  көз  қарасы,  жыл  мезгілдері,  он  екі  жыл  -  бір 
мүшел  һәм  олардың  аттары,  шаруашылық,  аяқты  мал  шаруасы.  Атқа  мінерлер,  қырғыз-
қазақтың  дүние  жүзіне  келуі,  дүңгене,  тараншы,  ногай  һәм  Ескендір  Зұлқарнайын, 
Шыңғысхан, Әмір-Темір туралы сөздер екен. 
 
Жоғарыда  айтылып  өткен  сөздерді  түзетіп  мағынасына  қарай  һәр  қайсысы  өз  алдына 
топталса, Түркістанның ғылымы қалмас үшін үлкен байлық болмақ. 
 
I) Мінекей, осы жиылған сөздердің арқасында жаңа сөздер терминдерменен қырғыз-қазақ 
тілін  толтырып,  байыту  ниеті  біздің  шағатай  -  түріктердің  де  тіліне  жаңалық  кіргізуі 
мүмкін. 
 
II) Ескі ертегі сөздері: қара, көсе, сараңдар сияқты кісілердің түрін тереді. 
 
III)  Жын,  албасты,  марту  сияқты  заттарменен  байланысқан  қырғыз-қазақтың  сақанасын 
байыту үшін үлкен пайдасы болады. 
 
IV)  Жаңада  ғана  келіп,  әлі  жарияланбаған  әйелдер  тақырыпты  ескі  сөздер,  ертегі, 
мақалдар,  бұрынғы  басылған  сөздер  қосылып  әйелдері  туралы  һәм  қырғыз  бүтін 
тіршілігінің қайсы жағы болса да жақсы аңлатады. 
 
V)  Он  екі  жыл  бір  мүшел  һәм  олардың  аттары,  белгілері  қазақ-қырғыз  тілінде  календарь 
шығару үшін зор құрал болады. 
 
VI) Айуандар туралы айтылған ескі сөздер, әсіресе, түркі тақырыпты ертегілер салыстыру 
үшін өте керек болады. 
 
VII)  Ноғай,  тараншы,  қырғыз  жүзіне  келуі  туралы  мағлұматтар  кейін  қырғыз-қазақтың 
тіпті, түрік тарихын жазу үшін де қолданылады. 
 
Қырғыз-қазақтың  бұрынғы  әділ  жүйрік,  жақтамас  билерінің  салған  жол  жобалары  осы 
күнге  шейін  бірден-бірге  өтіп  ұмытылмай  келеді.  һәм  жиылған  ескі  сөздердің  ішінде 
кісінің назары түсіп мағынасына қарағанда кей қазақ-қырғыздың әдет рәсіміне қарай заң 
шығару үшін сол жол-жобалар негіз болар деп те ойлаймын. 
 
1889  жылда  басылып  шыққан,  Сырдария  қазақ-қырғызы  туралы  Грудиковтың  тарихы 
болмаса,  осы  уақытқа  шейін  қазақ-қырғыз  әдет  рәсімі  жағы  әлі  қарастырылған  жоқ. 
Грудиковтың  кітабы  жалғыз-ақ,  Сырдария  облысынан  жиылған  мағлұматтар  бойынша 
жиылып, оның ішіне Жетісу яки болмаса қазақтың мол жері Семей, Ақмола, Торғай, Орал, 
Бөкей  һәм  Айдархан  кірмегендіктен,  оны  қазақ-қырғыз  әдет  -  рәсімі  туралы  толық 
мағлұматты тарих деуге болмайды. 
 

28 
 
Патша хүкіметінің тұсында билердің қарарларын жазатын кітаптары таусылғаннан кейін 
Сырдария һәм Жетісу облыстық кеңселеріне жиып алушы еді. Енді қырғыз-қазақтың әдет 
- рәсімдерін жию үшін сол билердің кітаптары қолға алынса жақсы болар еді. 
 
Мен  енді  Сырдария  облысынан  жиналған  сөздерді  қарап  өтпекшімін.  Зорлығына 
қарағанда  Сырдариядан  жиылған  сөз  де  Жетісудан  аз  емес.  Бірақ  маңызының  қандай 
боларын келешек көрсетеді. 
 
Жетісудан  жиылған  қырғыз-қазақтың  тіршілік  тұрмысына  тиісті  жазба  сөздері  туралы 
сөзімді әзіріне осыменен тоқтатып, Жетісудан жиылып келген ескі жазба сөздер түзетіліп 
жақын арада басылып шығуына сенгім келеді. 
 
Ә. Диваев 
 
ҚАЗАҚ-ҚЫРҒЫЗ БІЛІМ КОМИССИЯСЫ ЖАЙЫНАН ҚЫСҚАША БАЯНДАМА 
 
Қырғыз-қазақ  білім  комиссиясы  1921  жылдың  басында  Түркістан  халық  -  ағарту 
Комиссариатының  жанында  ашылған.  Комиссияның  мақсаты  -  қазақ-қырғыз  мектептері 
үшін  оқу  кітаптарын  даярлау.  Қазақ-қырғыздың  халық  әдебиетін  жинау,  білім  әдебиетін 
көркейту. Сол секілді мәдениет жұмысын ұлғайту болды. 
 
Түзелісімен комиссия мектептер үшін оқу кітаптарын даярлауға кіріскен Байтұрсыновтың, 
Дулатовтың  оқу  кітаптарын  қайта  бастыруға  берген.  Қазақ-қырғыз  азаматтары  жиылып, 
бірнеше  рет  мәжіліс  жасап  оқу  кітаптарын  жазамыз  деп  уәде  берген.  Жазушылардың 
тұрмысын  түзетуге,  тіршілікпенен  жеңілтуге  түрлі  шарттар  қойылып,  қаулылар 
шығарылған. Бұл қаулылар орындалмаған. Жазамыз деген дерек жалғыз жарымы болмаса, 
көбінің уәдесі дерексіз кеткен. Жазылған кітап жарытып болмаған. 
 
Диваевтан  сатып  алынған  материалдар  Жетісу,  Сырдария  облыстарындағы  қазақ-
қырғыздар арасынан жиылған. Материалдар комиссияға алынған. 
 
1921 жылдың күзінде Компростың бір бас мекемесі болып білім кеңесі ашылды. 
 
Қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  осы  кеңестің  бір  бөлімі  болды.  Комиссияның  мүшелері 
қайта сайланды. 
 
Білім  кеңесі  біраз  уақытты  шара  жасап,  жолын  түзеуге  жұмсады.  Қазақ-қырғыз  білім 
комиссиясында сондай жұмыспен әуре болды. 
 
Комиссияның  жүрісі  түзеліп,  жолы  ақталды.  Қазақ-қырғыздарға  керек  мәдени  білім 
жұмысын  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  қолдайтын  болды.  Оқу-білім,  көркем  әдебиет, 
тарих  этнография,  саясат  -  үндеу,  библиография  деген  бес  бөлімге  бөлініп  комиссияның 
жұмысы  ұлғаятын  болды.  Әр  бөлімнің  басында  бір  мүше  тұратын  болып,  комиссия  бес 
мүшеден  түзелді.  Комиссияның  кеңес  жұмысшылары  анықталды.  Мамандар 
(специалистер) шақыруға ерікті болып, қаражат берілетін болды. Білім комиссиясы білім 
жұрты  болып  аталған  аймақтық  Қазақ-қырғыз  институтымен  байланысты.  Қазақ-қырғыз 
институтындағы  мұғалімдер,  білім  комиссиясының  білім  жолындағы  жұмысын  істейтін 
болып міндеткер болды. 
 
Осындай жобамен іске кірісе бастағанда, комиссияның төбесіне ескермеген бір нәрсе тап 
ете  түсті.  Бұл  жаңа  шаруашылық  саясаты  болды.  Бүтін  Республикада  мекемелерді  құру, 
жұмысшыларды азайту, мемлекет шығынын әбжету жұмысы басталады. 

29 
 
 
Білім  кеңесіне  де,  білім  комиссияларға  да  әбжу  керек  болды.  Бұл  әбжуден  білім 
комиссиясы  құйрық  қанаттарынан  айырылып  шықты.  Білім  комиссиясында  тек  үш  кісі 
ғана  қалды:  бірі  төбе  ағасы,  бірі  мүшесі,  бірі  білімді  хатшы.  Өңке  жұмыскерлердің  бәрі 
тарқатылды.  Осы  үшеуі  ғана  керекті  жұмысты  істейтін  болды.  Білім  жұмысы  қолдан 
келетін кісілер комиссияға белгіленіп байланбайтын болды. Комиссия мүшелерінің үлгере 
алмаған  жұмыстарына  мезгілді  жұмысшылар  шақырылатын  болды.  Білім  жұмысының 
ақысы  келісуімен  берілетін  болды.  Мезгілді  жұмысшыларға  төлеуге  бүтін  керек 
жарақтарына  жұмсауға,  білім  комиссиясына  жүгірту  (операция)  ақша  берілетін  болды. 
Түзелген бағыт бұзылды. Ұйғарылған жұмыстардың бәрі қылынды. Бұрынғы ұлы жолды 
тастап,  жұмысты  ойға  шақтап  істеу  керек  болды.  Жүгірту  ақшаны  компрос  комиссияға 
тауып  бере  алмады.  Комиссия  қағазға,  сияға,  отынға,  шамға,  қалам  -  қарындашқа  зар 
болды. Айлық маянасын дұрыстап ала алмайтын болды. Баспа үшін даярланған сөздерді, 
көшірген шәкірт балалардың жартымсыз ақысын төлей алмайтын күйге түсті. Хал-жайын 
айтып  қанша  зарласа  да  білім  кеңес  комиссияға  ақша  тауып  бере  алмады.  Білім 
комиссиясының  мұндай  жайын  көріп,  1922  жылдың  басында  түр-түсінің  біраз  кеңсе 
саймандары мен ақша жәрдем берді. Осы жәрдем комиссияның едәуір белін көтерді. Біраз 
жұмыс істеп, қарыздарын өтеуге себеп болды.
 
 
Косириустан,  білім  кеңесінен  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясына  жүгірту  ақша  осы  күнге 
дейін берілген жоқ. 
 
Осындай күйде болып білім комииссиясы осы күнге жетті. 
 
Алдымыздағы күндеріміз тәуірірек болар деген үмітіміз бар. Білім кеңесі жүгіртуге смета 
бойынша ақша алмақ. Бұл ақшадан қазақ-қырғыз комиссиясына да үлес бермек. 
 
Осындай  нашар  халде  болып  тұрғанда  білім  комиссиясының  қолынан  айтарлық  жұмыс 
келмеді.  Ақы  беріп  білімділерге  жұмысын  істете  алмады.  Азды-көпті  істеген  жұмысына 
қазақ-қырғыз институтындағы бір қатар шәкірттер, бірлі-жарымды мұғалімдер жәрдемші 
болды.  Бұлар  азғана  болған  жұмыс  ақына  қарамай,  жазылғандарды  көшіруге,  тексеріп 
шығуға, корректура ұстауға жәрдемші болды. 
 
Алғашқы  ұйғарған  кең  жолды  қойып,  комиссия  қолынан  келерлік  қана  жұмыстарға 
айналды.  Ең  керекті  екпінді  жұмыс  деп  комиссия  бірінші,  екінші  басқыштарға  оқу 
кітаптарын  даярлауды  тапты.  Сонан  соң  комиссиядағы  жиылып  жатқан халық  әдебиетін 
түстеп  тізіп  тергеп,  тексеріп  баспаға  даярлауды  ұйғарды.  Осынша  жұмысы  баспаға 
берілген кітаптардың тез дұрысталып, басылып шығуын қарастыру болды. 
 
Мектеп  кітаптарын  даярлауға,  комиссия  өте  назарын  салды:  бірнеше  жиылыс  жасады, 
қазақ  азаматтарын  оқу  кітаптарын  жазуға  шақырды.  1922  жылдың  аяғында  мына 
азаматтар мынадай оқу кітаптарын жазып бермекші болып уәде берді: 
 
1) С. Қожанов «Арифметиканың» бірінші бөлімін. 
 
2) К. Жаленов «Арифметиканың» екінші бөлімін. 
 
3) А. Таныбаев «Педагогиканы». 
 
4) Ф. Ғалымжанов «Арифметикадан абсейттікті». 
 
5) X. Досмұхамедов «Жануарлар жайынан». 

30 
 
 
6) С.Оспанов «Қазақ-қырғыздың тіліндегі сөздерді түзеуді». 
 
Бұл кітаптардан жануарлардан басқа комиссияға кітап тапсырылған жоқ. 
 
Естуімізде, Қожанов пен Жаленовтың кітаптары жуық  арада қолға тисе керек:  Таныбаев 
пен Ғалымжанов іске кіріскен жоқ, Оспанов сөздерді тізіп жүрсе керек. «Кітап жаз!» деп 
тапсырылған  азаматтарға  еш  қолайлы  шарттар  қоя  алмадық.  Бұларға  ақша  жағынан 
болсын,  тұрмыс  түзеу  жағынан  болсын  жәрдем  бере  алмадық.  Сондықтан  неге  кітап 
жазбайсың деп өкпе айтуға болмайды. Және де тезден жазып бер деп асықтыруға да ұят. 
 
Тамақ  асырап  тұрған  жұмысыңды  тастап,  аш-жалаңаш  болсаң  да,  көптің  жұмысын  қыл 
деп төрт-бес жігітті қамыттауға болмайды. 
 
Комиссияда  жиылып  жатқан  халық  әдебиетінен  алдымен,  Диваев  материалдары  тізіліп 
тіркеліп  түстелді.  Көбі  тіркеліп  дұрысталып,  қайта  көшірілді.  Жазбасы  өте  нашар, 
танылмайтын  бір  азғана  бөлігі  көшірілмей,  тексерілмей  тұр.  Көшірілгендерінің  көбі 
қаралып,  баспаға  даярланды.  Жетісудан  жиылған  материалдар  түстеліп,  номерлеп 
тіркелді. 
 
Бұлардың  тізілген  жинағы  компростың  жаңадан  шыққан  «Наука  и  просвещение»  деген 
журналының  бірінші  нөмірінде  басылды.  Сырдариядан  жиылған  материалдар  түстеліп 
тіркеліп жатыр. 
 
Комиссиядағы жиылып жатқан халық әдебиеті тым көп, жиылғанда бұлар ретсіз, жолсыз 
қалай  болса  солай  жиылған.  Көбінің  жазбасы  өте  нашар.  Бұларды  тергеп,  тексеріп 
анықтау  өте  қиын  жұмыс.  Сондықтан  бұларды  дұрыстап  баспаға  даярлауға,  комиссияға 
бұл күйінде көп уақыт керек. 
 
Білім комиссиясының  сынынан өткен кітаптар басылуға мемлекеттің баспасөз таратушы 
мекемесіне  («Госиздатқа»)  тапсырылады.  Заң  бойынша  «Госиздат»  өз  ісіне  өзі  ерікті. 
Ешкімнің нұсқауын алмайды. Қолына келген кітаптардың қашан басылуы, қалай басылуы 
«Госиздаттың» толық еркінде. 
 
Жаңа шаруашылықтың салдары 1921-жылы Госиздатқа да тиеді. «Госиздат» мемлекеттен 
ақша  алмайтын,  өз  шығынын  өзінің  пайдасымен  толтыратын,  өзін-өзі  ақтайтын  мекеме 
болды. «Госиздат» құрыла бастады. Шығындарын азайта бастады. 
 
Басылуға  қабыл  алынған  кітаптардың  жазу  ақысын  (гонорарын)  «Госиздат»  беретін  еді. 
Шығынын  кеміту үшін  «Госиздат» жазушылардың қалам ақысын екі  бөліп төлейміз деп 
қаулы қылды. Ақының жартысы кітапты тапсырғанда берілетін, жартысы кітап басылып 
шыққанда  берілетін  болды.  Бұл  қаулы  білім  комиссиясына  жығылғанның  үстіне 
жұдырықтай  болып  тиді.  Кітап  жазушылар  уақыты  мен  таксе  бойынша  ақысын  ала 
алмайтын болдық деп жазудан тіпті безерге қалды. 
 
Ташкендегі  мұсылман  баспаханаларының  жайы  бұрыннан  да  онша  жақсы  емес  еді. 
Мұсылманша  кітаптар  өте  шабан  басылатын  еді.  Жаңа  шаруашылық  саясаты 
баспаханаларға  да  салқынын  салды.  Қағаз,  харіфтер,  баспаға  керек  саймандар,  құралдар 
мезгілімен жетісіп тұрмады. Кітаптардың шабан басылуына мұның бәрі себеп болды. 
 
Жазылған  кітаптар  тез  басылып  шығу  керек.  Жазылған  сөз  тез  басылып  шығып  тұрса, 
арналғандарға тиетін төте пайдасынан басқа да көп әсер береді. Ішіндегі сөздері сыналып, 

31 
 
әсіресе, ғылым атаулары (терминдері) көптің сынына өтіп, қолданып білім тілін байытып, 
ғылым тілінің бір жолмен жүруіне себеп болады. Бұл бір, екінші соңғы жазушыларға көп 
тәжірибе береді. 
 
Үшінші, жазушының өзі көңілді болып тағы да жазуға тырысуға себеп болады. Төртінші, 
сөз жазғысы келіп жүректеніп жүргендерге еліктеуге себеп болады. 
 
Өткен  күн  бос  кетпейді.  Келешек  күнге  тәжірибе  болады.  Қалай  болғанда  да,  осы 
күндерде қазақ-қырғыздың білім әдебиеті күннен күнге аз да болса ілгері жорғалап келеді. 
Білім  әдебиетінің  негізі  -  ғылым  атауларын  дұрыстап  тағу.  Өзінің  жақсы  білетін  пәнін 
қолға  алып,  бұны  қалайша  қазақша  аударамын  деп,  алғы  соңымен  шатасқан  кісі  ғана 
ғылым атауларын дұрыстап таға алады. Бұндай кісілер кітап жазушылар. Бұлардың пікірі 
ұлғайып,  тәжірибелері  көбейіп,  кешегі  дұрыс  деген  ғылым  атаулары  бүгін  қолайсыз 
болып қалуы мүмкін. Баспаға бір берілген кітапты қайта алып түзеуге болмайды. 
 
Күнінде  көріс  болған  кітап  кешігіп  шыққандығынан  ғылым  тілі  жағынан  ескіріп  қалуы 
мүмкін. Сондықтан қазақша жазылған білім кітаптары тез басылып шығуы керек. 
 
Білім кітаптары әсіресе, оқу кітаптары техника жағынан епсіз болып, дұрыстап басылып 
шығуы керек. Алғашқы уақытта қазақша басылып шыққан кітаптар техника жағынан өте 
нашар болды. Бұның себептері басқаларда саймандардың кемдігі, қазақ-қырғыздан харіф 
түзеушілердің жоқтығы. Қазақ-қырғыздан корректорлердің болмағандығы болды. 
 
Білім  кітаптарының  дұрыстап  басылуына  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  қам  қылмаса 
болмайтын болды. 
 
Жоғарғы  айтылғандардың  бәрін  еске  алып,  білім  комиссиясы  «Госиздатпен» 
байланысуды,  бірлесіп  жұмыс  қылуды  міндет  тапты.  «Госиздаттың»  басындағы  адамдар 
да бірлесіп жұмыс қылуды, дұрыстап білім комиссиясының бұл пікірін хош көріп, қабыл 
алды. 
 
«Госиздаттың»  қаулысы  бойынша,  білім  комиссиясының  өкілі  коллегияның  мәжілісіне 
кіретін болды. Бұл уәкіл мұсылман баспа істері туралы коллегияның мүшесіменен бірдей 
хұқықты  болды.  «Госиздатта»  білім  комиссиясының  уәкілі  болуы,  баспаханалардың  жай 
күйімен  танысуға,  қазақша  кітаптардың  жылдамырақ  дұрысталып  басылуына  кедергі 
болған  нәрселерді  жоюға  аз  да  болса  себеп  болды.  Жаңа  шаруашылықтың  саясатына 
көндіккеннен  соң,  «Госиздаттың»  өзі  де  мұсылман  баспа  сөздерінің  гүлденуіне  зейінін 
салды. 
 
Жазушылардың  қалам  ақысын  бірден  беретін  болды.  Кітаптардың  дұрысталып  шапшаң 
басылуына  ажтағат  ететін  болды.  Біздің  бір  нашар  жеріміз  -  қазақ-қырғыздан 
корректорлердің  жоқтығы.  Кітаптың  корректурасын  ұстау  деген  қиын  нәрсе.  Білім 
кітаптарының  әсіресе,  оқу  кітаптарының  корректурасы  енді  зейінді,  орнықты  болуды 
сүйеді. Көп уақыт алады. Корректорліктің ақысы көп болмайды. 
 
Сондықтан  осы  күнге  дейін  қазақтан  корректорлікке  маман  болып  шыққан  кісі  таба 
алмадық. Қазақша басылған кітаптардың қатарының корректурасын білім комиссиясының 
мүшелерінің өзі ұстайтын болды. Бір қатар корректураларды жалынып, жалбарынып шет 
кісілерге ұстаттырды. Білім комиссиясының мүшелері уақытын корректура ұстап өткізеді 
деген ұнамайтын іс. Білім комиссиясының алдындағы бір жұмыс - қазақтан корректорлар 
табу. 
 

32 
 
Қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  мекемесі  мемлекеттің  білім  кеңесінің  жұмысшы 
ұйымының  бірі  болып  саналады.  Сондықтан  білім  кеңесінің  ұсыныстарын,  нұсқауларын 
орындау, түрлі білім, әдебиет, мәдениет комиссияларда, жиылыстарда, мәжілістерде болу. 
Қазақ-қырғыз жайынан керекті мағлұматтар беру, пікірін айту, өз ақы жолы үшін таласу, 
қазақ-қырғыз білім комиссиясына әрі мұқтаж, әрі міндет өткен қыста бірнеше жиылыстар, 
мәжілістер болды. Үлгі үшін төменгілерді көрсетеміз. 
 
1) Бірінші профессор Қалуевтың, Байтұрсыновтың «Тіл құрал» туралы баяндамасы. 
 
2) Профессор Полиевтің «Түрік грамматикасын қалай түзеу керек?» деген баяндамасы. 
 
3) «Өзбек халқының мәдениет һәм халық ағарту жолындағы жұмысшыларының съезі». 
 
4) Ұлт комиссариатының жанындағы қазақ-қырғыз бөлімінің құрған түрлі мәжілістері. 
 
5)  Білім  комиссиясының  өзінің  түрлі  жиналыстары.  Мәселен:  жаңа  жазылған  кітапты, 
терминдерді тексеру үшін. 
 
Осындай жиылыстарға білім комиссиясының мүшелері не тұтасымен, не кезектесіп барып 
тұруға керек болды. Прессамен байланыспаған сөздердің бәрі басылу үшін білім кеңесінің 
сынынан  өтпекші.  Бұл  білім  кеңесінің  жорасында  бар,  қазақ-қырғыз  тіліндегі  жоғарғы 
көрсетілген сөздер қазақ-қырғыз білім комиссиясының сынынан өтеді. Сондықтан қазақ-
қырғыз білім комиссиясы хүкіметтің ресми сыншысы болып саналады. 
 
Былтырғы күзден бері мынадай бас нәрселер сыналып өтті: 
 
1) Компростің қазақ тілінде шығаратын харитасының бірінші бөлімі. 
 
2) «Бекет батырдың» кинематограф суретіне қалай алынашақ жобасы. 
 
3) Успенский мен Мироновтың нотаға аударған он өлеңі. 
 
Бұл өлеңдер әндерінің қазақша сөздері білім комиссиясы тарапынан жазылды. 
 
4) Білім кеңесіне «Госиздатқа» тасқа басу үшін берілген кітаптар, кітапшалар, альбомдар 
тағы талайлар. 
 
Комиссия құрылғанынан бері қарата төменгі кітаптарды тасқа басуға берді: 
 
1) А. Байтұрсынов. «Әліппе», басылып шықты. 
 
2) А.Байтұрсынов. «Тіл құрал», бірінші бөлімі басылып шықты. 
 
3) А. Байтұрсынов. «Тіл құрал», екінші бөлімі басылып шықты. 
 
4) А. Байтұрсынов. «Баяншы», басылып шықты. 
 
5) М.Дулатов. «Есеп құрал», бірінші бөлімі басылып шықты. 
 
6) М. Дулатов. «Есеп құрал», екінші бөлімі басылып шықты. 
 

33 
 
7)  «Кеспе  Әліппе»  бір  бөлігі  басылып  шықты.  Бір  бөлігі  қалың  қағаз  жоқтан  басылмай 
тұр. 
 
8) И. Тоқтыбаев. «Жағырафия сөзі», басылып болды, хариталар басылып жатыр. 
 
9) И. Тоқтыбаев. «Түркістан», тізіліп бітуге жақындады. 
 
10) Басығарин. «Күн күркіреу мен найзағайы не нәрсе?», тізілген жоқ. 
 
11) X. Досмұхамедов. «Табиғат тану», сөзі басылып бітті. Суреттері басылып жатыр. 
 
12)  X.  Досмұхамедов.  «Жануарлар»,  бірінші  бөлім  тізіліп  бітті.  Жуық  арада  басылса 
керек. 
 
13) X. Досмұхамедов. «Жануарлар», екінші бөлім тізіліп бітуге жақындады. 
 
14) Ф. Ғалымжанов. «1922-жылдың қазақша календары» шықты. 
 
15) Ә. Диваев материалдарынан батырлар: 
 
1) «Қарақыпшақ Қобыланды». 
 
2) «Нароғлы Шора». 
 
3) «Бекет батыр». 
 
4) «Қамбар батыр». 
 
5) «Шора батыр». 
 
6) «Мырза Едіге» батыр. 
 
7) «Алпамыс» батыр. 
 
Батырлар жеті кітап. Бәрі де басылып шықты. 
 
16) Диваев материалдарынан бір терме кітап жаңалықта берілді. Әлі басуға алынған жоқ. 
 
17)  Ыбырайдың,  Абай  Құнанбаевтың  таңдама  өлеңдері  жуық  арада  шапшаңдықпен 
басылса керек. 
 
Бұл  кітаптардың  жоғарыда  он  екісі  1921-жылы  қаралып,  баспаға  берілді.  Қалғандары 
1922-жылы баспаға берілді. 
 
Қазіргі  күнде  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясында  тек  екі  адам  бар:  Төбе  ағасы 
Досмұхамедов, мүшесі Ә. Диваев. Білімді хатшысы: У. Омаров өткен майда шығып кеткен 
еді. Білімді хатшының орнына осы күнге дейін қолайлы кісі табылмай тұр. 
 
Осы  күнгі  ресми  жұмыстардан  басқа  комиссияның  мүшелері  мынадай  жұмысын  істеп 
жатыр: 
 

34 
 
X. Досмұхамедов екінші басқыш үшін «Адамның анатомиясы мен физиологиясын» жазып 
жатыр. 
 
Диваев  Сырдария  қазақтарының  арасынан  жиылған  материалдарды  түстеп,  тізіп  жатыр. 
Алдымыздағы қыс білім комиссиясы мынадай жұмыстарды істеуге ұйғарады: 
 
1) Қолдан келгенінше оқу кітаптарын жазу ақшасы болса, бұрынғы жалыну жолды тастап, 
керекті адамдармен шарттасуды ылайық көреді. 
 
2) Қолдағы этнография материалдарды баспаға да жариялай беру. 
 
Былтырғы  күзден  бері  қарата  еткен  жұмысында  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  білім 
кеңесінің  бөтен  комиссарлары  мен  әсіресе,  өзбек  һәм  білім,  тәрбие  комиссияларымен 
бірлесіп  жұмыс  қылды.  Биылғы  жаз,  білім  кеңесінің  қарауына  халық  комиссиялары 
кеңесінің  жанындағы  білім  кеңесі,  білім  тексеру  комиссиясы  атанып  кірді  және  де 
жаңадан  түрікпен  білім  комиссиясы,  тәжік  білім  комиссиясы  ашылды.  Алдымызда  да, 
білім кеңесінің бұрынғы жаңа комиссияларымен бірлесіп іс істерміз деген ойымыз бар. 
 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: