Алаш көсемсөЗІ: тіл мәселесі көптомдық 2 том Қайрат сақ

292
жағынан, 3) сөздердің орналасуы жағынан, 4) оқуға алынған әңгімелері 
жағынан алынады. 
Үйрету көшесі былай:
1. Әліп-би кітабының 1-і бетінде тұрған сүгіретті оқытушы тақтайға 
салады  да,  сол  нәрсенің  жайынан  әңгіме  қозғайды.  Әңгіме  балаларды 
қозғайды. Балалар мен оқытушы әңгімелесе-әңгімелесе барып, сол нәрсе 
турасындағы жұмбақтар, өлеңдер сияқты нәрселерді айтқызады немесе 
өзі  айтады.  Бұл  әңгіменің  пайдасы  –  алынған  нәрсені  балаларға  анық 
танытып білім береді, сөйлесуге бойын да, тілін де үйретеді. 
2.  Салынған  сүгіретті  балалар  дәптерлеріне  көшіреді.  Бұл  көшіру 
балаларды сүгірет салуға үйрету емес, салғандары ұқсасын, ұқсамасын 
әркім  әлінше  салса  болғаны.  Мұның  пайдасы  сүгірет  салуға  балалар 
әуес болғандықтан, сүгірет салғандарына мәз болып өздері рақаттанады, 
қарындаш ұстауға қолдары үйренеді. 
3.  Сүгіреттегі  нәрсенің  атын  көшіру.  Оқытушы  сөзді  тұтас  күйінде 
тақтайға  жазады.  Балалар  дәптерлеріне  көшіреді.  Көшіруден  бұрын 
былай  ету  керек  дейді:  Оқытушы  тақтайға  жазып  жатқанда,  балалар 
қарап  бағып  отырады.  Жазып  болған  соң,  балалар  орнында  отырып, 
оқытушының  жазуына  еліктеп,  жазған  сияқты  болып,  сұқ  қолдарымен 
тақтай бетіндегі жазу бойымен жүргізеді. Сонан соң барып қарындашпен 
дәптерлеріне жазады. 
4. Сөздің дұрыстарын айыру. Ол үшін оқытушы тиісті сөзді алады да, 
дыбыстарын анық етіп ашық дауыспен айтады. Әсіресе, кезінде үйретуге 
керек болып тұрған дыбысты айқындата айтады. 
5. Сөзді әріптен бұтарлау. Ол үшін оқытушы әріп араларын ашығы-
рақ  жазады.  Балалар  соның  ішінен  үйретіп  жүрген  әріпті  танып  алып, 
бірнеше рет  жазады. Солай  бірнеше әріпті танығаннан  кейін  оқытушы 
енді әр әріпті жеке күйінде алып тақтайға жазып, бұл қай сөзде, қандай 
орында тұр деп сұрайды. Балалар әліп кітабына жазылған әріпті сөздің 
ішінен танып көрсетеді. 
6. Әріптерден сөз жасау. Балалар 4-4 әріпті танитын болғанан кейін 
солардан құрап, сөз жасайды. 
7.  Баспа  тану.  Ол  үшін  жазба  сөздің  астына  баспа  сөз  қойылып, 
екеуінің әрпі салыстырылады. 
Шағын сөзді алыңғы әдістерше не әріп жаттатып, не сөз жаттатып, 
балалардың басын қатыру жоқ. Жұмыстың бір ұшы оытушыда, бір ұшы 
балаларда болып, бұлардың басы білім құятын тек ыдыс есебінде болмай, 
немесе бір жағы адамша, бір жағы машинаша істемей, екі жағы да зер 
салып істейтін болады. 
Мұнысы  алдыңғы  әдістерден  артық  бір  жері  болмаса,  екінші  бір 
артық жері – аз сөзді оқи білумен балалар көп сөзді оқып кетуге жарайды. 

293
Сондай  артықтығы  болғандықтан,  бұл  әдіс  мәдениетті  жұрттың  бәріне 
де  жайылады.  Жұрт  өзінің  тілінің,  емлесінің  жүйесіне  қарай  түрліше 
ыңғайлап қолданады. Сондықтан пәлен әдіс, түлен әдіс деп түрлі атпен 
аталады. Атына қарамай, затына түптеп қарағанда бәрінің негізі бір болып 
шығады. Орыстарда түрлі атпен аталған әліп-би кітабы үйрететін әдістер, 
татарлардан,  мәселен,  түрлі  атпен  аталған  әліп-би  кітабы  үйрететін 
әдістер, біздің қазақта да әліп-би кітабымен үйрететін, олардың бәрі де 
шағын сөз әдісінің негізінен құр емес. 
ІІ.  «Жазу-оқу»  деген  түрі.  Былай  деп  біреулер  жазу  мен  оқу  екеуін 
қабат  үйретуді  айтады,  біреулер  оқуды  жазу  арқылы  үйретуді  айтады. 
Әдістің  затына  соңғы  мағынада  айтулары  дұрыс  келеді.  Өйткені  –  бұл 
әдісті  қолданушылар  оқу  үйретуді  оқудан  бастау  дұрыс  емес,  жазудан 
бастау дұрыс дейді. 
Мұны  былай  дәлелдейді:  «Жазу  жоқ  кезде  оқу  жоқ.  Оқудан  жазу 
дүниеге бұрын келген. Оқуды жазу тудырған» дейді. 
Оқу  білмейтін  адамды  үйреткенде  жазу  мен  оқудың  пайда  болған 
жолымен жүру керек дейді. 
Бұл  әдістің  өзі  онша  дүниеге  көп  жайылмағанымен,  өзге  жайылған 
әдістерді  түзетуге  дақылы  болды.  Мұнан  бұрын  оқу  алда  жүріп,  жазу 
соңында  жүруші  еді.  «Жазу-оқу»  әдісі  шыққаннан  кейін  екеуі  қатар 
жүретін болды. Оқытушылар үйретуді оқудан бастаса, әдістер оқытқанын 
жаздырып отыратын болды; жазудан бастаса жаздырғанын, не жазғанын 
оқытып отыратын болды. 
Бұл  «жазу-оқу»  әдісін  орыстар,  орыстан  үлгі  алған  Ресейдегі  басқа 
жұрттар көп қолданады. 
ІІІ.  «Дыбысты  әдіс».  Дыбысты  әдіспен  үйреткендегі  істелетін  істің 
негізгі бес түрлі:
1)  балалармен әңгімелесу
2)  оқу үйретуге де даярлайтын жұмыстар
3)  сөзден дыбыстарды айырып шығару
4)  әріптермен таныстыру
5)  білген әріптерінен сөз құрау, соны оқу
Әңгімелесу.  Бұл  балалардың  бойын  үйрету  үшін  істеледі. 
Әңгімелескеннен  кейін  балалар  оқытушыға  үйір  болады,  оқытушы 
балалардың  жайларын  біледі.  Әңгіме  арқылы  балалар  мектептегі 
нәрселердің аттарымен, жүру-тұру жүзіндегі тәртіптерімен танысады. 
Оқуға даярлайтын істер. Бұл - әуелі, «сөз» деген ұғым мен «дыбыс» 
деген не нәрсе екенін білдіру. Екінші, сөздің ішіндегі дыбыстарды айырту. 
«Сөз»  деген  ұғымды  таныту  үшін  оқытушы  балаларға  бір  нәрсені 
айтады.  Оның  атаған  нәрсесі  туралы  өзі  бір  нәрсе  айтып,  неше  сөзбен 
айтылып  тұрғанын  сұрайды.  Мәселен,  балалар  «тақтай»  деген  болса, 

294
оқытушы  «тақтай  үлкен»  дейді  де,  балалардан  неше  сөзбен  айтылып 
тұр деп сұрайды. Сол жөнмен бірнеше рет сөздер, сөйлемдер алынып, 
сұралып өткеннен кейін сөздің не екенін біліп кетеді. 
«Дыбыс» ұғымын таныту үшін істелетін тәсіл екі түрлі болады. Біреуі 
былай: оқытушы бір дыбысты айтады да, айтқаным не дыбыс деп сұрайды. 
Балалар  естіген  дыбысын  айтады.  Тағы  бір  дыбыс  алып,  тағы  солай 
сұрайды, балалар сұрағанын айтып береді. Солай бірнеше рет істелгеннен 
кейін  балалар  «дыбыс»  деген  нәрсенің  не  екенін  ұғады.  Екінші  тәсіл 
былай істеледі: балалардың көзін жұмғызып қойып оқытушы бір нәрсені 
сылдырлатады, немесе тықылдатады. Бірақ не істесе де балалардан «не 
естідіңдер?» деп сұрайды. Балалар естігенін айтады. Сонан оқытушы бір 
дыбысты айтады. Мұны да не естідіңдер деп сұрайды. Балалар естігенін 
айтады, солай бірнеше ірет істеп, бірнеше ірет сұрағаннан кейін «дыбыс» 
деген немене екенін балалар ұғады. 
Дыбыс  айырту  үшін  оқытушы  өзі  не  балаларға  бірдеме  айтқызады. 
Сонан бір сөзді алады да, соны әуелі буындап бөлектеп айтады. Буындап 
бөлектеп айтқанда буын жіктері ашылып, әр буын бөлектеніп естіледі. 
Солай  бірнеше  сөзді  алып  айтқаннан  кейін  балалардың  құлағы  сөз 
буынын айыратын болады. 
Буынды  айыра  білгеннен  кейін  дыбыстарын  айыруға  түседі.  Ол 
айыруға қолайлы буын табылатын сөздерді алып, әуелі буынға бөледі де, 
сонан өзінің керек қылған буынын алып, дыбыстарын бөлектей айтады, 
немесе  әнге  салған  сияқты  созып  айтады.  Балалардың  тез  айырып 
үйренуіне  соңғысы  қолайлы.  Буынды  созып  айтқанда  оның  ішіндегісі 
нендей  дыбыс  екені  біліне  қалады.  Мәселен,  «ара»  деген  сөздің  «ра» 
деген  буынын  алып,  әр  дыбыспен  созып  айтса,  әуелі  «р»,  сонан  соң 
«а» естілетіндігін құлақ қазір айырады. Мұндағы бір керек нәрсе, ол – 
алғашқы кезде алған буындардың әріптері созылатын болу тиіс: ол дыбыс 
айыру жұмысын көп жеңілдетеді. 
Дыбысты  айыра  білгеннен  кейін  оларды  қоса  білуге  кіріседі. 
Дыбыстарды қосып буын жасап, буыннан сөз жасау керек дейтіндер де 
бар,  оның  керегі  жоқ  дейтіндер  де  бар.  Керек  деушілердің  пікірі  екіге 
бөлінеді:  біреулері  әріп  көрсетуден  бұрын  балалар  сөзді  дыбыстан 
құрап жасай білу керек дейді, екіншілері – дыбыс құрастыру әріптермен 
таныстырылып,  соларды  құрастырып,  сөз  қылып,  қосар  жерде  істелу 
керек  дейді.  Әуелі,  бұл  үш  түрлі  пікірдің  дыбысын  құрастыру  керек 
емес  дейтіндер  дұрыс  емес.  Дыбысты  әдіс  болмасқа  керек  десе,  онда 
жөн, ал дыбысты әдіс болса, онда дыбыстарды қостастыру болмаса, ол 
шала болмақ. Екінші әріптерді құрастырып оқыр кезде істелу керек деген 
пікір де дұрыс емес. Онда кеш болады, онда еш пайдасы тимейді. Олай 
болғанда сөздің дыбыстарын айырып үйретудің де қажеті жоқ, оны жазу 
кезінде істетуге болады. 

295
Сөздің  дыбыстарын  айыра  білу  –  соңыра  жазуға  керегі  бар  нәрсе, 
дыбыстарды  құрастырып  сөз  қыла  білу  –  ол  соңыра  оқуға  керегі  бар 
нәрсе.  Дыбысты  дыбысқа  қосу  әріпті  әріпке  қосудан  жеңіл  болады. 
Үйрету жеңілінен басталу керек. Ол үйретудің негізгі дабыл жолы. 
Әріптермен  таныстыру.  Сөздің  дыбыстарын  айыра  бергеннен  кейін 
түрлі  дыбыстарды  қосып  сөз  қыла  білетін  болғаннан  кейін  әріппен 
таныстыруға  түседі.  Әріппен  таныстыру  іреті  әріптердің  әліп-би 
кітабындағы  тұрған  іретінше  болады.  Әліп-би  кітабының  басындағы 
бөлек  әріптер,  мәселен  «а»,  «с»  болса,  сол  әріптер  бар  сөзді  алып, 
дыбыстарын айыртады. Сонан соң пәлен дыбыстың таңбасы мынау деп 
әрібін көрсетеді. Дыбыс таңбасы әріп деп аталатынын да айтады. Сонан 
кейін жаздырады. Басқа әріптердің арасынан іздеп таптырады. 
Сонан кейін танытқан әріптерінен құрастырып, сөз қылып оқытады. 
Дыбыстарды айырту, құрастырып сөз қылу дұрысталып істеліп, балалар 
әбден  әдісін  алған  болса,  сол  дыбыстардың  әріптерін  құрастырып,  сөз 
қылып оқуға балалар қиналмайды. Бір-екі сөзді әріптен құрап оқығаннан 
кейін  тез  әдісін  алады.  Алғашқы  кезде  сөзді  ылғи  буындап  қостырып 
оқытады.  Сонан  буындап  оқып  әдістенеді.  Буындап  оқу  жаттыға  бара 
қалыпты оқу түріне түседі. 
Алдағыда  Европа  жұрттары  соңғы  кезде  қолданып  жүрген  америка 
әдісі деген жалқылаулы-жалпылау әдісінің «тұтас сөзді» тағы бір түрін 
айтып, сонымен әдіс жалпы тариқын аяқтайық. 
Бұл – ескі емлелі жұрттың шығарған, ескі емлелі жұрттың қолданып 
отырған  әдісі.  Ағылшын,  француз  жұрттарының  емлелері  араб  емлесі 
сияқты ескі болады, ескі емлемен жазылған сөздің жазуымен оқуы бір-
біріне сәйкес болмайды. Мәселен, арабтар «тырқы» деп жазып «тараққи» 
деп оқиды. Ағылшын мен француз емлесі онан да сорақы: біз олардың 
емлесінше  жазатын  болсақ,  «жой»  деп  жазып,  «жуа»  деп  оқыр  едік. 
Ондай емлесі бар жұртқа дыбыстың құны шамалы: сөзді сүгіретін жаттап 
оқумен  танып  оқиды,  әріп  тек  сүгірет  мүшесінің  орнына  жүреді.  Бұл 
күнде  бұл  әдісті  әр  жұрт  өз  тілінің,  емлесінің  ыңғайына  қарай  әртүрлі 
тұтынып отыр. Нағыз өзінің шыққан жері Америкада тұтынуы былай: 
Жылдың  ортасына  дейін  кітап  қолдану  жоқ.  Балалар  оқытушының 
тақтайға  жазғанын  ғана  оқумен  барады.  Оқу  әріптен,  не  дыбыстан 
басталмайды, тұтас тұрған сөздерді оқудан басталады, Мәселен, бір бала 
шегіртке ұстап әкелген екен. 
Оқытушы: «Не әкелді?» - деп балалардан сұрайды. Балалар: «Шегіртке 
әкелді»,  -  дейді.  «Шегіртке  әкелді»  деген  сөйлемді  оқытушы  тақтайға 
жазады. Өзі оқиды, балаларға оқытады. Сонан соң шегіртке деген сөзді 
кірістіріп, басқа сөйлемдер алады. Оны жазады, оқиды, оқытады. Сүйте-
сүйте  «шегіртке»  деген  сөздің  жазуы  қайта-қайта  ұшырап,  балалардың 

296
жаттарында қала-қала барып, әдбен таныс болып, бірден танитын болады. 
Бірден танитын болса, бірден оқитын болғаны. Басқа сөздердің де оқуын 
солай іретше үйретеді. 
Солай  етумен  жарты  жылдың  ішінде  125  шамалы  сөзді  танып  оқи-
тын болады. Екі айдай сөздің дыбыс жағына жоламайды. Онан әрі ғана, 
балалар  бірсыпыра  сөздің  оқуын  енді  біліп  болды  ғой  дегенде  барып, 
сөздің дыбыстарын айырта бастайды. 
Дыбыс  айыртуға  тұқымдас  сөздер  алынады.  Тұқымдас  сөздердің 
дыбыстарының  көбі  бірдей  болады.  Дыбыс  айыртуға  түсерде  жаңа 
айыртылған сөздер тұқымдастығына қарай сұрыпталып, бірінің астына 
бірі сатыланып жазылады. Соларды көре-көре, оқи-оқи жүріп сөздердің 
бәрінде  де  ұшырайтын  ортақ  дыбыстардың  үнін  де,  әріптерін  де 
айыратын болады. Американың жазуға үйретуі де оқуға үйрету сияқты 
әріптен басталмай, бүтін сөздің жазылуынан басталады. Бірақ жеңілдік 
үшін бастапқы кезде әрпі аз сөздер алынады. 
Ахмет Байтұрсынов
А.Байтұрсынов  Тіл  тағылымы  (қазақ  тілі  мен  оқу-ағартуға  қатысты  еңбектері). 
Алматы: «Ана тілі», 1992, 368-372 б.
Әлібби тақырыбты Ақметтің байандамасы
1  -  Әлібби  түзеу  деген  түрік  жұртында  көптен  келе  жатқан  мәселе. 
Мәселе  қозғалғаннан  бері  түрік  әліббиінің  түзелген  жақтары  да  бар. 
Түрік әліббиінің түбі арабтан шыққанмен, түрік тіліне икемделіп, өзгеріс 
кіріп, таза күйінде тұрмағандықтан, мен оны, араб әліббиі демей түрік 
әліббиі деймін.
2  -  Осы  күнгі  жұрттардың  бәрі  де  өзі  шығарған  әліббиін  тұтынып 
отырған  жоқ.  Бәрінікі  де  өзгеден  өзгертіп  алған  әлібби  иауропа  жұрт-
тарының  тұтынған  әліббиінің  түбі  көне  семит  әліббиі.  Көне  семит 
әліббиін  өз  тіліне  үйлестіріп  пінікіие  жұрты  алған;  Онан  грек  алған, 
гректен латын, иаурыпа жұрттары алған. Түрік әліббиінің түбі де көне 
семит әліббиі. Онан көпеліктер алған, көпеліктен араб өз тіліне үйлестіріп 
алған,  арабтан  иран,  түрік  жана  басқа  мұсылмандар  алған.  Солардың 
қайсысы да бірінің әліббиін бірі алғанда, тұрған қалпында алмаған, өз 
тілінің дыбыстарына қарай өзгеріс кіргізіп алған, тіліне әліббидің артығы 
болса, алып тастаған, кемтігі болса әріп қосып толықтырған, дәл келмеген 
әріптер  болмаса,  оның  не  түсін  өзгертіп,  не  дыбысын  өзгертіп  алған. 
Сондай өз тіліне икемдеп өзгеріс жасап алған әліббилеріне әр қайсысы 
өз  аттарын  қойып  латын  әліббиі,  орыс  әліббиі  дегенде,  түрік  өз  тіліне 

297
үйлестірген әліпбиін  түрік әліббиі деп, қазақ онан  өз  тіліне үйлестіріп 
алған әліббиін қазақ әліббиі деп атауға жолымыз болуға тиіс.
3  -  Түрік  жұрттары  әлібби  түзейміз  десе,  бәрі  қосылып  бір  әлібби 
түзей алмайды; өйткені тілдеріндегі дыбыстарының түрлері бірдей емес. 
Дыбыстары  бірдей  болмаса,  бәріне  бірдей  жалпылап  әлібби  жасауға 
болмайды, өйткені олай жасалған әліббидің не әріптері тұс келмеске тиіс, 
не әріптерінің дыбыстары тұс келмеске тиіс. Сондықтан түрік жұрттары 
үшін  бір  әлібби  түзеу  деген  мәселені  –  бір  әліббиді  бәрі  негізге  алып, 
түрік жұртының әр қайсысы өз тіліне үйлестіру деп түсіну керек. Солай 
болған  соң  бізге  ең  әуелі,  негіз  боларлық  әлібби  керек;  Сол  әліббиді 
қарастырып табуымыз керек.
4 - Түрік жұрттары әліббиі жоқ жұрт болса белгілі – белгілі әліббилер-
ді  алар  еді  де,  түрлі  жағынан  қолайлы  қолайсыздығынан  қарар  еді  де, 
ұнатқан біреуін алар еді.
Түрік жұрты ондай емес, көптен тұтынып келе жатқан әліббиі бар жұрт.
Көптен қолданып көзге үйір болып, көңілге сіңген, қалыққа тамыры 
таралған  әліббиді  тастай  салып,  басқа  әлібби  ала  қойу  оңай  жұмыс 
емес.  Солай  болған  соң  түрік  жұрттары  бәріне  бірдей  негіз  боларлық 
әлібби  іздегенде,  әуелі,  өз  әліббиінің  ондай  негіз  болуға  жарайтұн 
жарамайтұндығын  анықтап  ашарға  керек.  Екінші  өз  әліббиі  жарамаса, 
онан  артық  әлібби  табарға  керек.  Үшінші,  қолайлаған  әліббиді  түрік 
жұртының әр қайсысы өз тіліне үйлестіру керек. Әлібби түзеу жүзінде 
алдымен істелетүн осы үш жұмыс.
5 -Түрік жұрттарында әлібби түзеу мәселесі қозғалып жүрген себебі 
–  бір  кезде  түрік  жұртының  бұтақтары  өскен  соң,  бәріне  бірдей  шақ 
келмей  жүргендігі,  ол  кемшілік  түрік  әліббиінде  жоқ  деп  ешкім  айта 
алмайды. Бірақ сол кемшілігі не даражалы кемшілік? Негізді кемшілік бе, 
некен-сайақ кемшілік бе? Екінші сөзбен айтқанда түрік әліббиін негізге 
алуға  жаратпай  шығарып  тастайтұн  кемшілік  бе?  Болмаса  олай-бұлай 
түзетумен оңдалатұн кемшілік бе? Осы жерін ашуымыз керек.
6  -  Әлібби  талғап  бірін  артық  бірін  кем  дегенде,  бірінде  мін  көп, 
бірінде аз дегенде, табан тіреп бағалайтұн бір тианақ болуы керек. Ол 
тианақ әлібби қасиеттерінен шығатұн нарқ боларға керек, ашып айтқанда 
онымыз әліббиді бұлды болсыз қылатұн сыпаттары боларға керек.
Менің ойымша жақсы әліббидің қасиеттері мынадай болуға керек: 
1. Жақсы әлібби тілге шақ болу керек. Өлшенбей тігілген о жер бұ 
жер бойға жуыспай, қолбырап, солбырап тұрған кең киім сияқты артық 
әріптері  де  қолайсыз;  Бойыңды  қысып,  тәніңді  құрыстырып  тырыс-
тырып тұрған тар киім сияқты әрпі кем әліпби де қолайсыз болады.
2. Жақсы әлібби жазуға жеңіл болуға тиіс. Әліббидің әріп сүгіреттері 
қиын болса, мүшелері көп болса, жазуды ұзақтатып уақытты көп алады.

298
3. Әліббидің жақсысы баспа ісіне қолайлы болу тиіс, әріпі тізгенде 
оңай тізілетұн, басқанда орынды аз алатұн әлібби баспа сөзді арзандатады.
4. Жақсы әлібби үйретуге де қолайлы болуы тиіс. Әрпі сара жазуға 
оңай,  баспасымен  жазбасының  суреті  жақын  әліпби  үйретуге  жеңіл 
болады.
Жақсы  әліббиге  ылайық  бұл  төрт  сыпатқа  келмейтұн  әліббилердің 
бәрі  де  кемшілікті  әлібби  болмақ.  Тұтынып  жүрген  түрік  әліббиін 
бұлдағанымызда да, басқа әліббиді бұлдағанымызда да, осы төрт сыпат 
жағынан қарап бұлдауымыз керек.
7 - Тұтынып жүрген әліббидің о жер бұ жерін өзгертіп түзету деген оңай 
нәрсе; Тұтынып жүрген әліббиді тастап, басқа әлібби алу деген ол – өте 
қиын жұмыс. Оны істеуге көп қаржы керек. Ондай өзгеріс жасау: Істеуге 
адамы  құралы  сай,  жұмсауға  қаржысы  мол,  әлді  жұрттардың  қолынан 
келмек. Біздер сияқты анасы да мынасы да жоқ – мешеу жұрттарға бір 
әліббиді тастап екінші әліббиді ала қою оңай жұмыс емес. Солай болған 
соң,  біз  осы  күнгі  тұтынып  жүрген  әліббиімізді  әбден  тексеріп,  негіз 
болуға тіпті жарамайтұн болғанда ғана, шарасыздықтан басқа әліббиді 
негізге алуымыз керек.
8 - Түрік әліббиінің қолайсыздығынан залал шегіп жүрген түрік жұрт-
тарының әр қайсысы қандай кемшілігі бар екенін, ол кемшіліктері түзеуге 
боларлық  кемшілік  бе,  болмайтұн  кемшілік  бе,  –  болмайтұн  кемшілік 
бе, – ашу керек. Қазақ да, башқұрт да, ноғай да, өзбек де, түрікбен де, 
азырбайжан да түрік әліпбиінің негіз болатұн – болмайтұн кемшіліктерін 
әбден ашса, сонда түрік жұрты болып, басқа әлібби іздеуге болады. 
Оған  дейін  латын  әліббиін  аламыз  деп,  жасалып  жатқан  жобалар 
асыққандардың ісі болса керек.
9 - Мәселенің қазаққа қараған жағына келсек, біз түрік әліббиін түзеп, 
тілімізге шағындап әлібби жасағанымызға он жылдан асып барады. Қазақ 
әліббиі  түрік  әліббиін  негізге  алып,  қазақ  тілі  үшін  әлібби  жасау  оңай 
екендігін  көрсетті.  Қазақ  басқа  әлібби  аламыз  десе,  өзгелерді  еліктеу-
мен аламыз демесе, өз әліббиі жарамағандықтан, шарасыз болып аламыз 
демейді. Қазақ тілінің дыбыстары анықталып ашылған, ол дыбыстарға 
әріп арналған. Әлібби деген осы болады. Біз әлібби түзейміз дегенде түрік 
әліббиін тілімізге келмеген соң тастап түзейміз демейміз, әліббиіміздің 
түзелмей қалған жағы бар; Сонысын ғана түзейміз дейміз. 
10 - Түрік әліббиінің басқа түрі қолайсыз. Онысы баспа ісі жүзінде де, 
үйрету жүзінде де кемшілік қылады. Біздің баспа әріптеріміз жазба сияқты 
тіркесіп  басылады.  Иаурыпа  жұрттарының,  онан  басқа  да  жұрттардың 
көбінің ақ баспа әріптері дара басылады. Дара әріп сара көрінеді. Жазба 
түрінде  тіркесіп  басылған  да,  әріптің  баста,  ортада,  аяқта  ұшырайтұн 
түрлерінің  бәрі  алынып,  бір  әріп  бірнеше  түр  болып  саралығы  кемиді. 

299
Мұнан  келетұн  кемшілік,  әуелі  бір  әріптің  бірнеше  түрде  болуы  әріп 
ұясын көбейтіп, әріп тізу жұмысын қиындатады; Екінші әріп саралығын 
кемітумен  үйреткен  шақта  кемшілік  қылады.  Үшінші  сол  кемшілігінің 
кесірінен осы күнге дейін түрік жұрттары қол мәшина жасатып, тұтына 
алмай  келді.  Біз  әлібби  түзейміз  дегенде  әліббиіміздің  осы  кемшілігін 
түзетеміз дейміз.
Әлгі  айтылған  үш  түрлі  кемшілік  бәрі  келіп  бір  шұқырға  құйатын 
кемшілік, әліббиіміздің баспа түрін даралаумен үш кемшіліктің үшеуі де 
жоғалмақшы. 
11-  Баспа  түрін  даралау  қолдан  келместей  онша  қиын  да,  көп  те 
жұмыс  емес.  Әріп  түрі  дара  мен  тіркес  екеуінің  аралығында  басылса 
оқуға болатұндығын көрсетерлік аз да болса тәжірибе бар. Қол машинаға 
жасалған әріптермен дара басылған сөздерді жылдам оқып кетпегенмен 
ақырында оқуға әр кімге де болады. Тануға болса, жылдам оқу деген көз 
үйренумен жаттығатын нәрсе, қол машинаға жасалған әріптер де көре-
біле амалсыздықтан көніп отырған кемшіліктер бар.
Баспаға  арнап  жасаған  әріптер  де  ол  амалсыз  жіберіліп  отырған 
кемшіліктер  болмайды.  Сөйтіп  қазаққа  қолайсыздық  қылып  отырған 
түрік әліббиінің жалғыз ақ баспа түрі болып шығады; Сондықтан біздің 
әлібби түзейміз дегендегі істейтін ісіміз әріптердің баспасын дара түрге 
айналдыру болып шығады.
12- Қазақ тіліне түрік әліббиінен қолайлы әлібби бар шығар, оны неге 
қарастырмаймыз,  оны  неге  алмаймыз  деуші  бар  шығар.  Солай  болған 
соң мәселенің бұ жағында үндемей өтуге болмайды. Соңғы кезде түрік 
тіліне  өте  қолайлы  деп  жүрген  әлібби  латын  әліббиі.  Бұл  әліббидің 
түрік  әліббиімен  салыстырғанда  артықтығы  жалғыз  ақ  баспа  түрінің 
даралығында; Басқа жағынан қарағанда кемшілігі көп, артықтығы жоқ. 
Жоғарыда  айтылған  жақсы  әліббиге  лайық  төрт  сыпат  жағынан  сынға 
алып, екі әліббиді қатар қойып қарап шықсақ екеуінің де артық кем жері 
белгілі болмақ. 
13- Жақсы әліббидің белгісінің бірі – тілге шақтығы деп едік. Әуелі 
екі  әліббиді  осы  жағынан  салыстырып  қарайық:  қайсысы  қазақ  тіліне 
сәйкесірек келеді екен.
Түрік әліббиінің қазақ дыбыстарына тұспа-тұс келгендіктен өзгерту-
сіз, ережесіз тігілей алынған әріптер:
А, б, п, т, ж, д, р, з, с, ш, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н, и барлығы 19 әріп. 
Бұрын дербес иемдеген дыбысы жоқ болып бірде олай, бірде бұлай 
жұмсалып жүргендіктен ережелеп бекітіп алып отырған әріптеріміз: ұ.
Латын  әліббиін  алуға  жасаған  жобаға  қарағанда  (Қалел  жобасы), 
латын әліббиінен қазақ дыбыстарына тұспа-тұс келгендіктен өзгертусіз, 
ережесіз, тігілей алынатұн әріптер: 

300
А(а), B(b), d (д), 1(Λ), m(м), n(н), о(о), p(п), r(р), s(с), t(т), z(з), k(к), 
g(г) – барлығы 14 әріп. Нақ тұспа-тұс келмегенмен жуықтығы барлықтан 
ережелеп икемдеуге келетұн әріптер: е(е), j(ж), i(и), u(у) – бесеу.
Қазақ  дыбысына  жуық  келетұн  де  әріп  болмағандықтан  өзгертіп 
алынатұн әріптер: g(ғ), k(қ), n(ң), ө(ұ) – төртеуі.
Мұның үстіне дербес бір әріп келмегендіктен, екі белгімен алынатұн 
ш дыбысының әріпі sh(ш) бар. 
Бұл салыстыру жүзінде латын әліббиінен түрік әліббиінің анағұрлым 
артықтығы айқын-ақ көрініп тұр:
Түрік әліббиінен ережесіз, өзгертусіз 19 әріп қазақ дыбысына сәйкес 
келгенде, латын әліббиінен 14-ақ дыбыс сәйкес келіп тұр.
Түрік әліббиінен ережемен 4 әріп алынғанда, латын әліббиінен ере-
жемен  5  әріп  алынатұн  көрінеді.  Түрік  әліббиінен  өзгертумен  алынған 
әріп біреу-ақ; Латын әліббиін алғанда ондай әріп төртеу болатұн көрінеді.
Түрік  әліббиінде  бір  дыбысқа  екі  әріп  алынбайды;  Латын  әліббиін 
алғанда ондайда болатұн көрінеді.
 Жақсы әліббидің екінші сыпаты жазуға жеңілдігі деп едік. Енді ол 
жағынан да салыстырып қарайық.
Әріп  суретінің  оңай  қиындығы  да  мүшесінің  аз-көбі  де  қалам 
сермеуінен өлшенеді.
Қаламның бір сермеуімен жазылатұн әріп екі сермеумен жазылатұн 
әріптен шапшаңырақ жазылады, қаламның қысқа сермеуінен жазылатұн 
әріп ұзын сермеумен жазылатұн әріптен шапшаңырақ жазылады.
Бұ жағынан салыстырғанда да түрік әліббиінің анағұрлым артықтығы 
айқын екендігін көру қиын емес. Түрік әліббиіндегі қалам сермеу саны:
А(1/2-1),  б(1-2),  п(11/2-2),  т(11/2-2),  ж(11/2-2),  д(1),  р(1/2-1),  з(1-2), 
с(1/2-1-3), ш(11/2-2-3-4), ғ(1/2-1), қ(11/2-2), к(2), г(3), ң(3), н(11/2-2), л(1), 
о(1), ұ(2), у(2), е(2-1), ы(1), и(11/2-2) барлығы 33-41; оның да көбі нүкте.
2) Латын әліббиіндегі қалам сермеу саны:
а(2), b(2), p(2), t(2), j(2), hs(2), d (2), r(2), z(2), s(2), g(2), k(2), k(4), g(3), 
n(3), n(3),m(3), 1(1), о(1), ө(2), u(2), е(1), у(2), і(2) барлығы 53 сермеу.
Жақсы  әліббидің  екінші  сыпат  жағынан  да  түрік  әлібби  анағұр-
лым  артық  болып  шықты.  Түрік  әліббиінде  қалам  сермеуі  41,  латында 
53. Түрік әліббиінде сермеудің көбі нүкте сияқты қысқа сермеу. Қысқа 
сермеулі әріппен ұзын сермеулі әріпті жазу екеуі бірдей болмайды.
Жақсы әліббидің екінші сыпат жағынан да түрік әліббиі анағұрлым 
артық  болып  шықты.  Түрік  әліббиінде  қалам  сермеуі  41,  латында  53. 
Қысқа сермеулі әріппен ұзын сермеулі әріпті жазу екеуі бірдей болмайды.
Жақсы әліббидің үшінші қасиеті – баспаға қолайлылығы деген едік. 
Бұ жағынан бәйгені латын әліббиі бұл бәйгені де ала алмайды.
Жақсы әліббидің төртінші қасиеті үйретуге жеңілдігі деп едік. Әлібби 

301
үйретуге жеңіл болады: 1) әріптерінің пішіні саралығымен; 2) баспа түрі 
мен  жазба  түрінің  жақындығымен;  3)  суретінің  жабы  сүгірейлігімен,  - 
жазуға  шеберлікті  онша  керек  қылмауымен.  Саралық  жағынан  түрік 
әліббиінің осы күнгі түрі латын әліббиінен төмен; өйткені баспасының 
бас, орта, аяқ түрлері әріп саралығын кемітетіндігі жоғарыда айтылды. 
Даралық  жоқта  әріпте  саралықта  болмайды  баспасын  саралағанда 
түрік  әліббиі  латын  әліббиінен  саралық  жағынан  де  кем  болмайды. 
Қатталатын  әліббиі  ұлылы-кішілі  әріптерімен  алынса,  түрік  әліббиі 
үйрету жағынан да артық болады. Түрік әліббиі дараланған шақта латын 
әліббиі  ұлы  әріпсіз  болған  шақта,  екеуі  саралық  жағынан  да  үйретуге 
жеңілдік жағынан да теңеледі. Баспа түрі мен жазба түрінің жақындығы 
жағынан салыстырғанда, түрік әліббиі латын әліббиінен озады: баспаға 
түрік әліббиінің жазба түрі алынған соң екеуінің арасында айырымы аз 
болатыны  айқын  нәрсе.  Түрік  әліббиінің  баспасын  даралағанымызда, 
осы  күнгі  дара  түрі  мен  тіркес  түрінің  орталығанда  етіп  баспа  әріптер 
жасалса баспа түрімен жазба түрінің арасындағы жақындық ілгеріде де 
сақталмақшы. Дара түрін олай жасау қолдан келетұн нәрсе.
Сүгіреттерінің жабы сүгірейлігі жағынан салыстырғанда түрік әліб-
биі латын әліббиінен тағы озады. Әріп жабы сүгірейлеу болса үйретуге 
келтіретұн  жеңілдігі  жазу  үйреткен  кезде  болады.  Бала  болсын,  үлкен 
болсын қат білмейтін адамның жазуға үйренбеген қолына әріп суреттері 
неғұрлым жабы сүгірейлеу келсе, – неғұрлым шеберлікті аз керек қылса, 
сол құрлым жеңілдік келтірмек. Латын әліббиінен көрі түрік әліббиінің 
жабы сүгірейлік көп екеніне ешкім таласбас деп екеуін қатар қойып қарап 
жатуды қажет көрмеймін, керек деушілер болса қатар қойып қарап өтуге 
де  болады.  Оның  үстіне  түрік  әліббиінің  жазу  үйреткендігі  келтіретұн 
тағы жеңілдігі – түрік әліббиінің 14 әрпін жазып үйренген соң, былайғы 
10-ы  үйретусіз  жазылады.  Сөйтіп  манағыдан  бергінің  бәрін  қорытып 
айтқанда, екі әліббиді салыстырып қарағандағы көргеніміз не?
Түрік әліббиінің латын әліббиінен кем жері баспа түрінің дара болмай, 
тіркес болғандығы. Басқа жағынан көбінесе түрік әліббиі артық болып 
шықты.  Баспа  түрін  дараласақ,  ол  жалғыз  кемшілік  де  жоғалмақшы. 
Әріпті даралау түрік әліббиін тастап латын әліббиін алудан әлбетте оңай 
болса керек.
15- Латын әліббиін алу деген сөз екі әлібби әбден тексерілгеннен кейін 
шығып жүрген сөз бе, тексерусіз тек алайық дегеннен шығып жүрген сөз 
бе  –  ол  жағы  маған  қараңғы.  Тексеріп  қарасақ,  латын  әліббиінің  түрік 
әліббиінен  кемдігі  болмаса,  артықтығы  көрінбейді.  Жаманнан  жақсыға 
залалдан  пайдаға  бой  ұрыу  –  жөні  бар  дұрыс  іс  оны  әркім-ақ  қостау 
тиіс,  жақсыдан  жаманға,  пайдадан  зиянға  бой  ұрғанда,  оны  дұрыс  деп 
қостауға болмайды. Латын әліббиін аламыз деушілер ол әліббидің түрік 

302
әліббиінен не артықтығын айқындап ашбай, пайдалы екендігін байналап 
түсіндірмей тек пәлен-түгендер алып жатыр; бізде аламыз дейді. Еліктеу 
мен лепірту базары көтеріңкі нәрсе екені ырас; Бірақ біреу алып жатыр 
екен  деп  латын  әліббиін  алуға  болмайды.  Біреудің  істегенін  дұрыс, 
бұрысын тексерместен істеу тек еліктеу болады; Тек еліктеуді маймылша 
еліктеу деп айтады. Тесе қарап тексеріп, түрік әліббиінен латын әліббиінің 
артықтығы мынау, пайдалылығы мынау деп көзге көрсеткен, ешкімді әлі 
көргенім жоқ. Көбінікі құр дүбірге қызу, дүрмекке еру сыйяқты көрінеді.
16-Латын  әліббиін  түрік  әліббиінен  кем  де  болса  аламыз  дер 
едік,  Латын  әліббиі  иаурыпаның  мәдениетті  жұрттардың  пәеді,  сәнді 
әдебиеттерін өзімен ала келетұн болса, яғни ол жұрттар бізбен тұқымдас 
тілі жақын болып, олардың газет, жұрнал, пән кітаптарын оқып кететұн 
болсақ, әліббиін алған мен тіліміздің арасында ешбір жақындық болмаған 
соң,  латын  әліббиінен  ондай  пайданы  көре  алмаймыз.  Болмаса,  латын 
әліббиін  тұтынған  жұрттар  орыстың  орнында  болып,  аузына  қарап, 
әмірін күтіп, балаларымызға тілін үйретіп отырған жұрттар болса екен. 
Онда да латын әліббиін түрік әліббиінен төмен болса да, алуда мағана 
бар  дер  едік.  Ең  болмаса,  латын  әрпін  тұтынған  жұрттар  мен  көрші 
отырып,  аралас-құралас  болып,  қатысып,  қабысып,  түйіндесіп  жатқан 
істеріміз  болса  екен;  Онда  да  пайда-майдасы  тиердер  едік.  Мұнда  ода 
жоқ. Тіпті қолайлығын қойып, сұлулығы үшін аламыз десек, ол жағынан 
да латын әліббиінің жеңіп шығыуы нағайбыл; Өйткені сұлу жазу қолдың 
шеберлігіне қарайды. Қолы шебер адам екеуімен де сұлу жазады, қолы 
олақ адам екеуімен де жаман жазады жазбасы емес басбасының сұлулы-
ғы  үшін  аламыз  десек,  басба  әріптің  суреті  шебер  қолынан  шығады, 
шебер қолынан екеуі де сұлу болып шығуы ықтимал.
17-  О  жақ  бұ  жағына  қарап  латын  әліббиіне  қызығарлық  еш  нәрсе 
таба алмаймыз. Латын әліббиін алғанда, келтіретұн пайдасы жоқ болмақ, 
істейтұн зияны көп болмақ зияны сол – бұл «сау басқа сақина тілеп алуда» 
болмай ауру үстіне ауру тілеп алу болады. Біздің осы күнгі ауруымыздың 
зоры:  Мешел  өскендіктен  мәдениет  жүзіндегі  мешеулігіміз;  надандық, 
сауатты адамдардың, іс қыла білетұн адамдардың аздығы, қаржысыздық, 
тағысын тағы мәдениет жағынан кемшіліктер. Сол аурудың үстіне латын 
әліббиінің ауруы келіп жамалмақ.
Латын әліббиін аламыз деушілер сол қиялын қалай жүзеге шығара-
мыз дейді екен? Түрік әліббиін қалайша қалдырып, латын әліббиін қалай-
ша жүргіземіз дейді екен? Осы күнгі азда болса түрікше сауаттылықты 
латын әліббиінің жолына құрбан қылып, түрікше сауатты адамдарымыз-
ды  сауатсыздыққа  айналдырамыз  дей  ме  екен?  Әйтпесе  бала  оқытуға 
күш құрал қаржы табылмай жатқанда, түрікше сауаттыларды бір күнде 
латынша  сауатты  қылып  жібереміз  дей  ме  екен?  Болмаса,  бұрынғы 

303
сауаттыларға  газет,  жорнал,  кітаптарды  түрік  әліббиімен  бастырамыз 
дей  ме  екен?  Олай  ойлайтұн  болса,  осы  күні  бір  әліббимен  бастыруға 
табылмай жатқан қаржыны латын әліббиі ала келеді дей ме екен?
Осылардың бәрін анықтап ашып, түрік әліббиін түзеуден латын әліб-
биін  алудың  оңайлығын  көрсеткенше  латын  әліббиі  түрік  әліббиінен 
жұмысының  жеңілдігі  жағынан  да  бәйге  ала  алмайды,  түрік  әліббиін 
түзеу  жұмысы  жалғыз  ақ  басба  әрпін  даралау  мен  бітеді.  Ол  жұмыс 
латын әліббиін алудан жүз есе оңай болатұнына таласатұн адам табылар 
ма екен?
Ахмет Байтұрсынұлы
Қазақ білімпаздарының тұңғыш сіиезі. Құраст.: Ш.Құрманбайұлы. Астана: «1С-Сер-
вис» ЖШС 2005, 1925, 72-82 б.

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: