Алғы сөз психология ғылымы қазақ елінің өткен дәуірлерінде жеке ғылы-мы пән
§ 2. Темиерамент туралы ілімнің дамуы
жүктеу/скачать 0,87 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 2. Темиерамент туралы ілімнің дамуы
Қазіргі кезде темпераменттің сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик деп аталатын типтері туралы психологияда ерте замандардан бері қалыптасқан тарихи мәліметтср белгілі бір жүйегс кслтірілді. Гиппократт соң Римнің атақты дәрігері ғалым Гален (129—199) темпераменттің санын көбейтін, он үшке жеткізді. Ол темпсрамент түрлеріл Гнппократтан өзгеше, яғни оның фи-зиологпялық ерекшеліктеріне қоса, психологиялық, тіптен адамның адамгершілік қаснеттеріне қатысты сапалармен байланысты деп түсіндірді Ал медицина ғылымының ерте замандағы өкілде. темперамент жайындағы ілімді ықшамдап, оиьщ бұры| ғы төрт тиліл сол күйінде қалдырды. XVIII ғасырда атақты неміс философы И. Кант (1724—1804) 1798 жылы жарық көрген “Антропология” деген еңбегінде пераменттіц төрт түріне сипаттама беріп, оларды тек психология-лык қасиеттер деп анықтады. Темперамент туралы ілім жаңа дәуір-ге дейін, негізінен, психологлық қасист деп саналып келді. Осы көзқараска сәйкес енді темперамент типтері жайындағы түсініктер-дің мазмұн-мәнісі де өзгере бастады. Темперамент түрлерін физиологиялық қана емес, психологиялық ерекшеліктері тұрғысы-нан қарастыруга баса мән берілетін болды. Бұл мәселеге келгенде И. Канч сезім күйінің әрқилы болуымен бірге адам өз іс-әрекетінің белсенділік деңгейі арасындағы қатынастарға тәуелді болып отырады деген пікір айтты. Ал XIX ғасырдың соңында әйгілі неміс психологі В. Вундт темпераменттер адамның “жан дүние тебіреніс-терінің” күш- қуаты мен жылдамдығының арақатынастарына тәуеліі болады деп есептеді. Мұндай пікірлер темперзмент тінітсріне түрліше сипаттама беріп, олардың түрлерін әркім өзінше анықтуға тырысты. Мәселен, Галеи темиераменттің төрт түрнің басқа да бірнеше түрі болады десе, өзге зерттеушілер алты, тіпті сегіз типі бодады деген пікірлер айтты. И.Канттан басқа да бірсыпыра оқымыстылар темперамент ерекше-ліктерін адамның жеке басына тән мінез-құлық сипаттарынан бөліп қарастыра бастады. Алайда, пен адамнын даралық снпатгарын білдіретін психологяялық өзгешеліктерді анықтап көрсетудің нақтылы тіректері мен өлшемі ұзақ жылдар бойы айқындала қоймады. Темперамент туралы ілімнің тарихын сез еткенде, оның типтерін түсіндіру барысында екі түрлі бағыттың тартысы болғандығын ескерген жөн. Оның бірі — неміс психологі Кречмер мен американ психологі Щелдонның темперамент 83 типтері ішкі секреция бездері қызметінің арақатынасына байланысты болады деп санауы, ал екін-ші бағыт — И, П. Павловтың жүйке жүйесі типтерінің қызметі жайындағы ілімі. Бұл ілім темперамент типтері жайындағы түсінікті ғылыми тұрғыдан дәйектеп, сара жолға салды. Темперамент жайындағы бұл зерттеулерден басқа неміс анатомы Гейне мен көрнекті орыс педагогі П. Ф. Лесгафттың (1837—1909) көзқарастарын да атап өткен жөн. Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жұйесінің тонусьша байланысты десе, орыстың антрополог ғалымы Зеланд мұндай әр түрлілік ми қабықшасындағы молекулярлык қозғалыстың жылдамдыгы мен біркелкілігіне байланысты дейді. Ал П. Ф. Лесгафт темпераменттер қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деген тұжырым айтады. Темперзмент жайында арнайы сөз етіп, оның типтері мен түрлерін, адамның мінез-кұлқы мен әр алуан қимыл- әрекетіндегі көріністерін тәлім-тәрбие істерімен ұштастыра отырып іздестірген — қазақ халқынын. көрнекті жазушысы Жүсіпбек Аймауытов. Ол өзінің 1928-жылы Мәскеуде араб әрпімен басылып шыққан “Жан жүйесі және өнер таңдау” деген еңбегінде тек темперамент түр-лерінің ғана емес, жалпы психология ғылымының өзекті мәселе-лерін өз кезіндегі ғылымың деңгейінде қарастырып, өте құнды пікірлер айтты. Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйектеп түсіндірген — академик Й. П. Павлов. Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің негізгі үш белгісі — қозу мен тежелудің күші, олардың тепе-теңдігі және қозғалғыштығы жиынтығынан құралады. Жүйке процестерінің күші ми қабығының жұмыс істеу қабілетіне немесе сыртқы ортаның тұрлі тітіркендіргіштеріне мидың өзімділігі жатады.Ал жүйке процестерінің тепе-теңдігі қозу мен тежелудің бір-біріне теңдігіи көрсстеді. Жүйке процестерінің қозғалғыштығы деп козу мен тежелудің бір-біпімен алмаса алу қабілетін айтады. Міне, осындай принциптерге сүйене отырып, жүйке жүйесінің тнптері мен темперамент түрлері, олардың қасиет-сннаттары №1,2 кестелерде сызып көрсстілген 84 |