Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

227
226
бірі – «Мəлік Хасан». Бұл қисса 1883-1916 жылдар арасында 
он шақты рет Қазаннан кітап болып басылып шыққан. 
«Мəлік  Хасанның»  негізгі  тақырыбын  дастанның  соңын-
да белгісіз туындыгер:
Екі дүние жүзінде қор болмайсың,
Жаһанда разы болсын ата-анаң, – 
деп көрсетеді (Батырлық... 1995-367).
Қиссада  Сұлтан  Махмұд  патшаның («Мың  бір  түнде» 
жиі кездесетін есім) түсіне Нұрғазарұн деген құс кіріп, соны 
бір көрмек-ке арман қылады. Тіпті, тақ пен тəжін тəрік етіп, 
моншаның  күліне  көміліп,  жатып  алады.  Бұл  жері  балала-
рының  соншалық  қияметқайым  сапарға  шығуының  дəлелі 
ретінде  алынады.  Əкесінің  тілегін  орындау  үшін,  балалары 
Асан-Үсен  жəне  шешесі  бөлек  Хасан  жолға  шығады.  Үшеуі 
жол  айрығына  келгенде  үш  жол  бөлінеді:  бірі – «барса-
келер»,  екіншісі – «келер-келмес,  Құдай  білер»,  үшінші  жол 
– «барса-келмес». Хасан осы жолға түсіп, келе жатып, жаман 
бір  зəңгі  əйелге  (кемпір)  жолығады.  Зəңгі  кемпірдің  келбеті 
«Сейфүлмəліктен» Зəңгі қызына ұқсас суреттеледі:
Көрінді аузы ордай, мұрны көрдей,
Келеді ашуланып, жауап бермей.
***
Көзі бар шаңырақтай, басы күмбез,
Шаһзада қайран қалды қолын сермей.
Жалғыз көз маңдайында жарқылдайды,
Аузы жау кемпірдің сартылдайды.
Төсінде екі емшегі сүйретпедей,
Кіндігіне соққылап салпылдайды.
(Батырлық. 1995-326). 
Кемпір  Хасанды  киікке  айналдырып  жіберген  жерінен 
–  Ахмарпері  қызы  Гүлбаһрам  қайтадан  адамдық  қалыпқа 
түсіреді («Сұрмерген»  дастанына  ұқсас).  Сол  қызды  неке-
леніп,  бірақ  ол  қызыққа  да  алданып  қалмай,  əке  тілегін 
орындау  үшін  қайта  жолға  шығады.  Бұдан  соң, «Шаһнама-
дағы» «Самұрық құс» оқиғасына кездесіп, Сам палуан сияқ-
ты,  оның  балаларын  жемекші  болған  айдаһарды  өлтіреді. 
Ол Нұрғазардың тұрған жері – жар мен көктің арасында еке-
нін,  анасы – Ғайнижамал,  дию  патша  туралы  айтып,  кейін 
қайтуға  кеңес  береді.  Сонда  да  Хасанды  арқасына  мінгізіп, 
отыз  күн  ұшады  (Самұрық – симургтың  түбірі – «си» – 
парсыша – отыз).  Жеті  от  дариясынан  өтеді.  Ол  жеті  тамұқ-
тың  нысаны  ретінде  алынған.  Ең  соңғы  Зұлмат  дариясынан 
өткен соң, алпыс күн ұшып келіп, жерге түседі. Хасан өзінің 
қоң етінен Самұрыққа кесіп береді.
Осы диюлар шаһарынан Нұрғазарұн құсты табады. Ол:
– Қапасым менің тұрған шын зүбəржат,
Қол созба мені алам деп, ей, адамзат.
Ашулансам сайраймын ащы қылып,
Оянар дию-пері қылсам фарияд, – дейді. 
Хасан əкесінің түсінде көргенін айтып, жалынғанда құс:
Адамзат – өзі топырақ, опасыз халық,
Бармаймын үмітіңді енді үз менен, – 
дейді  (бұл  жерде  Алла  Тағаланың  адамды  топырақтан  жа-
ратқанын, «жеме», – деген бидайды жеп қойғанын айтады).
Ақыры,  Хасанның  өтінішіне  құлақ  асып,  ақыл  айтады: 
«Менің  ием – Ғайнижамал  ұйықтап  жатқанда,  қолындағы 
жүзігін білдірмей алып, өз жүзігіңді сал, хат жазып қалдыр», 

229
228
–  деген  дейді.  Хасан  Нұрғазарұн  құстың  айтқанын  істеп, 
оны  алып,  Самұрыққа  келеді,  қанатына  мініп,  Гүлбаһрамға 
келіп,  одан  Зəңгі  кемпірдің  ажалы – «бір  оғын»  алып,  еліне 
қайтады.  Жолда  қырық  мың  адамды  киікке  айналдырған 
кемпірді  Сүлеймен  пайғамбар  «оғымен»  өлтіріп,  Гүлбаһрам 
оның бəрін адамдық қалпына келтіреді. 
Үш  айыр  жол  бойынан  ағаларын  тауып,  көріседі.  Олар 
қызға-нышпен өлтірмекші болады. Құдыққа тастап, «дарияның 
жайыны  жұтты», – деп,  атасына  айтып  келеді. (Жүсіптің 
ағалары да құдыққа тастайды («Қисса Жүсіп»). Құсты өздері 
тапқандай  болып  көрінеді.  Алтын  терек  астына  қондырған 
соң,  құстың  ышқына  сайрауымен  жын-дию  бəрі  келеді.  Ғай-
нижамал  Асан – Үсенге: «Қолыңда  менен  алған  белгің  бар 
ма?» – дейді. Патша екі ұлын кезек-кезек оңашалап сұрағанда 
екеуі  құсты  қалай  алғанын  екі  түрлі  суреттейді.  Нұрға-
зарұн  олардың  өтірігін  шығарады.  Хасан  Ғайнижамалды  да 
алады. 
Соңында: 
Кітаптан қисса қылған мұның бəрін,
Білген адам түзетер қателерін, – дейді.
Бұл  сюжетті  «Нұрғазарұн»  деген  атпен  Əріп  Тəңірбер-
генов те жазған деген дерек бар (Кенжебаев Б., 1976-198).
«Мың  бір  түннің»  қиссаға  айналған  сюжеттерінің  бірі – 
«Кесік  бас» («Кесілген  бас»). «Кесік  басты»  Олжабай  ақын 
жазған. 
Иранда Судан деген уəлəятта Сағит атты хан күлəпсанмен 
(қотыр)  ауырып,  ат  жетер  жерден  емшілер  іздейді.  Юнан 
жұртында Добан деген емші бар еді. 
Добан  ханның  сау  кезінде  немен  айналысып,  неге  қы-
зыққанын  сұрап  біледі.  Сөйтсе,  хан  нөмірленген  допты 
таяқтың ұшымен ұратын «лата» деген ойынды жақсы көреді 
екен. 
Добан  ханның  қолына  сүйріктей  таяқ  беріп: «Осымен 
допты ұрыңыз», – дейді. Хан болдырғанша доп ұрады, содан 
үйіне əкеліп, тойғанша тамақ ішкізіп, орап төсекке жатқыза-
ды.  Дəрінің  уыты  денеге  жайылған  соң,  хан  қара  терге  тү-
сіп,  тырп  етпей  ұйықтайды.  Ертеңіне  қараса,  қотыры  сыпы-
рылып түсіп қалған екен. 
Сағит  ханның  Добанға  риза  болып,  оның  дəрежесін  кө-
теруі  уəзірлеріне  ұнамайды.  Залымдықпен  екі  араға  от  жа-
ғуға  тырысады: «Юнан  ханы  бізбен  қас,  Добанды  əдейі 
жіберіп,  еліңді  бағындырудың  айласын  ойлап  отыр», – дей-
ді.  Хан: «Қайтіп  мен  жақсылығын  ұмытамын,  дұшпандық-
тың  бір  белгісі  білінген  жоқ», – дейді.  Уəзірлері  алдап,  До-
банды өлтірмекке көндіреді. 
Ханның  уəзірлерінің  қастандығын  сезген  Добан,  алып 
кетуге  жендеттер  келген  соң: «Менің  бір  ғылымнан  жиған 
кітабым бар еді. Өзім өлсем де, сол кітабым артымда қалып, 
ханға қызмет етсін, кітабымды алып келейік, басымды кесіп 
алған соң, кесік басым мəн-жайын түсіндіреді», – дейді. 
Добан айтты:
«Алдында мынау леген,
Ішінде мақтасы бар дəрімен.
Басымды бір-ақ шауып, қан ағызбай,
Мақта үстіне отырғыз сақтықпенен.
Хан  кітапты  қолына  алған  соң,  Добанның  басын  шауып 
алып,  легенге  салады.  Дəрінің  күшімен  кесілген  бас  көзін 
ашып,  ханға  алдындағы  кітабының  бетін  парақтап,  алтын-
шы бетін ашуды тапсырады:

231
230
Кітапты аша бастады хан қуанып,
Ашқан сайын бармағын жалап алып.
Жаламаса қағазы ашылмайтын,
Жабысып тұрған қағаз қоюланып.
Бір-бірлей алтыншы бет тауып ашты,
Түсі бұзылып, патшаның өңі қашты.
Адырайған ажалдың суреті бар,
Түрінен қорыққаннан жаман састы.
Хан сол бетімен шалқасынан түсіп, жан тапсырды. Добан 
қағаздың  əр  бетіне  у  жағып  қойған  екен,  бармағын  жалаған 
сайын  у  денесіне  толық  тараған  екен.  Добанның  кесік  басы 
сақ-сақ күледі. 
Дастанның соңында:
Ханның жауыз бейіліне кім сүйінер,
Жақсылыққа жамандық қылған адам.
Түбінде өз қылғанын өзі көрер, – деп аяқтайды.
Ең  əуелі,  Олжабай  ақын  «Кесік  баста» «Мың  бір  түн-
нің»  бас  жағындағы: «Парсы  жері  мен  Руян  жерінде  бір 
патша  болыпты.  Атын  Мəлік-Юнан  дейді  екен.  Оның  дене-
сіне  көптен  жазылмай  жүрген  бір  жара  болыпты», – деген-
дегі  кейбір  қисынсыздықты  жөнге  салады.  Дұрысы – 
ауырған парсы патшасы да (Олжабайда – Сағит патша), оны 
емдеп  жазған  тəуіпте – Юнаннан.  Өйткені,  Юнан  (Грекия) 
ежелден  оқу-білімнің  туы  тігілген  ел  болатын.  Оны  Олжа-
бай өте қисынды айтады:
Əуелден Юнан деген білімді ел,
Аплотон, Лұқман, Хакім, Аристотель.
Сократ, Қайумұрас, Солон Хакім,
Осылар Юнан жұрттан шыққан деп біл.
Бұл  жерде  Фирдоуси  «Шаһнамасындағы»  Қайумарс  қате 
кіргізілген  болуы  керек.  Себебі,  ол  ежелгі  миф  кейіпкері – 
Гайа  Мартан  (Авестада),  Фирдоусиде – адамдарды  үңгірден 
далаға  шығарып,  тамақты  пісіріп  ішуді  үйреткен  адам. 
Сондықтан, ол Юнандық деп айтылмайды.
«Кесік  баста» «Мың  бір  түндегіден»  гөрі  емшінің  емдеу 
тəсілін  сенімді  бере  алған. «Мың  бір  түнде»  патшаға  құр 
дағараны  қақтырып,  терлету  арқылы  емдесе, «Кесік  баста» 
оны  лата  ойынымен  ауыстырып,  таяқтың  ұшына  дəрі  жақ-
қанын айтады. 
«Кесік бас» оқиғаны қысқартып, патшаның ғибратты əңгі-
месі  жəне  уəзірдің  əңгімесін  алып  тастап,  артық  жерлері-
нен  арылтып,  əдемі  түйіндейді.  Бірақ, «Мың  бір  түнде»  ға-
лым  Руян  (Добан)  өлмейді.  Шыдамсыздықтан  патша  кітап 
бетін  ертерек  ашып  көрмекші  болып,  уланып  өледі.  Ал, 
«Кесік  бас»  оқырманның  аяушылық  сезімін  арттырып,  əсер-
лі ету мақсатында екеуін де өлтіреді.
«Атымтай  Жомарт»  əңгімесі  «Мың  бір  түннің»  өте  бір 
сүйкімді  оқиғаларының  біріне  жатады.  Онда:  Арабтың  бір 
патшасы  Зұлқырах-Мəлік-Хамир  жолаушылап  жүріп,  Атым-
тай  Жомарттың  сүйегі  жатқан  таудың  етегінде  сылдырап 
ағып  жатқан  бұлақтың  басына  қонады. «Бұл  кісіні  жомарт 
дейтіні  қайда?  Моланың  қасына  келіп  түнеп,  аштан-аш 
жатырмыз», – дейді.  Сөйтіп,  Атымтай  Жомартты  күлкі  қы-
лып,  ұйықтап  кетеді  де,  бір  уақытта  орнынан  ұшып  тұрып: 
«Менің түйемді əкеліп сойыңдар!» – деп айқайлайды.
Патшаның  бұйрығын  тез  орындап,  керуеншілер  кəуапқа 
тойған  соң  серіктері  мəнісін  сұрайды.  Сонда  патша: «Түсім-
де:  қылышын  жалаңаштап,  бір  қолымен  жағамды  ұстап 
тұрып: «Жомарт  болған  кісі  бірінен  алып,  біріне  береді.  Қа-
сындағы  кісілерге  қонақасың – сенің  түйең!» – деп  қылыш-

233
232
пен  шауып  жібереді,  енді  ол  түйе  бəрібір  өледі,  сосын 
сойғыздым», – дейді.
Ертеңінде  жолға  түскен  жолаушылардың  алдынан  бір  жі-
гіт шығып: – Мен Атымтай Жомарттың баласы едім. Түсіме 
əкем  еніп: «Балам,  мен  басыма  қонып  жатқан  бір  топ  араб-
қа  Мəлік-Хамирдің  түйесін  сойысқа  бердім.  Соған  түйе 
апарып  бер!» – деген  еді,  мына  түйе – сіздікі, – деп  түйесін 
көлденең тартады (Мың бір түн. 2-155-157). 
Атымтай  (Хатымтай)  жайындағы  əңгімелердің  төркіні 
исламға дейін-ақ тараған (Герхардт М., 1984-310).
Атымтай  əңгімесі  қисса  түрінде  қазақ  арасына  кең  та-
раған.  Соның  бірі – Кашафуддин  Шаһмарданұлының 1897 
жылы  Қазан  қаласынан  басылып  шыққан  «Қисса  Атымтай 
Жомарт» (орыс əрпімен қайта жарияланбаған). 
Онда:  Рум  патшасы  Атымтайдың  мырзалығын  есітіп, 
сынау  үшін  ең  бір  жүйрік  жорғасын  сұратып,  кісі  жібереді. 
Атымтай  қонақасыға  жылқы  сойып,  қарсы  алады.  Ертеңіне 
қонағының  жұмысын  сұрай  отырып,  өкініш  білдіреді: «Сіз 
сұрап  келген  жорғаны  бауыздайтын  қойым  болмай  қалған, 
кеше қонақасыға сойып жіберіп едім», – дейді.
Сол  заманда  тағы  бір  əкім  қанша  мырза  болса  да,  Атым-
тай  тірі  тұрғанда  оған  жете  алмайтынын  біліп,  өлтіруге  кісі 
жібереді.  Ол  Атымтайдың  ауылын  іздеп  келсе,  алдынан  бір 
сүйкімді  кісі  жолығып,  қонақ  етеді.  Əбден  риза  болған  қо-
нақ  онымен  дос  болып,  келген  себебін  сыр  қылып  айтады. 
Сонда  Атымтай: «Іздеп  келген  кісің  мен  екен.  Міне,  басым. 
Туыстарым келіп қалмай тұрғанда, тездетіп шап та, патшаңа 
алып  бар», – дейді.  Мұны  естіген  патша,  əлгі  жендетін  көп 
ақша  беріп,  Атымтайға  қайта  жіберіп,  Атымтайдың  шексіз 
жомарттығын мойындайтын болған екен. 
Кашафуддин соңында:
Кардашлар, мұны жазған Кашафуддин;
«Қарқаралы мұғалім деп айтады», – деп
Ұстазы – Маржани Шаһабуддин, – деп жазады. 
Өкінішке  орай,  қисса  аса  ақындық  шеберліктен  тумаған. 
Тілі таза қазақша, жатық емес. Ұйқасы əлсіздеу.
«Атымтай  Жомарттың»  бұдан  басқа  да  баспа  жəне  қол-
жазба  нұсқалары  бар  (Дастандар. 1990-313). «Хатымтай-
Жомарт» (1848) туындыгері  белгісіз, «Дастан  Хатымтай» 
(1891-1892)  туындыгері  белгісіз,  Нұрбаев  Есжан  Сарым-
байұлының  «Хикаят  дастан  Хатымтай» (1913), Шəді  ақын-
ның  «Хатымтай  хикаясы» (Тəшкент, 1914). Қолжазба  нұс-
қалары: «Атымтай  Жомарт» (Құсниев  Мұрат  жинаған.ҚР 
ҰҒА-ның  М.Əуезов  институтының  қорында, 355-папка), 
«Атымтай  Жомарт» (Көлдейбекұлы  Ерімбет  шайыр. 481-
папка).  Ерімбет  шайыр (1849-1912) – Сыр  сүлейлерінің  бірі, 
қазалылық ақын. 
Ерімбет  шайырдың  «Атымтай  Жомарты» – көркем  тіл-
мен əдемі жазылған дастан:
Бұл сөзді өлең қылған еш адам жоқ,
Қиссаның көріп едім бір талайын, – дейді.
Оқиғаның  жалпы  сұлбасы  Кашафуддин  қиссасына  ұқсас, 
екеуі  де  түпнұсқа  ретінде  «Қиссас-ул  əнбияны»  пайда-
ланған.  Бірінші  бөлімінде  Атымтайды  сынамаққа  Шам 
патшасы: «Қара көз, қызыл түсті жүз нар берсін», – деп сəлем 
айтады:
«Ол уақытта қыздан қымбат бір қызыл нар,
Сауданың əр уақытта заманы бар».
Атымтай жарты ақшасын қарызға алып, əрең жинап бере-
ді.  Мұны  көріп,  сақилығына  риза  болған  Шам  патшасы  жүз 
нарға  асыл  дүние  теңдеп,  Атымтайға  қайта-қайтарып,  дос 
болыпты. 

235
234
Екінші  бөлімде  Рум  патшасы  тұлпар  сұратады.  Бұл  жағы 
Кашафуддинмен  бірдей  болғандықтан,  қайталамаймыз.  Оқи-
ғаның  бұл  тұстары  ғұндардың  Мөде  батыры  жайындағы 
аңыз жүйесіне ұқсас екенін көреміз.
Үшінші  бөлімдегі  Иаман  патша  оқиғасы  да  Кашафуддин 
қиссасына ұқсас.
Атымтай өлген соң, орнында қалған інісі: «Мен де Атым-
тай  боламын», – деп  тыраштанғанымен,  мұратына  жете  ал-
май,  кедейленіп  қалады.  Соған  қарағанда,  мырзалықтың  да 
жөні  мен  жүйесі  бар.  Айналып  келгенде,  оған  да  ақыл  ке-
рек. Оны дастанда анасының сөзімен аңғартады:
Дастан соңы əдеттегідей, ғибратты сөздермен аяқталады:
Қайыр қыл тіршілікте сақи ерлер,
Артында із қалғандай болып мəлім.
Опасыз сұм дүниеге сену қиын,
Қашқанмен, құтылмағың жоқ əрдайым.
Қырық жыл Қорқыт қашып құтылған жоқ,
Бір күні табылады жатар жайың.
Атымтай  сюжеттерінің  тағы  бірі – Жүсіпбек  Шайхұс-
ламұлының «Қасым-Жомарт» дастаны. Қазаннан 1896 жылы 
басылған  бұл  нұсқа, 1990 жылы  қайталап  жарық  көрді. 
(Дастандар. 1990-241). Бағдатта  һарон  Рашид  патша  өзінің 
данышпан  уəзірі  Жағыпардан  (кейде  Фазыл  деп  атайды): 
«Жомарттық,  əділдігім  бірдей,  менен  өтер  кім  бар?» – де-
генде уəзірі Басрада Қасым атты бір жігіт барын айтады:
Күнде мың қой сояды қарны ашқа,
Береді тонын шешіп жалаңашқа.
Жаяуға ат береді кімсің демей,
Тірі адам ондай болмас қарындасқа.
Патша  ашуланып,  уəзірін  зынданға  салып  тастайды  да, 
өзі  Қасымды  өз  көзімен  көру  үшін  Басраға  аттанып  кетеді. 
Келген  соң  мұның  патша  екенін  танып,  Қасым  сарайын-
дағы  түрлі  ғажайыптарды  көрсетеді:  бір  құтыны  қағып-қа-
ғып  жібергенде,  хош  иіс  шығады.  Кетерінде  патшаға  ал-
тынды  ері  бар  жүйрік  ат  мінгізеді.  Патша: «Бұл  Қасым 
мақтаншақ  қой,  жомарт  болса  біреуін  берер  еді,  көрсетіп 
алып  кетті  бəрін  тамам», – деген  ойда  қалады.  Үйіне  қай-
тып  келсе,  өзі  көрген  нəрсенің  бəрі  есігінің  алдында  тұр 
екен.  Бұған  қайран  қалған  патшаға  Қасым  өз  басынан  өт-
кен оқиғасын баяндайды:
Бұрын  байдың  баласы  болғанын,  əкесі  өлген  соң,  бар 
малын  шашып,  кедейленгенін,  төрт  қабат  биік  сарайдағы 
Дүрдана  қызды  айтады.  Бұл  тұста  Жүсіпбек  «Қыз  Жібек-
ше» толғанады:
Жоғары алтын əйнектен,
Қыз жан-жаққа қарады.
Нəзік белі бұралып,
Аққудай мойнын тарады.
Екі көзі жалтылдап,
Нар кескен асыл қанжардай,
Ішімді жарып барады.
Бұдан  кейін  патша  қызы  Мəзбураның,  базардағы  шал-
дың  оқиғасы  келеді. «Мың  бір  түнде»  жиі  кездесетін 
ашынасынан  қорлық  көрген  қыз  оқиғасы  əңгімені  қызықты 
ету  үшін  қосылған  басы  артық  сюжет.  Базарда  бір  шал  Қа-
сымды  ұнатып,  бала  қылып  алады.  Сау-саламат  Бағдатқа 
көшіп  барып,  тамаша  өмір  сүреді.  Бір  күні  жанынан,  үміт 
үзген соң Қасымды шақырып алып:

237
236
– Айтайын, – деді, балам, бір насихат,
Тыңда менің сөзімді бек қабағат.
Жер астында менің бір қазынамның
Ұшқынындай бұл тұрған мал мен мүлкəт.
* * *
Жалғыз-ақ, саған айтқан өсиетім,
Жомарттыққа өзіңнің бар ниетің.
Балалықпен қазынаңды білгізіп ап,
Көріп жүр ме хандардың хүкіметін.
Қасым өкіл əкесі өлген соң, қисапсыз қазынасынан əркім 
пайда  көрсін  деп,  жомарттықтың  аузын  ашады.  Мұны  көр-
ген  жұрт: «Ата  малын  түгесіп  қағып  еді,  жігіттікті  əлі 
қоймапты», – дейді.
Бұл  əңгіме  құлағына  жеткен  ханның  жіберген  жасауы-
лына айына жүз ділдə, уəзіріне – үш мың ділдə, ханға күніне 
мың  ділдə  беріп  тұратын  болып,  олардың  қысымынан 
құтылады.
Осының  бəрін  тыңдаған  Халифа  һарон  Рашидке  ешкімге 
айтпасқа серт алып, қазынасын көрсетеді:
Патшаның ол үйде көзін шешті,
Патша көзін шешкен соң жаннан кешті.
Күндізгідей қылып тұр үйдің ішін,
Шөккен нардай көреді жақұт тасты.
Халифа  һарон  Рашид  есепсіз  зүбəржат,  інжу-жауһар,  ал-
тын-күмісті  көріп  қайран  қалады.  Бір  алтын  тақтың  үстінде 
жатқан əйел мен еркекті көреді. Қасында жазу бар екен:
Ол жазған былай екен хаттың сыры,
Кейінгі жан ғибрат ал, көріп мұны.
Жанға ара түспеді ешбіреуі,
Жинап едім қисапсыз көп дүниені.
Бұдан  кейін  Бахра  уəзірінің  зұлымдығынан  аман  құты-
лып,  Дүрданаға  қосылып,  ұзақ  баяндаулардан  соң  мұратына 
жетеді. 
«Мың бір түннен» алынған сюжеттердің қатарына «Қисса 
Дандан  Ибраһим  ұлы»  да  жатады.  Жазған  Ақылбек  Сабал-
ұлы.  Кəримовтар  баспаханасынан 1911 жылы  жарық  көрген. 
Біз осы басылымынан оқып шықтық. Басында: 
Қарқаралы  ескі  уезде,  Ақбота  болысында,  бесінші  нөмір 
ауылнай  қол  астына  қараушы  станса  доланында  тұрушы 
Ақылбек  бин  Сабал  Турабай  тамам  еттім. 1328 жылы  һиж-
рада, 1910 жылы  Милə-дише  Зинуар  (январь)  23-інде  сенбі 
күні тамам етіп, қол қойдым», – деп жазылған.
Менен білге тастайын өлмей тұрып,
Алланың аманатын бермей тұрып.
Артыма қисса басып қалдырайын, 
Түсініксіз қараңғы үйге кірмей тұрып.
Ибраһим  атты  патшаның  ұлы – Дандан.  Бір  саудагер 
Ибраһимге сандық əкеп көрсетеді. Онда ғажайып қыз суреті 
бар  екен.  Данданға  көрсетпей,  тығып  қояды.  Дандан  біліп 
қалып,  сандықты  ашып  көреді  де,  уəзірінің  ақылымен 
саудагерді  іздетсе,  ол  өліп  қалған  екен.  Уəзір  екеуі  қайыққа 
(кемеге)  мініп,  дарияға  түседі.  Біраз  жүріп,  бір  жазираға 
шығады.  Бақшаны  көреді.  Оның  ішіндегі  қарт  кісі: «Мен  де 
осы  суретті  көріп  ғашық  болғанмын.  Содан  бері  алпыс  екі 
жыл өтті», – дейді. Дандан теңізге түсіп, əрі қарай кетеді. 
Бір  жерде  балықшыға  жолығып,  одан  Нəркес  қыздың 
хабарын  біледі.  Ертеңіне  патша  қызын  бақшадан  көреді.  Ол 
да  тамам  ғашық  жігіттің  ішінен  Данданды  ұнатады.  Кешке 

239
238
Дандан  байқатпай  келіп,  кəнизектердің  қазанына  ұйықта-
татын  дəрі  салады.  Мұны  сезген  Нəркес,  егер  жақтырмаған 
жігіт  болса,  өлтірейін  деп  қылышын  қолға  алып  отырады. 
Данданды көрген соң, екеуі құшақтасып, мауқын басады. 
Ертеңіне  Дандан  Нəркесті  еліне  алып  кетпек  болып  жүр-
генде, суға шомылған қызды бір құс келіп іліп алады. Бұл Қап 
тауының  ар  жағындағы  перілер  елінің  патшасының  баласы 
екен, қызға ғашық болып алып кетеді. Патша бір көгершінін 
ұшырып: “Кімнің  басына  қонса,  қызды  іздеуге  сол  барады”, 
–  дейді.  Көгершін  Данданға  қонады.  Олар  жолай  диюдың 
сиқырын жазып жіберетін шыбық пен жапырақ алады. Оны-
мен бір құстың сынған қанатын жазып, сол құсқа мініп, жол-
да  бір  ысқырғаны  Машрық  пен  Мағрыпқа  жететін  айда-
һарды  өлтіреді.  Диюдың  еліне  келіп,  мұнара  басында  отыр-
ған  Мəлике  бануға  жолығады.  Мəлике  Нəркес  қызды  қа-
маған  есікті  көрсетеді.  Мəликенің  көмегімен  Нəркес  қызды 
Азрақа диюдан босатып, еліне келеді.
Бұл  да  бір  ұзақ  қисса, «Мың  бір  түндегі»  ақылман  уəзір 
Данданды  кейіпкер  етіп,  бірнеше  хикаяларынан  біріктіріп 
шығарған.  Аса  көркем  деуге  келіңкіремейді,  біршама  қы-
зықты жазған. 
«Қыпша қыз бен Қасым» (Бейжин баспасы). Бұл қиссада 
атақты  бір  патшаның  жалғыз  ұлы  алыс  сапарда  қайтыс 
болғаны,  оған  жолдасы  қылып  қосып  жіберген  Қасымның 
оқиғалары  əңгіме  болады.  Сандық  тауып  алып,  ішінен  сұлу 
қыз  шығуы,  Қасымға  қосылып,  одан  баласы  өлген  патшаға 
баруы  баяндалады.  Қыпша  қыз: «Патша  сөзіңе  сенбей, 
қаһарланып  басыңды  кесер,  сақтық  үшін  он  мың  əскер  ала 
жүрелік», – дейді.  Қасым  мен  Қыпша  қосынымен  патшаға 
барады.  Қыпша  қыз  көп  қосынымен  елдің  шетінде  қалып, 
Қасым  аз  əскермен  ордаға  кіреді.  Қасым  патшаға  бастан 
кешкеннің  бəрін  айтады.  Ал,  патша  бұған  сенбей,  зынданға 
тастамақ болады. Қыпша қалың қолмен орданы басып алып, 
патшаны  өлтіреді.  Таққа  Қасым  отырады.  Сөйтіп,  Қасым 
екі  елге  де  əділ  патша  болғаны  айтылады.  Оқиға  қазақ  өмір 
тіршілігіне жақындай түскен. 
«Мың  бір  түн»  желілерінде  жиі  кездесетін  сюжеттің  бірі 
адамның  аңға,  құсқа,  маймылға  айналуы.  Аңға  айналған 
адамдар  өзінің  адамдық  ой-санасын  сақтайды,  адамша  ой-
лайды.  Адамды  аңға  айналдыратындар,  көбіне,  əйел  кейіп-
керлер. Олардың құралы – су. Суды дуа оқып, шашады.
«Мың  бір  түнде»  Нұғманды  дуахант  əйелі  итке  айналды-
рып  жібереді.  Барлық  ит  жабылып  қуған  соң,  ет  шапқыш-
тың  үйінің  жанында  тастаған  сүйек-саяғымен  күн  көреді, 
наубайшының  наубайханасын  қориды.  Бір  күні  нан  сатып 
алған  əйелдің  берген  ақшасының  ішінен  жалған  теңгені 
тұмсығымен  бөлек  шығарып,  абырой  алған  соң,  иттің  осы 
қасиетін  естіген  бір  əйел,  оны  үйіне  ертіп  əкеліп,  адам  еке-
нін  сезіп,  қайтадан  дуа  оқыған  суды  шашып,  қалпына 
түсіреді.  
Қазақ  ертегілері  мен  аңыздарында  бұл  сюжеттің  көпте-
ген  нұсқалары  бар.  Кете  Жүсіп  (Ешниязов) «Сұрмерген» 
атты  дастан  жазған.  Бұл  таза  қиссалық  шарттардан  арыла 
түсіп,  аралық  дастанға  айнала  бастаған  түрі  болғанымен, 
негізі  «Мың  бір  түннен»  алынып,  оқиға  қазақ  өмір  тірші-
лігіне жақындай түскен.
«Сұрмергенде»  Ақбай  деген  жігітті  алғалы  жүрген  қа-
лыңдығы  итке  айналдырады.  Оны  іске  асыратын  тылсым 
– Сүлейменнің жүзігі. Ақбай енді қала өміріне тəн кейіпкер-
лер  ет  шапқыш,  наубайшылар  емес,  дала  өмірінің  шынайы 
өміріне  сай,  дəулетті  біреудің  үйінің  желкесіне  жатып  ала-
ды.  Қойына  шапқан  екі  қасқырды  өлтіріп,  абырой  алады. 

241
240
Иттің  забтығын  айтып,  аузын  жия  бергенше,  үйіне  қонақ 
келіп,  күйеудегі  қызының  ауру  екенін,  бақсы  əкесінің  үйін-
дегі итін алып кел дегенін баяндайды. Сөйтіп, итті жетектеп 
алып келеді.
Барды да босағаға байлап қойды,
Еркіме жіберместен олай-бұлай.
Бір бүркіт сол уақытта келді аспаннан,
Екпіні дарияны етіп ылай.
Сол қыздың кеудесіне мініп алып,
Өкпесін суырмаққа дегізді: «Ойбай!»
Мен барып алқымынан ала кеттім,
«Тəуекел, көрейін», – деп, берсе абырой.
Жалынды сонда маған сол қарақұс,
Бұл істі істеппін деп абайламай.
(Бұл  қарақұс  бейнесінде  келген  ауру  болатын).  Ақбай 
қарақұсты  аяп  босатады.  Сөйтіп,  қыз  ауруынан  жазылған 
соң,  Ақбай  баяғы  қалыңдығының  жайын  білмекке  тағы  ба-
рады. Қалыңдығы қайтадан торғайға айналдырады. 
Торғай-Ақбайды  балалар  ұстап  алып,  əбден  азаптайды. 
Бір  күні  бір  қайыршы  кемпір  балалардан  торғайды  сұрап 
алып,  үйіне  əкеліп  бағып,  қанатының  астына  қолын  тығып 
көріп:
Бұл етің ұшуыңа енді жарар,
Сен – қара ит, мен қарақұс болған кезім.
Өмірден емес еді ұмытылар,
Сондағы қара құсың – осы кемпір,
Ойыңнан бұл уақытта шыққан шығар, – дейді.
Кемпірдің  ақылымен,  Ақбай  қалыңдығының  үйіне  үшін-
ші  рет  келеді.  Кіре  салысымен,  қалыңдығының  бұрымының 
астынан  жүзікті  тауып  алып: «Шошқа  бол,  шошқа  бол!» 
–  дегенде,  бірі – қабан,  бірі – мегежін  болып  үйден  шыға 
жөнеледі.  Туындыгер  бұл  жерде  қазақ  жерінде  кездесетін 
аңдарды  алады.  Қазақ  оқырманы  үшін,  маймылға  не  бұзауға 
айналғаннан  гөрі  ит,  торғай,  қабан  шындыққа  жанасымды 
болатынын  сəтті  ойластырған.  Оқиғасын  өте  қызықты  етіп, 
жұмбақтай қиыстырып, əсерлі жазған. 
«Адамның  əйелдің  кесірінен  итке  айналу»  желісі  Мей-
рам  Жан айдарұлының (1895 ж.) «Дала  уəлаяты»  газетінде 
жарияланған  «Мың  бір  түннің  хикаясы»  атты  дастанында 
да берілген (Қисса... 1986-318).
Бұзылған бұл замана ақыр екен,
Бишара қатынға ерген пақыр екен.
Бір күні аңдаусызда кіріп келсем,
Бассалып бір қара құл жатыр екен.
* * *
Ісіне Тəңірім қылған амал бар ма,
Мен шықтым қара ит болып үйден үріп, – дейді.
Бірақ  мұнда  оқиға  шолақ  қайырылып,  қасапшының  қы-
зы  дуахант  болып  шығады  да,  адамға  айналып,  сол  қызға 
үйленеді.  Ары  қарай  «Мың  бір  түннің» «Киік  жетектеген 
жігіт» атты бөлімі кіргізілген.
«Мың  бір  түндегі»  өсиет-өнегелік  сюжеттердің  мақсаты 
– адамшылық, ахлақ тəрбиесін көтеру. «Есек пен өгіз», «Ұры 
мен  маймыл», «Диірменші  мен  əйелі»,  т.б.  əңгімелер  ақыл-
нақыл мағынасын түрлендіреді. 
«Ақылды  қыз,  ақылды  ана,  ақылды  уəзірлер»  бейнесі  де 
осы  мақсатқа  жетелейді.  Ақылды  қызға  таң  қалған  Халифа 
һарон Рашид:

243
242
– Сен қаладағы қандай үйдің қызысың? – десе, қыз:
–  Ауыл  кісісі  үйір  үйдің  қызымын,  төбесі  биік  үйдің 
қызымын, – дейді.
Халифа одан қала ұлығының қызы екенін біле қояды.
– Өзің кімсің? – дейді қыз.
–  Мен  биік  ағаштың  қаттысымын,  үлкен  жемістің  тəтті-
сімін, – дейді Халиф.
Қыз: – Олай болса, сіз Халифа һарон Рашид екенсіз, – дей-
ді. (“Мың бір түн”. 3-403).
Түгел  дерлік  қиссаларда  не  басында,  не  аяғында  бұл 
қиссадан  ғибрат  қандай  екенін  түйіндей  кетуді  қиссашыл 
ақындар ұмытпайды:
Əлеумет, мұнда қандай ғибрат бар,
Дүние – сарай, адам – керуен, бір қазақ бал.
Базарлы күн өткен соң бал іздесең,
Сен де ана хан сияқты адыра қал. 
(«Мұңсыз жан») 
Мағынасы – қартайған  ханның  қызды  алмақшы  болға-
нын құп тамау.
Осындай  ғибратты  дастанның  бірі – «Мұңсыз  жан» 
(Олжабай).  Бұл  дастанның  мағынасы – дүниеде  мұңсыз 
жан болмайды, армансыз адам жоқ. Дүние – жалған. 
Түркістанда ересен байлыққа ие болған бір патша:
«Үш  сөзімді  шешкен  жанға  мың  алтын  беремін», – деп 
жар салады.
«Не нəрсе тəтті ішінде ең тəттісі,
Не нəрсе қатты ішінде ең қаттысы.
Ауырдың ең ауыры қандай нəрсе?»
Шарт қылып ханның айтқан жауабы осы. 
Сол  жиынға  барған  бір  шал  естігенін  үйіндегі  он  жасар 
қызына  айтып  келеді.  Қыз  əкесін  жұмсап,  ханға  жұмбағы-
ның шешуі былай дейді:
Тəтті нəрсе – сүйікті алған жарың,
Қатты нəрсе – жоқтықта тартқан зарың.
Ауырдың ең ауыры – қылған уағда,
Таба алмасам, мойнымда – əкем қаным.
Патша  қызды  алдырып  себебін  сұрағанда  қыз: “Əке-
шешемнің  ай  мен  күні  болсам  да,  жатарда  арасына  жатып, 
таңертең  шетте  қаламын.  Жар  тəтті  екенін  сонан  білдім”, 
– депті.
Қатты нəрсе – мұқтаждық, жоқтық қатты,
Ер көңілді əкеме қонақ келсе, 
Қонақасы бере алмай терлер қатты, – дейді.
Ақылды  қызды  ұнатып  қалған  патша 10 жасар  қызды 
алмаққа  көңілі  кетеді.  Қыз  патшаға: «Қалың  малыма  он 
бағлан  қозы  берсін,  жиырма  қайратты  бөрі,  отыз  жолбарыс, 
қырық  арыстан,  елу  түлкі,  алпыс  арқар,  жетпіс  шідер 
берсін.  Сексен  пұт  қаны  кепкен  жүрек,  тоқсан  пұт  қуарған 
қу  сүйек  жəне  берсін.  Бір  шал  мен  кемпірді  хан  мен 
ханшадай  киіндіріп  əкелсін.  Некемді  мұңсыз  жанға  қидыр-
сын», – дейді.
Патша  бір  мұңсыз  жанды  іздеп  табады.  Ол  он  жасар  қыз 
жұмбағын былай шешеді:
Он қозы деген сөзі – он жасар қыз.
Бармаймын дегені ғой сендей жанға.
Жиырма жаста адамзат қасқырға ұқсар,
Отыз жаста – жолбарыс күші тасар.

245
244
Қырықта арыстандай айбатты болып,
Елу жаста түлкідей айла тосар, – 
деп санамалайды.
Бұл  тұста  ақын  ежелгі  əдебиеттен – жыраулық  поэзия-
ға  мирас  болған,  адамның  жасын  санамалап,  бейнелі  түрде 
суреттеу  дəстүрін  қолданады.  Қазақ  əдебиетіндегі  шығыс-
тық  өркениеттің  құяр  арнасы – Баласағұни  тұр.  Арғы-бер-
гі ойшылдардың ой сабақтастығының негізі сонда.
Баласағұни: 
Асқан адам қырықтың қырқасынан,
Айырылар жастық шақ сырласынан.
Елу жасым мені де құрсауға алып,
Қарға түстес басымды қырау шалды.
Алды қарттық, бергенін жігіттіктің,
Саған да келер кəрің тігіп бір күн.
Кісенсіз-ақ шалынып жүре алмаймын,
Көзім нұрлы түнерді көре алмаймын, –
деген  ғой.  Сонымен,  мұңсыз  жанның  өзінің  де  адам  сенбес 
мұңы бар екен.
Мұңсыз  жан  қолына  өткір  қылышын  алып  отырып,  өз 
мұңын айтады. Қоңырау қағып, «екі бала, бір қатын, бір жас 
жігітті»  алдырады.  Əйел  өзінің  əйелі  екен,  бірақ  екі  бала 
қасындағы жас жігіттен туған:
Бір күні көп нөкермен сейіл еттім,
Қызыл арман түлкіні қуып кеттім.
Ат жығылып, қаруым жазым тиіп, 
Жараланып «ерлікті» мен жоқ еттім.
Қатын тұрды мені қимай, мен оны қимай,
Екі əйелдей бос жүрдік неше жылдай.
Қатын мені өлтір деп қолқа салды,
Жастықтың зорлауына шыдай алмай.
«Ішкі сырым – мынадай, мен де сорлы, мұңсыз жан қайда 
болмақ,  ойла  жаным», – дейді.  Содан  дүние  жалған  екенін 
екеуі де ұғып, тəж-тақтарын тастап, Құдай жолын іздеп, кезіп 
өледі.
«Адамның  бұлбұлы»  атанған  Əсеттің  «Мың  бір  түн» 
сюжеті  бойынша  жасалған  «Қызыл  табан  ағаш  ат»  дастаны-
мен  салыстыра  қарағанымызда,  төмендегі  жайларды  бай-
қадық.  Əуелі,  Əсет  дастанның  басын  дəстүрлі  жаймен, 
дүниеге  бала  келуімен  бастайды. «Мың  бір  түнде»  үш 
қыз  жəне  бір  ұлы  бар  екенін  айтса,  Əсет  қыздары  ту-
ралы,  жанды  сағат – тауыс  туралы  айтпайды.  Ол  оқиғаны 
шашы-ратпауға байланысты болса керек. 
Əсетте ағаш ат резинкеден жасалады. 
Бұл Əсет талай сөзді қисса еткен,
Көз майының түбіне жазу жеткен.
Айырылып жалғызынан патша тұрсын,
Сөйлейін ер Хасеннен ұшып кеткен.
Əсеттің  қаһарманы  басы  құс,  кеудесі  адамдары  бар, 
жезтырнақ, маймыл, жын-перісі бар елді көреді. Ол «Мың бір 
түнде» жоқ. Бұл да əсерлілікті ойлау мақсатынан туса керек. 
Сондай-ақ, қыз сарайы туралы:
Қазақ үйше жасатылған,
Ақ торғын түңлігі бар аспандасқан, – 
дейді. (Найманбаев  Ə., 1967–147). Қыздың  аты  нақтыланып, 
Нұргүлғасыл болып жырланады.

247
246
«Мың  бір  түнде»  ағаш  атты  жасаған  ғалым  зынданда  өледі. 
Ал, Əсет:
Зынданда жатыр екен баяғы ұста,
Өнері зиян болған қапылыста.
Қаріпке қате болған жазасы үшін,
Бір ханның елін берді бұл байғұсқа, – дейді.
Əсеттің «Ағаш аты» – «Мың бір түннің» аттас сюжетінің 
жалпы  ойын  алып,  оған  тың  жағдаяттар  қоса  отырып, 
нəзирашылдықпен жазылған дастан демекшіміз.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: