Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

293
292
Бақтияр – Азатбақыт  деген  айбарлы  патшаның  баласы. 
Уəзірлердің жаласынан қырық күн əңгіме айтып құтылады. 
Бақтияр қырық күн əңгіме айтқан соң, патша 41-күні дар-
ға аспақшы болғанда, асыраған əкесі алтын тонды алып, сол 
қалаға келеді. Патша өз тонын таниды. Бақтияр аман қалады.
«Қырық  уəзірді»  алғаш  рет  жинақтап,  кітапқа  айналды-
рып  жазған  автор – Шайқызада  Ахмет  Мысыри  деген  адам. 
Мысыри  бұл  кітапты 1421-1451 жылдар  аралығында  жаз-
ған.  Ал 1868 жылы  Хайым  Насри  бұл  кітапты  түрік  тіліне 
аударып, Қазан қаласында бастырған екен. Содан 1900 жыл-
ға  дейін  бұл  кітап 8 рет  басылыпты. «Қазақ  қиссалары»  де-
ген кітапта басылған дастанды Ақылбек Сабалұлы 1905 жы-
лы  Қазақ  қаласында  жарық  көрген  шағатай  тіліндегі  нұс-
қасы мен татарша ертегі нұсқасынан реттеп аударыпты.
Ақылбектің  «Қырық  уəзір»  қиссасын  «Қазақ  қиссалары» 
деген  атпен 1986 жылы  Бейжиндегі  Ұлттар  баспасы  шығар-
ған  кітаптың 5-томынан  оқып  шықтық.  Ақынның  «Қырық 
уəзір»  сынды  туындысын  біршама  сəтті  жырлағандығына 
қарап,  əдебиетіміздің  тарихында  өзіндік  орын  алуға  тиісті, 
арнайы  зертеуді  қажет  ететін  көрнекті  тұлға  екендігіне  кү-
мəн келтірмейміз.
Қисса «Қырық уəзір» оқиғасы бір патшаның жас ерке то-
қалы  бəйбішеден  туған  өзінің  өгей  баласына  ғашық  болып, 
оған  іңкəрлігін  білдіріп,  онымен  ашына  болу  талабын  айту-
дан  басталады.  Əйелдің  талабы  тойтарылған  соң,  ол  хан-
задаға патша алдында былай деп жала жабады:
Ғашық болып жүріпті талай бұрын,
Əкемнің орны дейді маған орын.
Көнбедің деп мінекей, қанға малды,
Кəріге қатын болған қандай сорым!
* * *
Ей, патша, міне сенің тексіз ұлың, 
Осыдан болады ақыр бір өлімің.
Өзің өлмей, алдымен осыны өлтір, 
Түбі кесепаты тиер мұның.
Сөзге  алданған  патша  баласын  ұстатып  зынданға  жап-
тырады  да,  ертеңіне  жұртты  жиып,  баласының  басын  алуға 
əмір етеді. Бұл жолы патшаның бас уəзірі араға түсіп, патша-
ны иландырарлық уəж айтып, өз баласын оқыс мерт қылып, 
өкінішке  қалған  əңгімелерден  ғибрат  келтіріп,  ханзаданы 
кепілдікке сұрап алады. Үйге қайтқан соң, зымиян əйел тағы 
бір  уəж  айтып,  ханзаданы  ертеңнен  қалмай  өлтіруге  пат-
шаны  көндіреді.  Міне,  осылай  баланы  өлтіру  мен  оны  ара-
шалап  қалу  жайында  патша  тоқалы  мен  патшаның  қырық 
уəзірі  арасында  қырық  күнге  созылған  шиеленісті  күрес 
болады.  Екі  жақ  өз  сөздеріне  патшаны  иландыру  үшін  небір 
қызық  сексен  хикая  айтып,  осы  арқылы  өз  мақсаттарына 
жетпек  болады.  Олардың  дəлел  ретінде  келтірген  хикая-
ларының  тартымдылығы  соншалық,  патша  өз  баласын  өл-
тіруге қырық рет оқталып, қырық рет райынан қайтады. Бұл 
мезгілде  тағдыры  қыл  үстінде  тұрған  ханзада  тіс  жарып, 
ештеңе  айтпайды.  Ең  соңында,  патшаға  өз  сөзін  өткізген 
тоқалы,  ақыры,  қырық  уəзірді  орнынан  алдырып,  ханзаданы 
жазалатпақшы  болады.  Жендет  бас  кесуге  оқтала  бергенде, 
ханзаданың  ұстазы  келіп  жетеді  де,  патшаға  тоқтау  айтып, 
иіліп сəлем береді. Ұстаз айтты: 
«Ханзада, сөзім тыңда!
Əкең мен екеуіңе жаным пида.

295
294
Тағдырдан келген қауіп тамам болды,
Бұлбұлдай сайра, жайын баян қыл да.
Бастады бала сонда жасқанбай-ақ,
Сұлулығын анасының бастан аяқ.
Анасы мен өзінің арасында,
Болған істі түп-түгел тастамай-ақ.
Міне,  осылай  істің  ақ-қарасы  анықталған  соң,  куəгерлер-
дің  де  дəлелдерін  тыңдап,  өз  ұлының  адалдығына  əбден 
көзі жеткен патша жалақор əйелеіне қатал жаза бұйырады.
«Бақтиярдың  қырық  бұтағының»  бірі – Қытай  қазақта-
рына  тараған  «Ақбазархан»  дастаны  (Қазақ  қиссалары. 
1986-6).
Мұнда  дарға  асылғалы  тұрған  Бақтиярдың  Ақбазархан 
деген  саудагер  жайлы  айтқан  хикаясы  сөз  болады.  Ақбазар-
хан  өмірде  жолы  болмай,  ең  соңында  екі  көзі  соқыр  болып 
өледі.
Бір  патша  Ақбазарханды  кінəлап,  ақталмақ  болғанына 
қарамай,  көзін  ойып  алады.  Кейін  істің  ақ-қарасы  анықтал-
ған  соң,  патша  кешірім  сұрайды.  Дарға  асылу  алдында  тұр-
ған  Бақтияр  осы  хикаяны  айтып  біткен  соң,  оны  өлтірмек 
болған  патша  Бақтиярды  дардан  босатып  зынданға  таста-
тады.
«Бақтиярдың  қырық  бұтағына»  жататын  қиссалардың 
бірі – «Шеризат»  оқиғасын  екі  ақын  бірдей  жазады.  Бірі 
– Мəшһүр Жүсіп Көпеев, екіншісі – Əсет Найманбаев. Мəш-
һүр Жүсіптің: 
Жігітке өнер берсе қиын емес,
Болғаным менің ақын биыл емес.
Бетіне ақ қағаздың салып шимай,
Қиссасын «Гүлшат-Шеризат» қылдым кеңес – 
деп,  бес  шумақтан  тұратын  шағын  кіріспеден  басталатын 
«Гүлшат – Шеризатының»  негізгі  оқиға  желісін  шартты 
түрде  бес  бөлімге  бөлуге  болады.  Оқиға  балаға  зарығу  же-
лісінен  бастап  өрбиді.  Бағдатта  жеті  жұртты  билеген  Кəркін 
атты патша бір перзентке зар болып жүргенде, тілеуі оңынан 
келіп,  əйелі  жүкті  болады.  Бүкіл  шығыс  əдебиетіне  ортақ, 
оқиғаны  шиеленістірудің  бір  тұрақты  желісі – бала  тумай 
тұрып,  əкесі  аңға  шығып  кететін.  Дүниеге  көптен  күткен
мұрагердің  келгендігін  кейіпкер  аңда  жүріп  еститін  (қазақта 
– «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу», «Шаһнамада»  Залдың  тууы). 
Бақытты  əкенің  қуанышын  көре  алмаған  жауыздық  күштер 
ондайда қастандықтар да жасайтын.
«Гүлшат-Шеризатта»  Кəркін  патшаның  аңға  кетіп,  арыс-
танмен  алысып  өлгендігін  пайдаланып,  қастандық  жасау-
шы – уəзірі  Парахзат.  Патшаның  айтып  кеткен  аманатын 
орындамай,  ханым  ұл  туса  тақтан  айрылармын  деп,  Барыс 
ерді  шақыртып  алып,  оның  жендеттеріне  ханшаны  орманға 
апарып, өлтіртіп тастайды.
Солайша өліп қалды ханым бейбақ,
Сұм дүниені болар ма көзі қимақ.
Қалайша өлтірді екен көрейін деп,
Тоғайға келді Барыс жанын қинап.
Барыс барды ханымға жақындасып,
Жас бала зар жылайды ауызы ашып.
Нəсіпсіз жан дүниеде жаралған ба, 
Емшектен сүт шығады судай тасып.

297
296
Барыс  шешесі  өлгеннен  кейін  туған  баланың  қасына  кім 
асыраса,  сол  алар  деп  он  гауһар  мен  хат  қалдырады.  Бала 
«Шаһнамадағы»  Зал  секілді  орманда  өседі.  Ақын  бұл  оқи-
ғаны осы жерден қалдырып, енді Парахзатқа көшеді. Шартты 
түрде оқиғаның жаңа екінші желісі басталады. 
Ол – Парахзаттың  түсі.  Түсінде  бір  аждаһа  заһар  шашып 
жер  əлемді  күйдіреді,  көзіне  өлім  елестеп,  жаны  қиналады. 
Бұл  Тайшық  ханның  түсіне  құрсаулы  қара  бура  боп  кірген 
Алпамыс  сияқты,  оның  түсіне  аждаһа  боп  кірген  орманда 
өліп  жатқан  ханшадан  туған  бала  еді.  Осы  желі  Тұрмағам-
беттің  «Рүстем-дастанында»  да  бар.  Онда  Самның  ақ  шаш-
ты  болып  туған  соң  елге  көрсетуге  ұялып,  орманға  апартып 
тастаған  өз  баласы  Зал,  түсіне  есепсіз  қолды  бастап  келе 
жатқан шырайлы жігіт болып кіреді.
«Гүлшат-Шеризаттағы»  аждаһа  Парахзатты  енді  жұтар 
ма екен деген кезінде көктен бір інжу-маржан түсіп, алдына 
қарай аяңдайды. Аждаһа соны көріп, есі кетіпті. Бұл жердегі 
көктен  түскен  інжу-маржан  да  қызықты  деталь.  Көне  түрік 
ескерткіші  «Оғыз  намеде»  де  Оғыз  батыр  көктен  түскен 
нұрды  көріп  қасына  барса,  айдай  сұлу  қыз  болып  шығады. 
Əсеттің  «Ер  Шеризатында»  Гүлшат  алыстан  нұр  болып 
көрінеді.  Аруларды  күн  нұры,  сəуле  кейпінде  суреттеу  де 
мифологиялық ұғымнан туған.
Парахзат  көп  ұзамай  бір  қызды  болады.  Алдағы  бəле-
жаладан сақтайтын осы деп, арнайы сарай салдырады, ерек-
ше тəрбиелеп, бөтен жан баласын жолатпайды.
«Гүлшат-Шеризаттың»  үшінші  оқиға  желісінде  əңгіме 
қайтадан  ормандағы  балаға  ауысады.  Өліп  жатқан  ананың 
омырауынан үш жасқа дейін қорек алған балаға бір арыстан 
кез  болып,  соның  тəрбиесінде  жүреді.  Бұл  оқиға  батырдың 
ересен күшті болу себебін дəлелдеу үшін алынған.
Дастанда  баланы  бір  керуен  басы – Қожа  Сағиттың  асы-
рап алуынан төртінші оқиға желісі басталады.
Сағит  балаға  арыстан  асырағандықтан  Шеризат  деп  ат 
қояды.  Жасынан  ғылымның  не  түрін  үйреніп,  білімді,  ақыл-
ды  жігіт  болып  өсіп,  керуенмен  Шын-Машынға  келуінен 
оқиғаның  негізгі  желісі  дамиды.  Бұған  дейінгі  баяндалған-
ның  бəрі  кейіпкерлердің  кім  екенін,  олардың  Шын-Машын-
да  жолығу  себептерін  түсіндіру  үшін  алынған  да,  қиссаның 
ең өзекті оқиғасы – Шын-Машында өтеді.
Бұл  кезде  серуендеп  жүрген  Гүлшаттың  сырт  келбетін 
қазақ  ұғымына  етене  жақын  жырлайды.  Əдейі  бұрыннан 
қалыптасқан дайын суреттерді алады:
Гүлшат сынды қаракөз,
Қалам қасты, нұрлы жүз.
Ақ бетіне пар келмес,
Сарт тоқыған аппақ боз...
Тысқа шықты бұралып,
Тал жібектей оралып,
Айдай балқып нұрланып,
Жұрт көзінен ұрланып...
Кейіпкердің сүйген сұлуына бағбан арқылы кездесуі, кел-
ген  жігіттің  алдына  неше  түрлі  ас  қойып,  қыздың  күтіп 
алғандығы  егжей-тегжейлі  суреттелуі,  көп  қиындықтың  қыз 
сарайындағы  тоймен  бітуі  талай  қиссаларға  ортақ  қалып-
тасқан сюжетке жатады:
Қыз Гүлшат түрегеліп құрмет етті,
Шығарды кілем жайып бəрін төрге...

299
298
Бұларға Гүлшат қойып махаббатты,
Алдына бас келтірді балдан тəтті.
Жемістер дастарқанда неше түрлі,
Жеп қараса бірінен бірі тəтті.
Сам палуанда: 
Мəлике отыр еді күтіп жолын, 
Келген соң ұстай алды Самның қолын.
Жетектеп ордасына алып кірді, 
Үстінен алтын тақтың беріп орын.
Алдына неше түрлі ас келтірді,
Үстіне өз қолымен шашты дүрді.
Жарасып бір  -біріне ықыласы, 
Тамаша таң атқанша мəжіліс құрды.
Ежелгі  əдебиетте  батырды  сүйген  жарының  еліндегі  қа-
йын  атасының  жауларын  жеңіп,  қызды  еліне  алып  қайтуы-
нан  көрінетін.  Ондағы  соғыс  көріністері  де  ұқсас  суретте-
летін. «Гүлшат-Шеризатта»  Шеризат  күшіне  сенген  Алмас, 
Қоймас атты екі алыпты жеңеді.
Алмас батыр Шеризатқа барды жетіп,
Қолындағы қылышы жарқ-жұрқ етіп.
Қаһарланып Алмасты Шеризат шапты,
Өзі түгіл атынан кетті өтіп...
...Ер Шеризат ашуланып бұл да шапты,
Жан қамын Қоймас батыр қылып бақты.
Қоймастың дəу денесі қақ бөлініп,
Тұп-тура жаһаннамда жанын тапты.
Сам палуанда:
Шоқпармен ұрды бірін төрт мың батпан,
Өкіріп аузын ашып құлады аттан.
Бұрылып жəне бірін қағып өтті,
Ентелеп жылдам басып жеткен арттан.
...Шап етіп, шабыттанып қыран құстай,
Омыраудан екеуін де алды ұстай.
Бастарын соғыстырып, миын жарып,
Өлтіріп замандасын етті пұштай.
Сондай-ақ, «Гүлшат-Шеризаттағы»  батырды  қойға  кірген 
аш қасқырға теңеуі – ежелгі əдебиетімізде, кейінгі қиссалар-
да  да  жиі  ұшырасатын  тұрақты  көркемдеу  тəсілі.  Шеризат 
үшін қыз əкесі Парахзаттың кінəсі ауыр. Оны өлтірмекке бел 
байлаған  Шеризатты  Гүлшат  тоқтатады.  Осы  жерде  қисса-
дан  «Мың  бір  түн»  ертегілерінің  дəстүрі  айқын  көрінеді. 
«Мың  бір  түн»  дəстүрі  бойынша,  жазаланғалы  тұрған  адам-
ның  тағдыры  ғибратты,  қызықты  əңгімеге  ауысатын.  Əңгі-
мені  айтып,  патшаның  не  басқа  кейіпкердің  ашуын  басушы 
жазалының өзі, болмаса оның жақын адамы болады. Сөйтіп, 
бір  əңгіменің  ішінен  жалғамалы  бірнеше  əңгімелер  туын-
дап  кете  береді.  Мұндай  тəсілді  айтушылар  оқиғаны  қы-
зықты  ете  түсу  үшін  пайдаланған.  Мысалы, «Жын  мен  ба-
лықшы»  тағы  басқа  көптеген  ертегілерінде  осы  əдіс  пай-
даланылады.
«Гүлшат-Шеризатта» Гүлшат екі əңгіме айтады, бірі 9 күн 
айтылады  (оның  мазмұны  белгісіз,  хабарланып  қана  қояды). 
Екінші  əңгімесінде  Маһиасар  мен  Маһиманзалдың  қосы-
луына  кесір  болған  Ақтар-Аярдың  оқиғасы  баяндалады. 
Гүлшаттың  екінші  əңгімесі  жазба  əдебиет  стилін  аңғартса, 
біріншісіндегі  ғибрат  сөздері  ауыз  əдебиеті  стилінде  жыр-
ланған:

301
300
Қатесіз пенде болар ма?
Бір қалыпты адамзат,
Біле білсе тұрар ма?
Қысылғанда сүйер болсаң,
Тəңірім бізді демесін.
Жан жолдасым шырағым,
Енді кімге бересің?
Дастанның  соңы  Парахзаттың  кінəсі  кешірілгенімен,  ав-
тордың ғибрат айтуымен аяқталады.
Мəшһүр Жүсіптің «Гүлшат-Шеризатының» бір ерекшелігі 
–  ғашықтар  бірін-бірі  түсінде  көрмейді.  Жігіт  қыздың  өзін 
көріп ұнатады.
Қорыта  келгенде,  дастанда  ежелгі  əдебиеттен  жалғасып 
келе  жатқан  əділдік  пен  жауыздықтың  күресі  əділдіктің 
жеңісімен аяқталады.
Əсет  Найманбаевтың  «Ер  Шеризат»  қиссасы  «Гүлшат-
Шеризатпен»  мазмұндас.  Екі  ақынның  екеуінің  де  қиссасы 
кітап  болып  басылмағандықтан,  бір-бірінің  жазғанын  оқып-
білмеген  болуы  керек.  Білген  жағдайда,  ондай  ірі  ақындар 
пəлен  жерден  көрдім  деп  айта  кетсе  керек  еді.  Екеуі  де 
қиссаның  сюжетін  араб,  парсы  нұсқаларынан  алған.  Оны 
қиссаның соңындағы:
Бұл қисса тамам болды мұныменен,
Өлең қып мəселенің түріменен.
Шығарып парсы сөзден өлең қылдым,
Қазақтың əңгімелі тіліменен, –
деген жолдар да растайды. Əсеттің «Ер Шеризат» қолжазба-
сы Қазақстан Ғылым академиясында сақтаулы (1638).
Екі дастанды салыстыра оқып шыққанда, бастапқы алын-
ған  нұсқалары  бір  болғанымен,  əр  ақын  өзінше  жырлаға-
нын байқаймыз.
Əсет  дастанның  бас  жағын  кеңейтіңкіреп  алып,  балаға 
зарығу  желісіне  көбірек  көңіл  бөледі.  Мəшһүр  Жүсіп  дас-
танының  оқиғасы  шашыраңқы  болып  келетін  тұсы  жалға-
малы  «Маһиасар  мен  Маһиманзал»  тарауы  болса,  Əсет  дас-
танның  бастапқы  кезінде  Кəркенші  патшаның  (Мəшһүр 
Жүсіпте – Кəркін)  бала  қайғысымен  ел  аралап,  əулиелерге 
түнегенін,  түсінде  Қызырдың  аян  беріп,  ондағы  болатын 
жайларды  күн  ілгері  білдіргенін  ұзақ  айтып  кетеді.  Ол  тұс-
тары əсерлі шықпай қалған.
Авторлардың  дастанның  атын  қалай  қойғандығынан-
ақ  олардың  осы  шығарманы  қолға  алғандағы  түпкі  мақсаты 
аңғарылса  керек.  Мəшһүр  Жүсіптің  «Гүлшат-Шеризатында» 
негізгі  мақсат – шығыс  қиссаларындағыдай  махаббат,  сү-
йіспеншілік  жайын  жырлау  болса,  Əсет  Шеризатты  ел  қор-
ғаны,  батыр  етіп  көрсетуге  тырысады,  оның  ерлік  істерін 
алдыңғы  қатарға  шығарады.  Сол  себептен  де,  Əсет  өз 
қиссасында  сексен  мың  қолмен  Бағдатты  басып  алуға  кел-
ген  Үнді  əскерінің  соғысын,  сондағы  Шеризаттың  ерлігін 
суреттеуге айырықша мəн береді. Осылайша Шеризаттың ер 
екені Гүлшатқа бармай тұрып-ақ көрінеді:
Ерлігі Шеризаттың байқалғандай,
Шеризат жаудың бетін қайтарғандай.
Зəңгіні ат үстінен жұлып алды,
Шын қыран тырнағынан қан тамғандай.
Аспаннан жарқ-жұрқ етіп жай түскендей,
Қара жер сықырлады шайқалғандай.
Ерлігін екі жақ та тұрды сынап,
Маңына бара алмады адам шыдап.

303
302
Əсет қиссасының ең бір елеулі айырмашылығы – Мəшһүр 
Жүсіпте  қастандық  жасаушы  Парахзатқа  Шеризат  кешірім 
етсе,  Əсетте  керісінше,  жаза  тартқызады.  Мұнда  М.Жүсіп-
тегідей  жалғамалы  тарау  жоқ.  Кінəліні  жазалаушы  халық 
болады.  Халық  образы – алдыңғы  қиссада  айтылмаған  жаңа 
образ:
Бақшаға амандаса келіп жатыр,
Бейшара Бағдаттың адамдары.
Келіпті Бағдаттың кəрі-жасы,
Шамасы ол да келді елдің басы.
Халайық падишаны байлап келді, 
Ғазазіл шайтан ғой деп іш-анасы.
Мойнына арқан тағып жетектеген,
Көрген адам ұрады кесекпенен.
Сөйтіп,  ақын  жауыздықты  жазалау  арқылы  дастанның 
ойын басқа қырынан аша түседі.
Əсет,  сонымен  қатар,  оқиғаның  ізімен  баяндап  шығуды 
ғана  мақсат  етпей,  дастанның  көркемдік  жағына  көбірек 
мəн  береді.  Дастан  тікелей  ақынның  өз  қолымен  жазған 
күйінде  жетпесе  де,  Əсеттің  ақындық  таңбасы  аңғарылып 
отырады.  Мысалы, «Гүлшат-Шеризатта»  Кəркін  патшаның 
өлімі  хабарланып  қана  өтсе,  Əсет  оны  айшықты  жекелеген 
өрнектермен ажарлай түседі:
Ел жырлар ханның ойлап мейірбанын,
Сыйлаған Бағдаттың мың мен санын.
Тауысып тамам сөзді болғаннан соң,
Аһ! – деп бір лебізден шықты жалын.
Шыбын жан бір-ақ түтін бу секілді,
Жан тізбек ағып жатқан су секілді.
Сонымен тағдыр жетіп хан жөнелді,
Жығылған алтындайын ту секілді.
Мұндай  бейнелі  жолдар  қыз  Гүлшаттың  ішкі  жан  дүние-
сін  суреттеген  жерлерінде  де  əсерлі  көрінеді.  Керуенмен 
келе  жатқан  Шеризатты  Ирамбақтың  мұнарасынан  бақы-
лап тұрған Гүлшаттың ойы былай суреттеледі:
Келеді бау-шарбаққа туар беттеп,
Көшпелі керуендей түйе жектеп.
Не қылған жан екен деп қарап тұрды,
Тырнағын жолбарыс қой жұмған бүктеп.
Осылар не болмаса білмеген жан,
Əгар білсе, көзіне ілмеген жан.
Бір ғаламат бар екен ойларында,
Бұл қалайша кеудесін сүйреген жан?!
Қорыта  келгенде, «Ер  Шеризат»  қиссасы  Əсет  шығар-
машылығын  ақындық  шебер  өрнегімен  жаңа  бір  қырынан 
аша танытатын шығарма екені сөзсіз.
«Шеризаттың»  үшіншісі – Пекинде  басылған  «Ер  Бек-
зат»  қиссасының  жалпы  құрылысы  мен  оқиғасы  «Ер  Ше-
ризатқа»  ұқсас  (Қабыл  Мұқыш  ұлының  жатқа  айтуынан). 
Қисса  қазақ  өміріне  жақындата  алынған.  Мұрат  деген  бір 
кедей  шалдың  ұрпағы  болмағаны,  Құдайдан  сұрап  алған  ба-
лаға Бекзат деп ат қойғаны, Бақытнұр патшаның жалғыз қы-
зы Гүлсімге ғашық болуы айтылады (М.Жүсіптегі Гүлшат).
Патша  алтыннан  сарай  салғызып,  айналасын  қырық  кез 
биік  қорғанмен  қоршап,  арыстан  мен  айдаһардан  күзетші 
қойған  екен.  Бір  күні  қыз  түс  көреді.  Түсінде  батыстан  бір 
жұлдыз ағып түсіп, арыстан мен айдаһарды өлтіреді. Балшы 
қыз: «Бұл  жұлдыз  сені  іздеп  келген  асыл  зат,  енді  қашсаң 
да  құтылмайсың», – дейді.  Осы  сарайда  Бекзат  пен  Гүлсім 
ханша  қосылып,  жүріп  жатады.  Патша  қызына  Байғалам 
патша құда түсіп қойған екен, соғыс ашады. Соғыста ер Бек-

305
304
зат  еліне  жеңіспен  оралады.  Бақытнұр  патша  елін  жиып,  бір 
мың  қой,  бес  жүз  жылқы  тойға  сойып,  қырық  күн  той  жа-
сайды. Той аяқталған соң Ер Бекзат:
Гүлсім атты жарымыз,
Басылар ма екен зарымыз?!
Ел-жұртыма қайтайын,
Бұған құлақ салыңыз, – дейді.
Еліне аман-есен келіп, ата-анасын тауып, амандасады. Бұл 
тұсы жыр-дастандар қалыбынан шыққан.
Осыдан  кейін  елін  жұтпақшы  болған  айдаһармен  соғы-
сып, жұртын азат етеді. Еліне патша болады.
Бұл  қиссада  негізгі  тұлға – Ер  Бекзат.  Қалған  оқиғалар 
осы бейнені жан-жақты толықтыру үшін алынған. 
«Ер  Шеризат»  пен  «Гүлшат-Шеризаттың»  тағы  бір  нұс-
қасы – «Қарқабат» (Б.Бектұрғанов нұсқасы). 1870-1880 жыл-
дарда  хатқа  түскен. 1990 жылы  Б.Əзібаеваның  алғы  сөзімен 
жарық  көрді  (Дастандар. 1990). «Қарқабаттың»  оқиғасында 
оның  екі  уəзірінің  аты – Дана  жəне  Зұлмат  болып  берілген. 
Олардың  аттарынан  көрініп  тұрғандай,  бірі – мейірбан, 
екіншісі – жауыз  уəзірлер  еді.  Анасынан  туа  жетім  қалған, 
шері  асырап  өсірген  бала  Шеризат  мұнда – Шерқуат.  Қыз-
дың  аты – Құндызша.  Оқиға  Үрім,  Мысыр  қалаларына  қа-
тысты болып, зəңгілер араласады. Қапал, Сапал, Айпар, Жап-
пар  палуандар,  Мəпия  сақау – алдыңғы  қиссаларда  кездес-
пейтін тың кейіпкерлер.
Дастан  əдемі  тілмен,  көркемдік  кестелі  сөздермен  өрнек-
телген, əсерлі оқылады:
Гауһардай көзі жарқырап,
Құндызша нұрын шашады.
Қиғаш қасы сызылып,
Тартқандай сымға жасады.
Қара көз, кірпік сүрмелей,
Нұрына нұрын қосады.
Адамзаттан бөлекше,
Үрі мен пері болмаса,
Ақылдан адам адасар,
Бетіне келіп қараса.
Бұл  дастан  Əсет  пен  М.Жүсіпке  қарағанда,  таза  қазақ 
жырларына жақын стильде жазылған деген ойға келеміз.
Қисса-дастанның  дəстүрлі  ерекшеліктері  жəне  дəстүр 
жалғас тығы.  Қисса-дастан  жанрының  өзіне  ғана  тəн  дəс-
түрлі  жүйесі,  стилі,  тұрақты  желілері,  қалыпты  сюжет  ар-
насы  бар.  Тұрақты  желілерге: «Балаға  зарығу», «Мінсіз  ке-
йіпкер», «Патшаның тастанды баласы», «Аң асыраған бала», 
«Түс  көру», «Ирамбақты  іздеу», «Теңіз  оқиғасы», «Жолдағы 
қауіп-қатерлер» (аждаһа,  дию,  маймыл,  зəңгі,  Төбекөздер-
мен  кездесуі), «Жазира  арал», «Сарай  салдырған  қыз», «Бақ 
пен  бағбан», «Сарайдағы  патша  əскерімен  соғыс»,  т.б.  жа-
тады.
1.  Əдетте  оқиға  бір  патшаның  балаға  зарығуынан  баста-
лады.  Патша  бала  туар  кезде  аңда,  саяхатта  болады.  Патша-
ның  басқа  əйелдері  баланың  анасына  қастандық  жасайды 
(«Мұңлық-Зарлық»).
2.  Баланы  аң  (жолбарыс,  Самұрық)  асырап  өсіреді («Ше-
ризат»).
3.  Кейіпкер,  əдетте,  мінсіз  болады:  сұлу,  білімді,  ақылды, 
батыр,  адал.  Міндетті  түрде  білім  алады  (Баһрам,  Еренға-
йып, Таһир-Зуһра, ғалым қыз Буадат):

307
306
Үш жылда неше түрлі сабақ алып,
Ғылымның неше түрлі білді бəрін
(«Еренғайып шаһ Ғаббас»)
Төрт Зəбур төрт кітап жатқа алып,
Болмайды ондай бала адамзатта
(«Қисса Баһрам»).
Сондай-ақ, қисса қаһарманы асқан сұлу болады (Сейфул-
мəлік, Зияда, Жүсіп, т.б.). «Он төртінші туған айдай»:
Ханшаның отыз тісі меруерттен,
Мүшесі, кеудесі алтын зүбəржаттан.
Райхан гүлі біткен екі қолы,
Безенген алтын, інжу шын жақұттан.
(«Қорлы-Ғайын»).
4.  Қисса  қаһарманы  болашақ  жарын  түсінде  көреді 
(Сейфүлмəлік,  Баһрам,  Зияда)  немесе  екеуі  бірге  өседі,  бір 
мектепке барады (Таһир – Зуһра, Лəйлі – Мəжнүн):
Зияда Мұхтар ханның жалғыз ұлы,
Түсінде Қорлыменен сұхбаттасқан.
Оянса туған айдай ғашығы жоқ,
Дариға, бұ қалай! – деп жаман сасқан.
5. Түсінде көрген қыз – Ирамбақтағы пері қыз. Қаһарман 
кемеге  мініп,  іздеп  шығады  (Сейфүлмəлік,  Баһрам,  Зияда, 
т.б.):
Жасапты төрт мың ұжыра кеме ішіне,
Шашыпты қазынаны шеберіне.
Неше айдай кəміл жасап кемелерін,
Ап келді мұхит теңіз жиегіне  («Сейфүлмəлік»).
6.  Жолда  қауіп-қатерге  ұшырайды.  Айдаһар,  жайын, 
маймыл, зəңгі, Төбекөз – неше түрлі қатерлі күштерден аман-
есен өтеді:
Сол мақұлықтың есектей бастары бар,
Адамдай беті-көзі қастары бар.
Аяқ-қолы, тұлғасы бейне адамдай,
Тілін адам білмейді нəжіс-мордар
   
 
 
(«Сейфүлмəлік»).
7.  Қыздың  жөн-жобасын  білетін  кісіге  жолығады («Сей-
фүлмəліктегі» – Мəлике).
8.  Қыз  сарайын  тауып  келіп,  бағбанды  кездестіреді.  Қыз-
дың бір жігітпен жүргені əкесінің құлағына жетіп, соғыс бо-
лады.  Қаһарман  бəрі  жеңіп  шығады («Таһир-Зуһра», «Гүл-
шат-Шеризат»).
9. Ирамбақты тауып, періге қосылып, мұратына жетеді. 
Қисса-дастан стилі поэтикалық бояуы қанық, теңеу, бала-
малары бай, көбіне аспан денелеріне теңейді, əсірелеуі күш-
ті  болып  келеді.  Мінсіз  кейіпкер  жасайды,  ал  жағымсыз 
болса,  оның  сыртқы  түріне  ішкі  мазмұны  сай  болып  шыға-
ды.  Жазылу  өрнегі,  бейнелеу  тəсілдері  жағынан  ежелгі  əде-
биет  дəстүрін  сақтап  қалған.  Бұл  жерде  Х.Г.Короғлының: 
«Кітаби  шығармалар  ауызша  əдебиет  үлгілеріне  қарағанда, 
жазба  əдебиетке  жақын  стилімен  ерекшеленеді.  Сондықтан 
«қисса»  деп  аталады», – дегенін  еске  аламыз  (Короглы  Х.Г., 
1976-31).
Қиссаның  ежелгі  дəуір  əдебиетімен  сабақтастығының 
тағы  бір  көрінісі  ежелгі  жазба  ескерткіштерінде  ғана  кез-
десетін  сөздерді,  сөйлем  стилін  қолданудан  жəне  сонымен 
қатар  көркемдеу  тəсілінің  ұқсастығынан  байқалады. XII-

309
308
XIV  ғасырлар  ескерткіштерінің  мəтінімен  салыстыра  қа-
райық. Мысалы, «Сейфүлмəлікте» :
Ақ жүзді, ал йаңақты шаһизада,
Жаралаған саф алтыннан сүйектері, – 
деген  жолдардағы  «ал  йаңақ»  сөз  тіркесі («Ғашық  нама» 
кітабында» «ал  жаңғақ»  болып  қате  басылған)  ежелгі  түрік 
ескерткіштері  М.Қашғаридің  «Диуани  лұғат  ат-түрік» 
кітабында, Құтбтың «Хұсрау уа Шырын», Рабғузидің «Қисас-
и  Рабғузи»  кітабында: «ал» – қызыл, «йанақ» – бет,  жүз  де-
ген  ұғымда  беріледі: «Анертег  жүрегін  күйдірер  нартег  йа-
нақы» (тейдай, дей жұрнағы). Сөйтіп, Сейфүлмəлікті жазған 
ақын  аталған  сөз  тіркесінің  тілімізде  қазақша  баламасы 
бола тұра ежелгі сөздерді өзгертпей қолданады.
Сол  сияқты  көркемдеу  тəсілдеріндегі  ұқсастықтар  да  аз 
емес. Мысалы, «Сейфүлмəлікте»:
Ғұнша гүл, аузы оймақтай, қасы айдай,
Пендеге ұқсамаған қиындығы, – 
деген  жолдардағы  «ғұнша» (қауызын  ашпаған  гүл  бүршігі) 
эпитеті  дəл  сол  қалыпта XIV ғасырда  жазылған  «Махаббат-
нама» дастанында жиі ұшырасады: 
Ашылса лағлыңыз шекер шашылар,
Көріп гүл ғұншаның аузы ашылар. 
(155-бəйіт)
Əсірелеудегі ұқсастықтар:
Өртейді мақлұқ оты жанған жерін,
Жігіттер ғашық оты əлемді өртер.
(«Сейфүлмəлік»)
Сенің ғашқың əманда бізді тартар,
Жамалың раунақы (жарық, сəуле) ғаламды өртер.
(«М. Нама», 232-бəйіт)
Жүзің нұры құйаштың нұрын өртер,
Сақақын (иек) шұғласы ғаламды өртер.
(Сонда, 245-бəйіт)
Қазақ  қиссаларында  кейіпкер  бейнесін  асыл  тастарға,  ас-
пан  денелеріне  (аспан  денелерінің  нышаны)  теңеу,  оларды 
əсірелей  суреттейтін  ерекше  əдіс  ежелгі  əдебиеттен  келе 
жатқан дəстүр екендігі көрінеді.
«Гүлшат-Шеризатта»  М.Көпеев  қыз  Гулшаттың  сұлу-
лығын:
«Тілі – жақұт,  тістері – маржан  екен»  деп  жырласа (54-
бет), «Зияда – Шаһмюратта»  Əріп  ақын: «Ақ  маңдай,  қол – 
зүбəжат, көзі – гауһар», – дейді. (3-бет). Бейнелеудегі мұндай 
тəсіл көне ескерткіштерде де дəл осы сипатта қолданылады:
«Көздері – жұлдыз,  көзі – күн,  алтыны  (маңдайы) – көк 
айдын» – делінеді XIV ғасырда  жазылған  «Рабғузи  қисса-
лары» кітабында (Қазан, 1859 ж. 158-бет).
«Көзін  оқтег,  йаңақларын  ғақықтег,  кірпігін  нартег,  ерін-
лерін  інжутег,  тіслерін  пістетег...» (Рабғузи  С.Е.Маловтың 
жариялауы бойынша, 510-бет).
«Жүзің,  қасың – құйаш,  ай  бұржы  (шоқ  жұлдыз)  ічре 
(ішінде») «М. Наме». 249-бəйіт).
Жарық күнтег сен, ол – бишара жұлдыз,
Өлер  жұлдыз,  нетег  кім,  болса  күндіз  (нетег – неліктен, 
кім – сөз бен сөзді байланыстыратын шылау).
(«Хұсрау уа Шырын», 187-бет).
Салыстыра  оқып  отырғанда  мұндай  айқын  ұқсастықтар-
ды көптеп кездестіреміз.
Əріп  ақын  бұрынғы  шығыстың  жазба  əдебиет  дəстүрін 
тағлым  еткенін  айқын  аңғартып, «Зияда – Шаһмұратта»  же-

311
310
ке  өлеңдерін  ғазал  деп  көрсетіп  отырады.  Мысалы, «Зияда-
ның  Хорлыны  жоқтап  айтқан  ғазалы», «Зияданың  анасы-
ның ғазалы», «Мұхтархан ғазалы» т.б.
Қиссаның  стиль  еркешеліктері XIX-XX ғасыр  басындағы 
ақындардың бəрінде кездеседі. Тіпті, Міржақып (1991-25):
Һүнəрдің афзалдығын еттім зікір,
Мұхтəрəм оқушылар, жібер пікір.
Ғылыммен хасыл болған нəрселерді,
Жазайын баян етіп тыңдап отыр, – деп жазады.
«Мұңлы Мəриямда» Мəриямның Ғалымға жазған хаты:
Уағдаға бес күн опа қыла алмастан,
Өзімді – өзім салдым қайғы-зарға.
Мұхиттай ғашық болған Нұрғазарға. 
(Бұл  жерде  «Мəлік-Хасан»  қиссасын  айтып  отыр).  Бұдан  да 
қисса стилін айнытпай танимыз.
Жазу  стилін  былай  қойғанда  қисса-дастандардың  ХХ  ға-
сыр ба сындағы əдебиетте поэма, повесть, роман жанрын ту-
ғызудағы  рөлі  ерекше  болды.  М.Жүсіптің  «Алтынбас – Кү-
місаяқ»,  Олжабайдың  «Зəйнəгүл», «Ғабдолласы»,  М.Сера-
линнің  «Гүлкəшимасы»,  т.б.  қисса – дастан  дəстүрінің  көп 
жақтарын  сақтай  жазылған.  Тіпті, «Қамар  сұлу»  да  қисса-
лық дəстүрден əлі ажырай қоймаған шығарма.
Толған ай шілдедегі жалт-жалт еткен,
Мүбəда көрген кісі қиыр шеттен.
Көлеңкесі күйдіріп күні-түні,
Есінен екі-үш айда əзер кеткен.
(Торайғыров С., 1967-2-81).
Қамар – мінсіз кейіпкер, сұлулығы қиссаның əсірелеу тə-
сілімен  беріледі.  Қара  сөзге  өлең  араласады.  Қыздың  «ішкі 
зары»  беріліп  отырады.  Осының  бəрі – қиссаға  тəн  ерекше-
ліктер.  Сұлтанмахмұт  тұсында  еуропалық  əдебиеттен  үй-
рене  бастаған  қаламгерлердің  «қисса»  дəстүрінен  қанша-
лықты  шығып  кеткісі  келгенімен,  еуропалық  ұғымдағы  ро-
ман  жанрын  əлі  игеріп  үлгермегені  аңғарылғандай.  Ол 
–  заңды  құбылыс  еді.  Ежелгі  əдебиет  дəстүрінің  басқа  əде-
биет  ықпалымен  өзгеріп,  өзге  арнаға  түсуі  күрделі  шаруа 
екені  аян.  Роман,  повесть,  поэма  жазған  ақындар  алғашқы 
талаптарын қисса-дастан машығымен бастады.
Осы  кезде  «аралық  дастандар»  пайда  болды.  Аралық 
дастандардың  дəстүрлі  қиссаларға  қарағанда,  біраз  өзгеше-
ліктері бар. Мысалы:
1. Ертегілік, мифтік сипаты көмескіленді.
2.  Қазақ  өмір-тіршілігі  көбірек  енді.  Қазақи  ұғымға  сай 
суреттеушілік пайда болды.
3. Өмір шындығына жақындата жырланды.
4.  Оқиғалар  жүйесі  тиянақталып,  қосалқы  кіріккен  сю-
жеттер алынып қалады.
5.Тұрақты желілер сақтала бермейтін болды.
Сонда  да  болса, «қисса»  жанрының  өзіндік  көркемдеу 
кестелері,  оқиғаның  араб,  парсы,  иран  елінде  өтуі,  кейіпкер-
дің  мінсіз  болуы  сияқты  шарттылықтар  сақталынып  қалды. 
Осы ретте бірнеше мысал келтіре кетсек, артық болмас.
Мəшһүр Жүсіптің «Алтынбас – Күмісаяқ» болғаны жазы-
лу  стилі  жағынан  қисса-дастан  жанрының  шарттарына  өте 
жақын.  Айтылатын  оқиғасы  қалмақ-қазақ  соғысынан  бергі 
заман  деп  берілгенімен,  дастанның  жартысына  дейін  қис-

313
312
салық  сюжетке  ұқсас  болып  келеді  (Əсіресе  ғашықтардың 
бірін-бірі түсінде көруі).
Мысалы, «Малға бай, басқа кемтар бір жан» алпыс жасқа 
жеткенше,  жетпіс  əйел  алып,  жетпісі  де  өліп,  бір  перзент 
көрмейді. Содан жеті руға малын шашып, құла түзге қаңғып 
кетеді.  Қаңғырып  айдалада  келе  жатса,  алдынан  зарлаған 
дауыс  шығады.  Сөйтсе,  жетпіс  байға  тиіп,  бəрі  де  өліп,  бір 
бала  көрмеген  сексендегі  кемпір  екен.  Бұл  да  болса  Құдай-
дың ісі шығар, екеуі қосылып, кемпір-шал болып жүре береді. 
Сол  кемпір  сексен  жаста  жүкті  болып,  алтын  басты  бір  ұл 
табады.
Алтынбас бір күні ұйықтап жатып түс көреді. Түсіне Кү-
місаяқ (қыз) кіріп:
«Алтынбас, сегіз оғың атамысың,
Күнəға жас басыңнан батамысың.
Құдайым əуел баста қосты бізді,
Үйіңде маған келмей жатамысың.
Туғаннан менің көңілім бір сағанда,
Мен ойнап-күлсем деймін жас шағымда.
Құдайым екеумізді қосып еді,
Ананың іште жатқан құрсағында», – дейді.
(Көпеев М., 1992-141).
Қисса жанрына жақын келетін тағы бір тұсы – қыз елінің 
өте алыста болуы:
«Ғашығым, менің айтқан сөзім тыңда,
Біздің жер жырақ емес, келсең мұнда.
Арада дамыл алмай жүрсең, күн-түн,
Жетерсің күйіп-жанып бес мың жылда».
Əдетте,  қиссаларда  қызды  іздеп  табу  жолындағы  қиын-
шылықтар  біраз  суреттеледі.  Көбіне  кемеге  мінеді.  Мұнда 
«кеме  оқиғасы»  жоқ,  оның  орнына  эпостың  жыр  үлгісінен 
ауысқан  «көмекші  ат»  бейнесі  келеді  де,  оқиғаны  ұзатпай, 
бір-ақ күнде шешіп береді:
Басқа мал жүріп бір жыл жеткен жерге,
Сары ала ат бір сағатта барады екен.
Қобыландының  Тайбурылы,  Алпамыстың  Байшұбары 
сияқты  сөйлейді: «Құдіретпен  сарыала  атқа  тіл  бітіпті,  ел-
сізде екі мұңлық бейнет көріп».
Сонымен  Күмісаяқ  қызбен  табысады.  Енді  оқиғаның 
екінші  бөлімі  басталады.  Онда  эпостық-ертегілік  оқиғаның 
шарты  бойынша,  кейіпкер  іздеп  келген  қыз  елінің  жауын 
жеңіп  беруге  тиіс.  Бұл  шарттылық  ескі  қиссаларда  бар. 
Тұрмағамбеттің  «Сам  палуанында»  да («Шаһнамада»)  Сам 
палуан  Мəликенің  елін  қыруға  келген  Қараңғытау  патша-
сын жеңеді:
«Алтынбас – Күмісаяқта»  он  айшылық  жердегі  жау  қал-
мақта  қыз  ағасы  кеткен  екен.  Соны  босатып  əкелуге  жұм-
сайды. Алтынбас он бір мың қалмақты қырып-жойып, қырық 
құлаш  шыңырауға  салынған  қыз  ағасын  шығарып  алып 
келеді.
Бұл  дастанның  ескі  қиссалардан  бөлектеу,  жаңа  заман 
оқиғасы екенін аңғарту мақсатында туындыгер кейіпкерді:
«Насыбай шегіп, шылым тартты», –  дейді.
Алтынбас  Күмісаяқты  алып,  біреу  болып  кетіп,  екеу  бо-
лып оралғанда, əкесі: «Патша сонда жүз алпыс жасқа жетіп, 
«ау» деуге де шамасы келмей өлді».

315
314
Бұл  дастанның  қиссалық  негізінде  жазылғандығының  та-
ғы  бір  көрінісі  қала  оқиғасы  екендігінде: «Құрметтеп  шаһа-
рына  алып  келді,  Құдайдың  шеберлігін  танып  білді» (Кө-
пеев М., 1992-145).
Қисса-дастанның  дəстүрлі  үлгілерінен  шығып,  роман-
тикалық  поэма  жанрына  ауыса  бастаудың  тағы  бір  үлгісін 
«Ғабдолладан»  көреміз. «Ғабдолланың»  оқиғасы  да 1860 
жылы  Астрахань  маңындағы  Ноғайлы  елінен  Бұхар  ханды-
ғына құл болып сатылғандығы туралы.
Дастанның  бас  кезінде  ислам  дінінің  таралуы  тарихы-
нан  біраз  сөйлеп  келіп,  дін  жолы,  имандылықтың  пайдасы 
туралы айтады.
Одан  соң  бірінші  жақтан  баяндап,  балық  аулап  жүріп, 
дауылға  ұрынған  кемені  қарақшылар  басып  алып,  Бұхара-
ға  алып  барғанын  айтады.  Сол  жерде  құл  ретінде  сатады. 
Күннің  аптабында  тілім-тілім  болып,  кісі  есігінде  жүрген-
де,  орыс  патшасы  Бұхарамен  соғысып  жеңіп,  Ғабдолла 
құлдықтан құтылады.
«Зəйнəгүл»  дастанынан  қиссаның  мифтік,  ертегілік  си-
паттарынан  арылып,  романтикалық  поэма  жанрына  жақын-
дай  түсу  ерекшелігін  көреміз.  Бұл  тұста  Мағауия  Абайұлы-
ның  «Медғат – Қасымында»,  Абайдың  «Масғұтына»  ұқсас 
келеді.  Тіпті,  негізгі  кейіпкер  Зəлеген – Масғұт  деген  кісі-
нің жалғыз ұлы.
Туындыгер өз мақсатын дастанның басында аша кетеді:
Оқысаң «Шəкір-Шəкірат», «Зарқұм», «Сал-сал»,
«Бозжігіт», «Құламерген», «Кесік бастар».
Бұрынғы өткен тарих бірінде жоқ, 
Ойлашы, осыларда не шындық бар? – 
дей  келіп,  өзінің  таза  қисса  жанрының  ерекшеліктерін  сақ-
тап  жазбайтындығын  ескертеді.  Тіпті,  Əріп  ақынды  сынаған 
Абайшалап: 
Соғыстырсам Диюмен қуанасың,
Жас баладай мəз болып уанасың.
Шын сөзді тыңда десе шегіншектеп,
Құтың қашып, алжып, суаласың, – дейді.
Оқиғасы:  Арабта  Анри  деген  асқан  байдың  Зəйнəгүл  ат-
ты күн мен айдай жалғыз қызы болады. Зəйнəгүл суреттеуін-
де  қисса-дастанның  көркемдік  ерекшелігі  сол  қалпында  сақ-
талады.
Енді бір жерде «Медғат-Қасымша»:
Анри мен Масғұт – екі бай құдаласады. Сөйтіп жүргенде 
Масғұттың банкідегі ақшасы күйіп кетіп, банкрот болады.
Зəлеген  «қызыңды  босаттым»,  деп  айтуға  бай  үйіне 
келеді.  Көрші  бөлмеден  мұны  естіген  Зəйнегүл  де  солқыл-
дап жылайды.
Анри  байдың  əр  бес  жыл  сайын  ел  адамын  жинап,  жаңа 
жыл, туған күнде мейрам жасайтын əдеті бар еді. Сол мере-
кеде  Зəйнəгүлді  бір  көріп  қалу  үшін  Зəлеген  тойға  қатыс-
паққа қарайлай қалады.
Анри байдың бір əдеті – қонақтар қайтар кезінде, ауыз үй-
ге  қатар  қойған  кебістеріне  əртүрлі  зат,  сыйлық  салып  қоя-
тын. Біреуіне алтын сағат, біреуіне қымбат жүзік, күміс ыдыс 
мыс  салады.  Əркім  өз  кебісін  танып  алып,  күліп,  киіп  жата-
ды.  Тек  Зəлегеннің  кебісі  табылмайды.  Күтушілер  іздеп 
таба алмайды.

317
316
Бір  кезде  аяғына  Зəлегеннің  кебісі  бар  Зəйнəгүл  келеді. 
Анри басын шайқап, күтпеген іс болғанын түсінеді:
Кебістен табылған зат – қонақ сыйы,
Əуелде мəлімдеген барша жанға.
Кебістен табылған зат – Зəйнəгүлім,
Қонақтар, көріп тұрсың істің түрін.
Олжасы боламын деп салынған соң,
Уəдемнен қайту енді маған қиын.
Мен жазбау, хақ жазғанды – арам маған,
Зəйнəгүл – Зелеген, олжа саған, – дейді.
Анри  көп  жасаумен  қызын  ұзатып,  Масғұтты  қайта  ба-
йытады.  Соңында  бұл  оқиғаның 1870 жылы  болғанын  ес-
кертеді.  Бұл  да  дастанның  мифтік,  ертегілік  сипаттарынан 
айырылып, поэма жанрына ауыса бастағанын аңғартса керек.
Қиссаның  романтикалық  əсерлілігі,  жүректі  баулағышты-
ғы, əсірелеу мүмкіндіктері қарапайым адамға оқуға, тыңдау-
ға,  домбырамен  орындауға  өте  тиімді  болғандықтан  да,  өз 
құндылығын  көпке  дейін  жойған  жоқ.  Ел  арасында 50-80 
жылдарға дейін қисса стилімен жазушылар болып келді. Бұл 
жағынан  қисса-дастанның  халықтық  жанрға  айналғандығы 
көрінеді.  Осының  дəлелі  ретінде,  соғыстан  кейінгі, 50-жыл-
дардағы  оқиғаны  суреттеп  қисса  етіп  жазған  Шымкент  об-
лысы,  Шəуілдір  ауданы,  Талапты  совхозының  Қоғам  бөлім-
шесінен  Досжанов  Əбдіхан  деген  азаматтың  «Ер  намысы» 
деген  дастаны  қолымызға  түсті.  Көшіріп  жазушы  Мырза-
беков Оразқұл, Сарыағаш ауданы, Абай совхозынан.
Автор  қиссада  баяндалатын  оқиғаны  кейіпкердің  өз  ауы-
лынан  естігенін,  болған  күйінде  жазғанын  айтты.  Соған  қа-
рағанда,  болған  оқиғаның  ізінше  жазылса  керек.  Қиссаның 
кейіпкері  Бөрібектің  баласы  Садуақас  Қуандық  деген  кісі-
нің қыпша бел, сұлу қызы Ұлтуашқа үйленіп, колхоздың ма-
лын  бағады.  Бес  балалы  болғанда  Қасымхан  деген  кісіні 
ұнатып қалып, отбасының шырқы бұзылады. Ұлтуаш Қасым-
ханның  үйретуімен  күйеуінің  асына  у  салып  береді.  Оны 
күйеуі  сезіп  қалып  ішпейді.  У  салған  қамырды  итке  берсе, 
ол  жемегенін  көреді.  Ауруханада  жатып  балаларына  хат  жа-
зады. Оған үлкен қызы:
Апажан, жаман екен ес білгенің,
Бұл істі баста неғып кем білгенің.
Бізді ақыр үйіп-төгіп кетерің бар,
Жөн еді салт болуды ескергенің.
Ес білер бізге батты мұның ісі,
Көнбейді айналса да үлкен – кіші.
Пəндеге мұндай істі салмасын деп,
Түңіліп кетіп жатыр көрген кісі, – 
деп жауап жазады.
Көп  ұзамай,  Садуақас  Қасымханды  үйінде  өлтіріп,  өзі 
барып хабарлап түрмеге түседі.
Сол Сəкең – мынау қазір жатқан жүріп,
Өлімнен құтқарылдым деді күліп.
Ішінде қоспасы жоқ бір өтірік,
Анығын өз аузынан жаздық біліп, – 
дейді автор өз атынан.
Балаларды  түрмеге  алып  келген  Садуақастың  анасынан 
Ұлтуаштың  қайғылы  тағдырын  естиді.  Қасымханнан – өлі, 
Садуақас  пен  балаларынан  тірі  айырылған  Ұлтуаш  балала-
рын  қайтарып  алмаққа  ауылдық  кеңеске  келеді.  Үлкен  Сей-
дек бастаған балаларын алдырады. Сонда:

319
318
Келінім орнынан тұрды сонда,
Сейдекке жасырын бар таяқ қолда.
Үш қызды əкетемін деген кезде,
Баласы: «Қыз – мынау» – деп салды жонға.
Сөйтіп  Ұлтуашты  өз  баласы  Сейдек  жазалап,  қуып  сала-
ды. Баланың бұл ісін автор да қолдаған секілді.
Қарт ана:
«Əзірше сөзі мықты балдарымның,
Кетпесе ер жеткен соң қыздар айнып», – дейді.
Соңғы  жағында  қиссаның  шарты  бойынша,  ақыл-кеңес 
айтып,  Алланы,  о  дүниені  естен  шығармауды  тапсырады, 
өлеңнің тамам болғанын хабарлайды:
Жігіттер, кірерді біл қараңғы үйге,
Шолжаңдап өткеннен соң шолақ дүние.
Ғаламға он сегіз мың болған патша,
Белгісіз салатыны қандай күйге.
Кіресің қараңғы үйге ісігі жоқ.
Иненің жасуындай тесігі жоқ.
«Мен саған пəлен күні барам», – деген,
Ажалдың уағдалы кесімі жоқ.
«Ер  намысы»  күні  кешегі 50-жылдардың  аяғы  мен 60-
жылдардың басында жазылған шығарма болса да, қисса-дас-
тан  жанрының  шарттарын  сақтаған.  Үлгілі,  тəлім-тəрбиелік 
мақсатын  күшейтіп  көрсету,  оқиғаның,  оған  қатысатын 
кейіпкерлердің  ақ-қараға  бөлінуі,  жағымды  кейіпкерлердің 
мінсіз  болып  суреттелуі,  жағымсыз  кейіпкердің  жақсылық 
атаулыдан  жұрдай  болуы,  оқиға  соңында  жағымсыз  кейіп-
кердің жазасын халық алдында алуы, соңындағы туындыгер-
дің өсиеті, яғни қисса шарты толығымен сақталған. Арасын-
да  қара  сөзбен  келетін  «əлқиссасы»  да  бар.  Дастан  бүгінгі 
оқиғасын  қисса  шартымен,  ежелгі  құндылықтар  тұрғысы-
нан баяндайды.
Қисса  жанрының  кеңестік  дəуірде  де  өзін  жоғалтпауы 
оның халықтық жанрға айналғанының куəсі болса керек.
Қорытындылай келсек, орта ғасырда туып, дами бастаған 
қисса-дастан  жанры  қазақ  хандығы  тұсындағы  əдебиетте 
уақытша  қажетсіну  шеңберінен  шығып  кеткендей  болған. 
Ал,  бодандық  бұлты  қоюлана  түскен XIX ғасырдың  екінші 
жартысынан  былай  қазақтың  ұлттық  оянушылығының  бір 
көрінісі  ретінде  нəзира  дəстүрі  қайтадан  жедел  жанданды, 
сөйтіп əртүрлі тақырыптағы жүздеген дастандар жарық көр-
ді.  Олар: «Мың  бір  түн», «Тотынама»  желілері, «Шаһнама» 
жəне Орта Азиялық желілерге жазылған дастандар деп бөліп 
қарастырылды.
«Мың бір түн» желілеріне жазылған дастандардан: «Сей-
фулмəлік», «Зияда – Шаһмұрат», «Қожа Ғафан уа Садуақас», 
«Кесік  бас», «Қисса  Дандан», «Ағаш  ат», «Атымтай – Жо-
март», «Мың бір түннің хикаясы», т.б. салыстырыла талданды.
«Мың  бір  түн»,  Құран, «Қисас  ул  əнбиа»  желілеріне 
жазылған  діни  сюжеттегі  қисса-дастандардың  бүгінгі  күнде 
де  имандылық  тəрбиесіндегі  құндылығы  төмендеген  жоқ. 
Мысалы: «Бəрсиса», «Назым  Сияр  Шəриф», «Бозторғай», 
«Сақыпжамал», «Киік», «Шардияр», «Құсайын»,  т.б. «Мың 
бір  түндегі» «ғалым  қыз»  желісіне: «Ғалым  қыз  Буадат», 
«Мəлика қыздың хикаясын» жатқызуға болады.
«Тотынама»  сюжеттері  «Мұрат  Салих  пен  Мағырипа», 

321
320

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: