Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Адамзаттың негізгі қимылы төрт т‰рлі қалып арқылы көрінеді: ж‰руі, отыруы, тұруы, жатуы.
| Қалып етістіктері – етістіктің ерекше т‰-
рінің бірі. Өйткені бұл етістіктер жалпы си- паты жағынан алғанда негізгі, толық мәнді қи- мылдық мағынаны да, қосымша грамматика- лық көмекшілік қызметті де атқара алады. Не- гізгі әрі толық мәнді іс-әрекетті танытуы адам- затқа қатысты қимылдық ұғыммен байланысты. Адамзаттың негізгі қимылы төрт т‰рлі қалып арқылы көрінеді: ж‰руі, отыруы, тұруы, жатуы. Сондықтан да аталмыш етістік т‰рі жеке дара тұрып, негізгі қимылдық ұғымды білдіре алады (төрт т‰рлі әрекет жан-жа- нуарларға да қатысты болатыны белгілі). Қалып етістіктерінің басқа етістіктерден ерекшелендіретін грамматикалық ерекшелік- тері бар: Өздерінен кейін, ешбір қосымшасыз, т‰бір к‰йінде басқа етістіктерді көмекшілік мағынасында тіркестіре алады: отыр еді, ж‰р екен, тұр еді, жатыр еді, т. б. Басқа етістіктер т‰бір к‰йінде бірден ке- лесі бір етістікпен тіркесе алмайды, тек жұр- нақ жалғап барып көмекші болатын етістікпен тіркеседі. Қалып етістіктерінің көмекші етіс- тіктерді тікелей тіркестіруі - өздерінің бойын- дағы бұрыннан көнеленіп, кірігіп кеткен көр- сеткіштің (-ур) болуы мен содан сақталған шақтық мағына қызметінің әсері. Қалып етістіктері көсемше тұлғасындағы етістіктерге (-а/-е,-й; -ып/-іп, -п, -ғалы/-гелі, - қалы/-келі) тіркесіп, көмекші мәнде олардың грамматикалық мағынасының танылуында ма- ңызды қызмет атқарады: келіп отыр, келе/кел- мей ж‰р, барғалы жатыр, кеткелі отыр. Олар ешбір жұрнақсыз тікелей жіктеледі, себебі өздері т‰бір тұлғасында шақтық мағы- наны білдіреді (жіктік жалғауды қараңыз); Қалып етістіктері шақ категориясында нақ осы шақ (дара, к‰рделі) т‰рін жасайды (отырмын, сөйлеп отырмын, т. б.) Бұлар көмекшілік мәнде тұрып, іс-әре- кеттің өту сипатын нақты білдіреді (келе жа- тыр, барып ж‰р, т. б.). Тарихи жағынан алғанда, қалып етістіктері -ур/-‰р қосымшасы арқылы қалыптасқан деп беріледі. Бұл қосымша аталған етістіктерде дыбыстық жағынан өзгеріске т‰сіп, т‰бірмен жымдасып, кірігіп кеткен: отыр – ол тұрур; жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|